صنعت دخانیات زنان را می‌بیند، متولیان سلامت اما ...

ایلنا ؛دخانیات بزرگ‌ترین عامل مرگ قابل پیش‌گیری در جهان است. با وجود اعلام سازمان جهانی بهداشت مبنی بر اعتیادآور بودن نیکوتین، زیان‌های حاصل از مصرف دخانیات در بسیاری اوقات به اندازه دیگر مواد اعتیادآور مورد توجه قرار نگرفته است. اطلس جهانی دخانیات در گزارش سالانه خود اعلام کرده‌است: «تنها در سال 2016 دخانیات دلیل مرگ بیش از 1/7میلیون انسان بوده ‌است که از این بین 2میلیون زن بودند. از طرفی زنان و کودکان در بسیاری از نقاط جهان اولین گروهی هستند که در معرض دود تحمیلی قرار دارند.» آمارها حاکی از آن است که زنان چه خود مصرف‌کننده دخانیات باشند و یا در معرض دود مواد دخانی دیگران قرار بگیرند، بزرگترین قربانیان این صنعت پرسود هستند.

در سال 2010 سازمان جهانی بهداشت، عنوان موضوع برنامه‌های خود را برای روز جهانی بدون دخانیات(31می) "جنسیت و دخانیات با تاکید بر بازاریابی صنعت دخانیات در میان زنان"نام‌گذاری و تلاش کرد تا توجه بین‌المللی را به سمت خطرات این بازاریابی معطوف کند.

طبق آخرین آمارها 175 میلیون زن در دنیا سیگار می‌کشند. با وجود اینکه شیوع سیگار کشیدن زنان در کشورهای با درآمد بالا چند دهه بعد از اوج مصرف مردان اتفاق افتاد و هنوز بیشترین زنان سیگاری دنیا در کشورهای پیشرفته زندگی می‌کنند، اما تعداد آنها در مقایسه باسایر کشورها رشد متوسط و حتی گاهی روند رو به کاهشی داشته‌ است. نکتۀ نگران‌کننده در آمارها مربوط به افزایش شیوع مصرف سیگار در بین نوجوانان و جوانان در کشورهای کم‌درآمد جهان خاصه در میان زنان است اگرچه زنان هنوز درصد پایین‌تری را به خود اختصاص داده‌اند اما با سرعت بیشتری نسبت به مردان کشور خود در حال افزایش هستند.

تحلیلگران اجتماعی چه می‌گویند؟

الگوهای فراگیر بیماری‌ها و مرگ و میر مرتبط با دخانیات عمدتاً به عوامل اجتماعی و فرهنگی وابسته هستند. برای درک الگوی سیگار کشیدن باید نقش زنان و تغییرات نقش آنها را در جامعه در نظر گرفت، در غیر این صورت تحلیل ناقصی از روند این رفتار خواهیم داشت.

سیگار کشیدن ابتدا در میان مردان طبقه الیت (نخبه) آغاز شد و تا اواسط دهه 1920 یک عادت مردانه بود و تا این زمان هم در تبلیغات از زنان استفاده می‌شد. اما از 1920 تا 1970 زنان به صورت عمده وارد عرصه مصرف دخانیات شدند. سیگار کشیدن در میان زنان در اواخر دوره ویکتوریایی در میان زنانی دیده شد که استقلال خود را جستجو می‌کردند، درست زمانی که سیگارکشیدن بخش کلیدی از نماد مردانه رفتار کردن بود، توسط زنان به چالش کشیده شد و به گونه‌ای تبلیغ می‌شد که گویی نمادی از رهایی و آزادی است. سیگار کشیدن جایگاه زنان را به عنوان افرادی که قابل احترام بودند بازتعریف می‌کرد و باعث می‌شد تصور کنند طبق مد روز رفتار کنند. تعریف پیچیده‌ای که از برابری جنسی تا دهه 1930 وجود داشت، اجازه داد که 6 دهه تعریف فرهنگی منعطف از سیگار کشیدن زنان رخ دهد. از آنجایی که در دوره ویکتوریایی سیگار کشیدن انحراف از هنجارهای ایده‌آل زنانه بود، بنابراین انجام این رفتار ابزاری بود که زنان می‌توانستند با تصویر زن ایده‌آل بجنگند.

