گزارشی از سرانجام کتاب‌هایی که به فروش نمی‌رسند؛
کتاب‌های انبارشده؛ اجبارا اهدا می‌شوند
چند درصد از کتاب‌های منتشر شده، فروش نرفته و سر از انبارهای خاک گرفته درمی‌آورند؟ چه سرنوشتی در انتظار کتاب‌هایی‌ست که توفیق فروش پیدا نمی‌کنند؟ چند درصد از سرمایه‌ی ناشران، با کتاب‌های انباری به هدر می‌رود؟!
ایلنا: بررسی وضعیت پروسه‌ی تولید کتاب در مقام یک فعالیت اقتصادی از سوی ناشران، علارغم وجوه فرهنگی‌اش از توجه به المان‌های فروش و بازار ناگزیر است. خصوصا با در نظر گرفتن بحران‌های کلان اقتصادی که عرصه‌ی نشر را نیز طی سال‌های اخیر با مشکلات جدی مواجه کرده؛ مشکلاتی نظیر چند برابر شدن قیمت کاغذ و تورم در مراحل چاپ و تولید کتاب. از طرف دیگر، بحران مخاطب از دیرباز یکی از مشکلات جدی حوزه‌ی نشر به شمار می‌آمده و طبیعتا با افزایش قیمت پشت جلد کتاب‌ها و کاهش توان مالی علاقه‌مندان به مطالعه در سال‌های اخیر، این مشکل نیز تشدید شده است.
به هر تقدیر مراکز نشر کتاب می‌بایست به عنوان بنگاه‌های فرهنگی اقتصادی، برای حفظ بقاء خود تمام مراحل هزینه‌آور و حتی در بسیاری موارد؛ زیان‌آور نشر را طی کنند؛ پروسه‌ای که مراحل پرداخت حق‌التالیف و حق‌الترجمه، پرداخت هزینههای حروفچینی، صفحه‌بندی، طراحی جلد، لیتوگرافی، چاپ، صحافی، هزینه‌ی توزیع، هزینه‌ی حق‌الفروش کتابفروشی‌ها و هزینههای داخلی دفتر نشر را شامل می‌شود. با این حساب، درآمدی که یک ناشر از انتشار یک کتاب مثلا 100 صفحه‌ای که نهایتا 5 هزار تومان قیمت می‌خورد، چقدر خواهد بود؟
چرخه‌ی نشر، در این مرحله به پایان نمی‌رسد زیرا بخش قابل توجهی از کتاب‌ها نمی‌توانند در پروسه‌ی توزیع و فروش موفق بوده و در درآمد ناشر سهمی داشته باشند؛ کتاب‌هایی که به هر دلیل با اقبال فروش مواجه نشده و پس از مدتی سر از انبارهای کتاب درآورده، خاک می‌خورند. برای ناشران نیز دل‌کندن از بازگشت این بخش از سرمایه‌شان، امری عادی شده است. حال آنکه در چرخه‌ی توزیع نگه داشتن این کتاب‌ها، می‌تواند هزینههای مضاعفی را برای ناشران به همراه داشته باشد. بنابراین خارج کردن کتاب‌هایی که فروش نرفتن آن‌ها برای ناشران مبرهن می‌شود، حکم این ضرب المثل را دارد که: «جلوی ضرر را گرفتن، منفعت است».
در ادامه‌ی این گزارش، نظرات چند ناشر را جویا شدیم و از آن‌ها خواستیم تا از تجربه‌ی از بین رفتن سرمایه‌هاشان در انبارهای خاک گرفته‌ی کتاب، صحبت کنند.
* انبار ناشران پر شده از کتاب‌های قدیمی
علیرضا رییس‌دانا(مدیر انتشارات نگاه) در پاسخ به این سوال که «معمولا بعد از گذشت چه مدت زمانی از انتشار یک کتاب، تصمیم به خارج کردن آن از چرخه‌ی توزیع و انتقالش به انبار را می‌گیرید؟» گفت: پاسخ به این سوال، چند پیش شرط دارد. نخست اینکه در ایران، چرخه‌ی توزیع کتاب نارسایی‌های فراوانی دارد. مثلا اینکه برخلاف همه جای دنیا که کتاب بعد از چاپ، در انبارهای توزیع‌کنندگان ذخیره می‌شود، در ایران کتاب‌ها در انبار ناشران دپو می‌شوند.
