7 سانتی متر طی 6 ماه؛ نرخ فرونشست دشت دامغان/فشـردگی رسوبات و کاهش حجم آبخوان‌‌ها خسارت جبران ناپذیر بازگشت فرونشسـت در مناطق خشک

این دانش آموخته دکترای ژئومورفولوژی دانشگاه تهران ادامه داد: آسیب پذیری به عنوان میزان آسیب منتج (0 تا 100 درصد) از پدیده های به ذات مخاطره آمیز است و فرآیندی است که پایداری اجتماع را بـرای رویـارویی و برخـورد بـا رخـدادها کاهش می دهد؛ البتـه ارزیـابی آن گـام مهمـی در مـدیریت مخـاطرات محسوب می شود کـه در مراحـل مقابلـه بـا خطـر بـه عنـوان گـام سـوم در نظـر گرفتـه می شود.

رشد بررسی و تحلیل رفتارهای زمین در دهه‌های اخیر

افضلی تصریح کرد: در دهه های اخیر نیاز رو به رشدی نسبت به بررسی و تحلیـل رفتارهـای زمـین بـه عنوان نظامی پویا چه در سطح و چه در زیر سطح در حال شـکل گیـری اسـت. ایـن رفتارها زمانی که منجر به بروز تغییرات در روند عادی زندگی بشر شـده و آسـیب برساند از حساسـیت ویژه ای برخوردار خواهد بود. 

فرو نشست منتج از عملکرد عوامـل طبیعـی و انسـانی است

افضلی اضافه کرد: از مخاطراتی که بشر در دهه های اخیر به ویژه در دشت های آبرفتی با آن دست به گریبان بوده فرونشست اسـت. ایـن پدیـده بـه عنـوان رفتـار مورفولوژیـک و مخاطره آمیز سطح زمین منتج از عملکرد عوامـل طبیعـی و انسـانی ظهـور طیف وسیعی از عوارض، همانند بی نظمی های مورفولوژیکی، خسارت به تأسیسات انسان سـاخت، سـاختمان، باند فرودگـاهی، معابر و خیابانها، بزرگراه ها شبکه آبرسانی بخش کشاورزی، اثرات زیرسطحی ماننـد کـاهش حجـم آبخـوان هـا جریــان هــای هیــدرولوژیک، تداخل آب شــیرین و شــور و تخریب مستحدثات زیرسطحی همچون قنات ها، شبکه های آبرسانی مدرن، شبکه سوخت و آبرسانی؛ تونل های شهری و معادن را می تواند به دنبال داشته باشد.

این دانش آموخته ژئومورفولوژی یادآور شد: تداخل سنجی تفاضلی راداری تاکنون یکی از دقیق‌ترین و کم هزینه‌ترین روش های سـنجش از دور برای شناسایی اولیه جابه‌جایی های به وجودآمده در سطح زمین بوده است. علاوه بـر آن در ایـن روش به واسطه بهره‌گیری از داده‌های ماهواره‌ای و قابلیت تکرار پذیری آن، پایش این پدیده در مکـان مـورد نظـر بـا سهولت و در کوتاه ترین زمان و بهینه ترین هزینه اجرایی، امکان اجرا دارد.

وی ادامه داد: این تکنیک ابـزار قدرتمنـد مساحی در جهت ایجاد مدل های رقومی ارتفاع از توپوگرافی سطح زمین است و در پی جویی جابه جایی هایی با مقیاس سانتیمتر وابسته به دگرگونی سطح، مورد استفاده قرار می گیرد.

افضلی گفت: دشت دامغان در استان سمنان واقع در طول 10 54 تا 40 54 شرقی و عرض 00 36 تا 10 36 شمالی از نظر تقسیمات حوزه ای در حوزه ی آبریز دشت کویر قـرار گرفتـه اسـت. از منظر ژئومورفولوژیک این دشت واحد پیکرشناسی وسیع و نسبتا همواری است که تقریباً از اطراف به وسـیله گسل های متعدد در ارتباط با کوهستان های حاشیه ای قرار گرفته است.

وی اضافه کرد: گردنه های کم ارتفاع و وسیعی ارتباط دشت دامغان را با سایر چاله های مجاور برقرار می سازد که شیبی بسیار ملایم و همگرا به سمت کویر چاه جام (حاج علی قلی) در مرکز دشت دارد. به همین دلیل عبور آب های سطحی و زیر زمینی به سمت مرکز چاله به آرامی انجام می شود؛ تبخیر شدید این آب ها به ویژه در فصل گرم محـدوده وسـیعی از مرکـز و شـمال دشـت را بـه نمکزار تبدیل کرده است.

فرونشست پیامد فشردگی سطوح زیرین خاک 

کارشناس اداره منابع طبیعی دامغان تصریح کرد: فرونشست اگرچه پیامد فشردگی سطوح زیرین خاک است؛ لیکن خود  پیامدهای  ناگوار زیست محیطی  را در آینده به ارمغان می آورد . فشردگی سطوح زیرین و افـت تـراز ایسـتابی در حوضـه هـای واجـد منـابع آب زیرزمینی، کاهش حجم و فضای نگاه داشت آب را به دنبال خواهد داشت.