ناگهان درست بعد از جنگ جهانی دوم، زنان جوان سفیدپوست طبقه متوسط به این صورت در تبلیغات معرفی شدند:  زنانی که وقتی در انتظار همسران خود هستند و یا در ماه عسل به سر می‌برند یک کارتن سیگار می‌خرند. این تبلیغات زمانی رخ می‌داد که دیگر جنگ تمام شده بود و از زنان انتظار می‌رفت نقش دوران جنگ را به نفع نقش‌های سنتی‌تر کنار بگذارند. حالا نیز که نقش زنان تغییر کرده و اکنون می‌توانند رفتارهایی شبیه مردان داشته باشند و مستقل باشند، صنعت دخانیات نیز شکل تبلیغات خود را تغییر داده است.

سیگار کشیدن از نظر برخی ممکن است یک شکل از مقاومت باشد؛ سیگار کشیدن به عنوان یک نوع از اوقات فراغت که در برابر الگوی منفعلانه "دختر خوب" که از طریق مدرسه و فرهنگ‌های خانگی غالب به دختران اعمال می‌شود مورد استفاده قرار می‌گیرد. همین‌طور سیگار کشیدن زنان جوان در کشورهای توسعه یافته به طور کلی تبدیل به یک حرکت فمینیستی شده‌است. یکی دیگر از دلایل استفاده زنان از سیگار تفریح است. زنان سیگار را به عنوان یک تفریح لذت‌بخش نوآورانه درنظر می‌گیرند نه یک حرکت انحرافی. زنان از سیگار کشیدن به عنوان گزینه مناسب برای مقاومت در برابر شکل ظاهری سنتی زنانه و تابوها در دوره‌هایی از زندگی‌شان استفاده می‌کنند.

سیگار کشیدن برای دختران در نوجوانی به عنوان نماد و یا سمبل مقاومت در برابر هویت منفعل، شیرین، معتدل، محدود و در کل زن سنتی و از طریق مدرسه شکل می‌گیرد. علاوه بر این‌ها، سیگار کشیدن برای برخی از زنان باعث ایجاد حس لذت و رضایت در زندگی روزمره می‌شود. در نهایت سیگار کشیدن راهکاری است برای مقابله با فشارهای اجتماعی هویت و همچنین ایجاد لذت و رفع افسردگی. سازمان جهانی بهداشت نیز در گزارش برگ (Fact Sheet) زنان و دخانیات نوشته است مصرف دخانیات یک ابزار مقابله برای زنانی است که با آزارهای جنسی، خشونت و دیگر حوادث تروماتیک مواجه بوده‌اند.

شیوع مصرف دخانیات زنان در جهان

بنا به گزارش سازمان جهانی بهداشت که در سال 2017 منتشر شد، در تمامی تحقیقات انجام شده از سال 2007 تاکنون در بیش از 80 درصد کشورها (123 از 153کشور)  سیگار کشیدن شایع‌ترین نوع مصرف دخانیات به شمار می‌رود گرچه گاهی مصرف قلیان و یا تنباکوی جویدنی  سابقه طولانی‌تری در برخی جوامع بویژه کشورهای خاورمیانه دارد.

اطلس جهانی دخانیات(Tobacco Atlas) تعداد مردان سیگاری جهان را 942میلیون و زنان را175میلیون نفر اعلام کرده است. در بخش‌هایی از این گزارش آمده است که نیمی از زنانی که به‌ صورت روزانه سیگار مصرف می‌کنند در کشورهای با درآمد بالا زندگی می‌کنند.

گزارش سال 2017 سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد که بیشتر سیگاری‌های جهان درکشورهای با درآمد متوسط زندگی می‌کنند. مردان سیگاری که در کشورهای با درآمد متوسط زندگی می‌کنند بزرگترین گروه سیگاری‌ها را درجهان تشکیل می‌دهند، که تعدادی حدود 765 میلیون نفر یا 68 درصد از سیگاری‌های جهان هستند.

زنان سیگاری کشورهای با درآمد بالا نیز آمار بالایی دارند که در سال 2015 به 21درصد رسیده است. حدود نیمی از زنان سیگاری جهان (85 میلیون) درکشورهای با درآمد بالازندگی می‌کنند. در برخی کشورهای پیشرفته و با درآمد بالا مانند هلند میزان شیوع مصرف سیگاربین دو جنس مساوی است (هر دو 17 درصد).در مواردی نیز مانند سوئدزنان از مردان پیشی گرفته‌اند به گونه‌ای که مردان سیگاری 9درصد و زنان 11درصد.

اما وضعیت در کشورهای جنوب شرقی آسیا مانند چین، تایلند و... به گونه‌ای دیگر و گویای اختلافی فاحش در شیوع مصرف دخانیات بین زنان و مردان است؛ مثلاً مردان سیگاری در اندونزی 6/66درصد و زنان 1/2درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند. در کشورهای آفریقایی هم مردان نسبت به زنان در مصرف دخانیات پیشتاز هستند. به عنوان نمونه در آفریقای جنوبی مردان 5/26درصد و زنان 5/5 درصد سیگاری هستند؛ تانزانیا نیز 8/19 درصد مرد و 2/2 درصد زن مصرف‌کننده سیگار دارد.