وی ادامه داد: به همین دلیل است که برای کتاب‌ها سیستم حراج و یا افزودن نرخ تخفیف کتاب، پس از دوره‌ی زمانی خاص(مثلا شش ماه تا یکسال پس از چاپ) وجود ندارد. ناشران کشورمان نیز عمدتا افراد میان‌مایه‌ای هستند و نمی‌توانند از سرمایه‌ای که صرف انتشار کتاب‌ها کرده‌اند، صرف نظر کنند. به همین دلیل تن به فروش زیر قیمت یا تخمیر کتاب‌های قدیمی نمی‌دهند. این عوامل دست به دست هم می‌دهد تا انبار ناشران رفته رفته پر شده و تبدیل به یک معضل بزرگ شود؛ و درنهایت ناشران قادر به چاپ کتاب‌های جدید نباشند.
مدیر انتشارات نگاه درمورد میزان خساراتی که کتاب‌های به اصطلاح انباری، به این نشر وارد می‌کند، گفت: البته آمار دقیقی برای کتاب‌های هر سال در دست ندارم. ولی با وجود اینکه کتاب‌های ما نسبتا به فروش می‌رسند، کتاب‌هایی که از چرخه‌ی توزیع خارج می‌شوند و درآمدی از جانب آن‌ها عاید ما نمی‌شود، حدود 20 تا 25 درصد سرمایه‌ی ما را سوخت می‌کند.
رییس‌دانا همچنین درمورد سرنوشتی که برای کتاب‌های انباری نگاه درنظر گرفته می‌شود، گفت: ما سیستم تخمیر کتاب نداریم و کتاب‌هایی که در انبار می‌ماند را معمولا و به تدریج، به عنوان هدیه و با هدف تقویت کتابخانههای عمومی اهدا می‌کنیم. همچنین بخشی از این کتاب‌ها را نیز به علاقه‌مندانی که دچار تنگ‌دستی و مشکل نقدینگی هستند، هدیه می‌دهیم.
* کاهش تیراژ؛ از بیم انباری شدن
احمد تهوری(مدیر روابط عمومی نشر ققنوس) ضمن بیان این مطلب که بعداز گذشت 3 سال از انتشار یک کتاب، آن را از چرخه‌ی توزیع خارج می‌کنیم و به انبار می‌فرستیم، گفت: به جز اینکه این بخش از کتاب‌ها دیگر برای ما بازگشت سرمایه را به همراه ندارند، خود هزینه‌ساز می‌شوند. چراکه این کتاب‌ها مشمول هزینه‌ی انبارداری هستند و فضای انبار ما را محدود می‌کنند.
وی ادامه داد: معمولا از هر کتابی که چاپ می‌کنیم، 100 تا 200 جلدش فروش نمی‌رود و در انبار می‌ماند. البته میزان این کتاب‌ها، با تیراژشان در ارتباط مستقیم است. با همین دلیل و باتوجه به شرایط موجود در بازار نشر، از سال 90 به این طرف بسیاری از کتاب‌هامان را با تیراژ‌های پایین 800 و 600 نسخه‌ای منتشر کردیم.
تهوری اظهار داشت: بعداز 6 ماه که کتاب چاب شد، مشخص می‌شود که آیا فروش خوبی خواهد داشت یا نه! اگر پاسخ برای کتابی منفی بود، آن را به انبار می‌فرستیم و تنها در نمایشگاه‌های کتاب (تهران و شهرستان‌ها) به سراغ این کتاب‌ها رفته و آن‌ها را برای ارائه، از انبار خارج می‌کنیم.