کـاهش مخـزن آب زیرزمینی پیامد منطقی پدیده فرونشست

وی افزود: کـاهش مخـزن آب زیرزمینی پیامد منطقی حدوث پدیده فرونشست است. این مهم می تواند توانمندی عرصه فضایی مبتلا را بـه صورت زیرساختی تغییر داده و خسارت غیـر قابـل جبرانـی را پیامـد داشـته باشـد.

افضلی یادآور شد: همـزادی مکـانی پدیـده فرونشست با عرصه های فضایی بیابانی محیط زیست شکننده آن را عمیقاً متأثر می سازد به طوری که با افت و تعدیل حجم مخزن، زیرساخت مکانی برای نگاه داشت منـابع ذی قیمـت آب زیرزمینـی تعـدیل و در مـواردی تخریب شده و امکان بهبود آن حتی در صورت فراهم شدن شرایط مساعد هیـدرولوژیکی (فراوانـی نـزولات و امکان تزریق آن به سفره) به طور جدی آسیب خواهد دید.

افت سالانه16.1 میلیون مترمکعبی حجم مخزن در عرصـه هـای واجـد فرونشست

وی بیان کرد: یافته ها مؤید افت سالانه16.1 میلیون مترمکعبی حجم مخزن در عرصـه هـای واجـد فرونشست است. این روند می تواند خسارت جبران ناپذیری بر محیط زیست و منابع ارزشمند آن وارد سـاخته و افق پرتنشی را پیش روی ساکنان و به خصوص بهره برداران کشاورزی قرار دهد.

وی تاکید کرد: بخش میانی دشت دامغان درگیر پدیده فرونشست با نرخ 7 سانتیمتر طی دوره 6 ماهه است. این محدوده عمدتاً متمرکز بر زمین های کشاورزی و باغی و به طور پراکنده برخی سکونت گاه های روسـتایی بـوده و مسـاکن شهری در حاشیه پهنه های در حال فرونشینی قرار گرفته انـد. حـدوث عارضـه فرونشسـت در محـدوده مـورد بررسی و استقرار گروه متنوعی از زیرساخت های عمرانی، کشارزی و سکونت گاهی بستر لازم برای آسیب پذیری تأسیسات را به دنبال داشته است.

افضلی اظهار کرد: تلفیق بررسی های آزمایشگاهی (پـردازش داده) و بررسـی هـای پیمایشـی و میدانی قابلیت مناسبی از پی جویی و استخراج آسیب های ناشی از فرونشست را میسر ساخت. با توجه به نرخ و دامنه فرونشست به میزان حداکثر 7 سانتیمتر طی دوره 6 ماهه و مقادیر متفاوت برداشت و استخراج آب‌های زیر‌زمینی، منطقه در بخش‌های مختلف درگیر فرونشست متفاوت بوده و همین موضوع موجب گسیختگی‌هـا و شکاف ها بوده است و قرارگیری تأسیسات و مستحدثات در مناطق حدوث فرونشست، پیامـدهایی آسـیب زا در برداشته است.

کارشناس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری دامغان گفت: با پی جویی یافته‌های آزمایشگاهی در محدوده مورد مطالعه دشت دامغان بارها و بارها با این نوع آسیب ها دراندازه و مقیاس‌های متفاوت روبه رو می شویم. تأسیسات بسته به شکل (نقطه، خط و سطح) جـنس (منعطف و غیر منعطف) و همچنین قرارگیری در طبقات سه‌گانه فرونشینی و آسیب پذیر، پاسخ های متفـاوتی به رفتار مورفولوژیکی سطح زمین نشان داده اند.

وی یادآور شد: به طور کلّی می توان گفت که به علّت نرخ بیشتر فرونشست در بخش های جنوبی دشت و تمرکز بیشتر تأسیسات در بخش های شمالی دشت، غالباً درصد بـیشتـر در انـواع تأسیسات در طبقات آسیب حداقلی (فرونشست کم) قرار گرفته اند و همچنین به علّت میانگین گیـری نـرخ فرونشینی برای هر یک از گروه های سازه ای و زیرساختی، عموماً مقادیر حداقلی ثبت گردیده که ایـن مقـادیر معرّف میزان آسیب پذیری بوده است.

آسیب های فرونشسـت تنهـا بـه اثـرات سـطحی آن خـتم نمـی شـود

افضلی   ادامه داد: آسیب های فرونشسـت تنهـا بـه اثـرات سـطحی آن خـتم نمـی شـود. از آسیب های بسیار مهم و گاه غیرقابل بازگشت فرونشسـت در حوضـه هـای رسـوبی منـاطق خشـک، فشـردگی رسوبات تشکیل دهنده آبخوان ها و کاهش حجم آنها است؛ در این مـورد در منطقـه مـورد مطالعـه بـا توجه به پردازش داده ها، کاهش حجمی برابر با 16 میلیون مترمکعب را موجب شده است که این مورد بر اسـاس ساختار اقتصادی زراعت محور منطقه، خـود پیامـدها و آسـیب هـای نـاگواری در بخـش هـا و زیـربخش هـای کشاورزی و زراعت به دنبال خواهد داشت.