این آمارها در حالی است که سازمان جهانی بهداشت مدعی شده است نرخ سیگار کشیدن زنان در جهان بطور متوسط اندکی کاهش یافته است. این میزان از 8درصد در سال 2007 به 6درصد در سال 2015رسیده است. در مجموع دخانیات بین زنان از 113 کشور (بیش از نیمی از کشورهای گروه درآمدی) در این هشت سال کاهش یافته است و 32 کشور هم هیچ تغییری در نرخ مصرف دخانیات زنان نداشته‌اند. می‌توان مصر را نمونه‌ خوبی از کاهش مصرف دخانیات در بین زنان از سال 2000 تا 2015 اعلام کرد. میزان مصرف دخانیات در بین مردان مصری از 9/31درصد در سال 2000 به 1/48در سال 2015 رسیده، اما مصرف زنان در این پانزده سال از 7/1درصد به 2/0 درصد کاهش یافته است. تونس نمونه بعدی است که روند کاهش مصرف دخانیات زنان بهتر از مردان بوده است؛ از سال 2000 تا 2015 شیوع مصرف سیگار در بین مردان از 3/57 به 6/65 درصد و زنان از 1/7 به 2/1 درصد رسیده است.

از طرفی بخش عمده‌ای از کاهش مصرف سیگار از سال 2007 تا کنون در کشورهای با درآمد بالا رخ داده‌است. حدود 85درصداز افراد کشورهای با درآمد بالا، نیمی از افراد در کشورهای با درآمد متوسط و یک‌سوم از افراد در کشورهای کم درآمد از مزایای کاهش مصرف دخانیات بهره‌مند می‌شوند. سازمان جهانی بهداشت تخمین می‌زند که کاهش مصرف سیگار بین مردان در حال رخ دادن است. به‌طوری‌که از 39درصد در سال 2007 به 35درصد در سال 2015 رسیده‌است. بیشترین میزان کاهش مصرف دخانیات بین مردان مربوط به کشورهای با درآمد بالا می‌شود که از 34درصد در سال 2007 به 29درصد در سال 2015 رسیده‌است.

سیگار کشیدن علت 30 درصد مرگ و میرها

آمارهای ارائه شده توسط سازمان جهانی بهداشت و اطلس جهانی دخانیات نشان می‌دهد، تحصیلات و میزان درآمد کشورها در شیوع مصرف دخانیات بین افراد تاثیرگذار است و افراد با تحصیلات دانشگاهی کمتر از دیگران سیگار و قلیان مصرف می‌کنند که می‌تواند ناشی از آگاهی بیشتر نسبت به مضرات این مصرف باشد. 

مصرف دخانیات بویژه سیگار و قلیان تاثیر مخربی بر سلامتی زنان داشته است. سیگار کشیدن علت حداقل 30 درصد مرگ و میر نلاشی از انواع سرطان‌ها است. علاوه بر ایجاد سرطان ریه، سیگار کشیدن عامل سرطان حنجره، حفره دهانی و مری، معده و مثانه، دهانه رحم، کلیه و لوزالمعده شناخته شده است. این امر ثابت گردیده که میزان مرگ و میر ناشی از سرطان ریه در زنان به مراتب بیشتر از مردان می باشد.

دخانیات با مساعد کردن تکثیر ویروس عامل سرطان دهانه رحم(پاپیلوما ویروس) باعث افزایش موارد بروز و افزایش شدت این سرطان می‌شود. سیگار کشیدن قبل و در دوران بارداری یکی از مهم‌ترین علل قابل پیشگیری بیماری و مرگ و میر در میان مادران و نوزادان است. علاوه بر این‌ها درصد پوکی استخوان در بین زنان سیگاری بسیار بالاتر است.

در دو دهه گذشته، تعداد مبتلایان زن سیگاری به سرطان سینه روند صعودی داشته است و همین امر موجب مرگ زودرس آنان می‌شود  و ترشح هورمون استروژن در زنان سیگاری به شدت کاهش می‌یابد و موجب بروز پیری زودرس، کهولت و ناتوانی‌های جنسی می‌شود. مثلاً سیگار کشیدن در استرالیا مسئول حدود 65 درصد از موارد سرطان ریه در زنان است که پنجمین شکل رایج سرطان در میان زنان استرالیا است.

گزارش :  سونیا غفاری - ساناز حمزه علی