برقع؛ میراثی کهن از هویت زنان هرمزگان/ پوششی 400 ساله از یونان تا بندرعباس

به گزارش ایلنا، برقع این روزها مانند گذشته مورد استقبال بانوان جوان هرمزگانی قرار نگرفته و بیشتر جنبه زیبایی و تزئینی دارد در صورتیکه در گذشته کاربردهای متفاوتی داشته تا جایی که شنیده شده برخی زنان هرمزگان بدون برقع از خانه بیرون نمی‌رفتند اما این روزها برقع‌ها کارکرد اصلی خود را از دست داده و کارکرد تزئینی به خود گرفته‌ اند.

با گذشت زمان و پیشرفت صنعت مد و لباس، برقع نیز تا حدودی سبک و سیاق امروزی همراه با کاربرد سنتی به خود گرفت بطوریکه برقع های جدید و مختلفی با سبک جوان پسند همراه با طرح و نقش گلابتون دوزی، زیبا و جذاب شده است.

برقع در فرهنگ دهخدا

برقع در فرهنگ دهخدا به معنای روی بند زنان، نقاب و حجاب است. گویش مردم هرمزگان به صورتی است که حرف "قاف" را "کاف"تلفظ می کنند. به همین دلیل برقع را "برکه" می گویند. در شهرستان های غرب هرمزگان برقع را "بتوله" یا "بتیله" نیز می نامند.

محمد خطیبی زاده پژوهشگر هرمزگانی در کتاب پوشش مردم هرمزگان نوشته است: برقع پوشش جالب و دیدنی زنان حاشیه شمالی و جنوبی خلیج فارس و دریای عمان است و احتمالا تا حدود سه میلیون نفر در این نقاط از این وسیله استفاده می کنند.

وی در بخش دیگری این کتاب با اشاره به تاریخچه برقع می‌گوید: در سنت ما ایرانیان در عرف و عادت ها و تقلیدهای‌مان و در آداب و رسوم زنان ایرانی برقع وجود نداشت و این سنت غیرایرانی است. خواستگاه اصلی برقع یونان بوده و از آن جا به اسپانیا و سپس به بیابان طوارق و بربر کرانه های عربستان و سرانجام به کرانه های شمالی دریای پارس از جمله استان هرمزگان راه یافته است.

عادت زنان یونان قدیم این بوده که چهره خود را به وسیله گوشه ای از روسری می پوشاندند.بعضی از زنان یونانی در مناطق مختلف این کشور با یک نوع روپوش مخصوص که در جزایر کوس وار کوس ساخته می شد روی خود را از دیگران پنهان نگه می داشتند. این نوع روپوش به طرز بسیار لطیفی بافته می شد که ظاهری شفاف و درخشان داشته است.

زنان شهر تیت نیز صورت خود را با حجاب خاصی می پوشانند به طوری که از طرف مقابل دو سوراخ جهت دیدن چشمان در آن دیده می شد که در حقیقت این همان برقع امروزی یا چیزی شبیه آن است.

خطیبی زاده  با بیان اینکه برقع حدود چهارصد سال است که مورد استفاده مردم بندرعباس قرار گرفته است،گفته است: در شهرهای ساحلی استان هرمزگان دختران و زنان از گذشته خیلی دور از برقع جهت پنهان نگه داشتن چهره خود از افراد نامحرم به عنوان حجاب استفاده می کردند و در شهر بندرعباس حدود چهارصد سال است که روبند و نقاب مورد استفاده قرارگرفته است. برقع در ایران به خصوص در شهر بندرعباس از جمله پوشاکی است که اکثر مردم آن را می شناسند. تا قبل از سال 1314 شمسی برقع یا نقاب یکی از پوشاک مهم بانوان این شهر بود و زنان بندری برای محفوظ نگه داشتن صورت خود از افراد نامحرم حتی الامکان سعی داشتند در روز از منزل بیرون نروند و اگرچنانچه ضرورتی پیش می آمد، ملزم بودند با پوشش کامل (لباس گشاد و چادر و برقع) از منزل خارج شوند و حتی دید و بازدیدها هم، در روز صورت نمی گرفت.

البته عده ای از زنان مهاجر و حاشیه‌نشین مانند زنان کارگر، سقا، ماهی فروش و دوره گرد جهت تامین معاش و ارتزاق خود از منزل خارج می شدند که باید گفت برقع آنها کمی پهن تر و بلندتر از برقع دیگر بانوان بود.

طبق تحقیقات انجام شده عده ای معتقدند که برقع بیشتر مختص بانوان بندری اهل سنت است، زیرا دارای تعصبات مذهبی شدیدتری هستند، در صورتی که بانوان شیعه نیز از برقع استفاده می کنند.

در فرهنگ ما هرمزگانی ها برقع را فقط در روز و تا قبل از اذان مغرب می پوشند زیرا معتقدند که پوشیدن برقع در شب شگون ندارد.

برقع را در هنگام خوردن و آشامیدن و آن هم زمانی که مرد نامحرمی در آن حوالی نباشد بالا می زنند.

احسان میرحسینی پژوهشگر و محقق  فرهنگی-اجتماعی هرمزگان در  مقاله بررسی ویژگی های زیبایی شناسی برقع های زنان ساکن حاشیه خلیج فارس در خصوص برقع چنین نوشته است: برقع به عنوان سمبلی از فرهنگ بصری ساکنین حاشیه خلیج فارس از اهمیت ویژه ای برخوردار است. برقع های موجود در قلمرو جغرافیایی حاشیه خلیج فارس دارای تنوع فراوانی است به این صورت که هر منطقه برقع مخصوص به خود را دارد.

ویژگی زیبایی شناسانه برقع های مورد استفاده زنان حاشیه خلیج فارس از طبیعت‌شان الهام گرفته شده است و از طرفی تاثیر آداب و رسوم هر منطقه بر برقع های آن مشهود است. برقع بر اساس صورت فرد اندازه گیری و سپس ساخته می شود . به همین دلیل برای هر فرد یک برقع ساخته می شود.تنوع در رنگ ها و نقش برقع دیده می شود.

مهم ترین برقع ها براساس اقلیم عبارتند از : برقع مینابی، بلوچی، قشمی یا جزیره ای و عربی که برقع ها را براساس نوع ساخت آن را به سه دسته کلی: 1 . برقع های نخی، برقع های شیله ای و برقع های پارچه ای تقسیم می کنند.

برقع های نخی، در شرق هرمزگان بیشترین کاربرد را دارد. در جزایر و غرب استان از برقع های شیله ای استفاده می شود و برقع پارچه ای در بعضی مناطق شرق و غرب استان ساخته می شود. در میناب خانم های جوان، متاهل و تازه عروسان از برقع هایی به رنگ قرمز استفاده می کنند و خانم های متاهل مسن تر و بچه‌دار رنگ برقع های آنان نارنجی است و خانم‌های پیر و مسن و زنان بیوه از برقع های مشکی استفاده می کنند.

انواع برقع :

برقع نخی:

بیشتر در روستای کوه "مبارک" واقع در حوزه غرب شهرستان جاسک، در شرق استان هرمزگان ساخته و استفاده می شود. این برقع و نقش هایش از اصیل ترین برقع های بلوچی است و به گفته اهالی این منطقه دارای قدمت زیادی است.

برقع گل و طوف یا همان برقع نخی زمینه به رنگ قرمز روشن بیشتر مخصوص تازه عروسان و زنان جوان است اما زنان مسن تر نیز گاهی از آن استفاده می کنند. رنگ سرخ رنگ جوانی به ثمر رسیده 21 تا31 سالگی است.

در این منطقه زنان علاوه بر حفظ حجاب گاهی در جشن ها و عروسی ها برای زینت نیز از برقع نو و تازه ساخت و هم چنین به رنگ قرمز روشن استفاده می کنند.

برقع شیله ای :

در قشم دختران بعد از ازدواج از برقع استفاده می کنند البته استفاده از آن اختیاری است. در کل، استفاده از برقع در این منطقه یک سیر تکاملی را طی می‌کند. یعنی همزمان با رشد شخصیت و بالارفتن سن فرد، شکل و فرم برقع نیز تغییر می‌کند؛ به این صورت که در هنگام جوانی و قبل از ازدواج از برقع استفاده نمی‌کنند. بعد از ازدواج ، برقع را جهت نشان دادن تاهل به کار می برند. به

مرور زمان هرچه که سن بالاتر می رود، اندازه برقع بزرگتر شده و حجاب صورت بیشتر می شود. این نکته گویای این مطلب است که فرد کامل تر شده و به پختگی رسیده است. نکته جالب توجه دیگر این است که برقع های شیله ای برخلاف برقع های نخی بدون نقش بوده و رنگ آنها غالبا مشکی متمایل به طلایی است. شیله هایی که از آن برقع می دوزند: شیله چلوار سیاه، شیله صیقلی (صقله‌ای) شیله برف، شیله سرخن، شیله تاکری.

برقع عربی

در اکثر مناطق قشم و غرب استان هرمزگان البته به انتخاب خود شخص از آن استفاده می شود. چشمی این برقع بزرگتر از برقع های دیگر است. استفاده از برقع برای حجاب را زیر سئوال می برد زیرا تقریبا تمام صورت قابل رویت است. این چشمی بزرگ که مردمان منطقه به آن چشم "پراهون" می‌گویند، از ویژگی های اصلی این برقع به حساب می آید.

برقع هایی که در مناطق غرب استان هرمزگان ساخته می شوند از لحاظ شکل شبیه برقع های جزیره قشم است اما به لحاظ جنس پارچه با آن تفاوت دارد. جنس این پارچه ها برخلاف برقع جزیره قشم براق نیست و از شیله تهیه نمی‌شود. بلکه شبیه پارچه مخملی است. این برقع متعلق به روستای کشار واقع در غرب بندرعباس است.

مدیرکل صنایع دستی هرمزگان نیز در خصوص استفاده از برقع در میان زنان هرمزگانی به خبرنگار  ایلنا گفت: برقع نوعی از پوشش زنان است که دارای جلوه بصری زیبایی شناختی که خاصیت حفظ حجاب و همچنین برای جلوگیری از آسیب‌های پوست صورت در برابر آفتاب و به عنوان یک نماد سنتی ماست که بانوان هرمزگان نگاه ویژه ای به آن دارند. از سه جنبه کاربرد : زیبایی شناختی و هماهنگ شدن با چادر و پوشش سنتی بانوان ما به شمار می رود.

برقع به عنوان اثر سنتی جزیره قشم ثبت شده است.

گزارش : سمانه کمالی باغستانی