وی ضمن بیان این مطلب که درآمد نشر، درآمدی قطره‌چکانی است، گفت: کتاب‌های انباری ما، حدودا 10 تا 15 درصد از کتاب‌های منتشر شده‌ی ققنوس را شامل می‌شوند و با احتساب هزینههای انبارداری، تقریبا همیشه 15 درصد از سرمایه‌ی ما به واسطه‌ی کتاب‌های انبار شده می‌سوزد و به چرخه‌ی سرمایه‌گذاری برنمی‌گردد.
تهوری درمورد پایان داستان این کتاب‌ها نیز اظهار داشت: ما در انبارمان هنوز کتاب‌هایی را داریم که در سال 72 منتشر کرده‌ایم و فروش نرفته‌اند. اما برای ما سخت است که بخواهیم این کتاب‌ها را به شکل کیلویی و جهت تخمیر بفروشیم. به همین دلیل ترجیح می‌دهیم به درخواست‌های اهدای کتاب پاسخ مثبت دهیم و آن‌ها را به مناطق محروم ارسال کنیم.
* ارائه کتاب قدیمی به جای تخفیف
اعظم کیان افراز(مدیر نشر افراز) درمورد کتاب‌هایی که معمولا در زمان مورد نظر به فروش نرسیده و قدیمی می‌شوند، گفت: هر ناشری این تجربه را دارد و ناشری نیست که با مساله‌ی کتاب‌های فروش نرفته مواجه نشده باشد یعنی کتاب‌هایی که باید آن‌ها را از چرخه‌ی توزیع و فروش خارج کرد زیرا هم هزینه‌ساز می‌شوند و هم باعث سلب اعتماد مخاطبان از نشر مورد نظرشان.
وی توضیح داد: مخاطبان اگر با کتاب‌هایی در فروشگاه‌ها مواجه شوند که سال‌ها از تاریخ چاپش گذشته، با خود می‌گویند که اگر این کتاب، کتاب خوبی بود تا به حال فروش رفته بود. از این حیث اعتبار کتاب و ناشرش زیر سوال می‌رود.
کیان‌افراز درمورد ساز و کار نشر افراز و تصمیم‌گیری‌ها درمورد کتاب‌های منتشر شده و توزیع‌شان افزود: اگر کتابی با تیراژ میانگین هزار نسخه‌ای، در یکسال به چاپ دوم برسد، به نظر ما تجربه‌ی موفقی در حوزه‌ی نشر به حساب می‌آید. و هر کتابی که 2 تا 3 سال از تاریخ چاپ آن گذشته باشد، کتاب قدیمی محسوب می‌شود و در انبار‌ها می‌مانند. البته ما تمهیداتی را لحاظ می‌کنیم تا از طرفی انبارمان با این کتاب‌ها پر نشود و از طرف دیگر امکان بازگشت بخشی از سرمایه‌مان وجود داشته باشد.
وی ضمن بیان این مطلب که تا به حال کتاب کیلویی نفروخته‌است، توضیح داد: برخی از کتاب‌های قدیم‌مان را با درصد توزیع و فروش بیشتری به ویزیتور‌ها می‌دهیم تا انگیزه‌ی بیشتری برای فروش آن‌ها داشته باشند. البته بخش عمده‌ای از کتاب‌های قدیمی را هم به عنوان تخفیف، به مشتریان خود ارائه می‌کنیم. بخش دیگری نیز به کتابخانههای عمومی اهدا می‌شود.
مدیر انتشارات افراز گفت: باید بگویم رشد کتاب‌های انباری ما نسبت به آغاز فعالیت نشر، کاهش یافته. همچنین اینکه ما به شکل تخصصی روی حوزه‌ی تئاتر کار می‌کنیم نیز باعث شده که فعالان این حوزه از کتاب‌هامان استقبال کرده و کمتر پیش بیاید که کتاب‌های نمایشی ما فروش نروند. اما درنهایت 10 درصد از کتاب‌هایی که در سال منتشر می‌کنیم، فروش نمی‌روند و سر از انبار درمی‌آورند. بنابراین با احتساب هزینههای جانبی دیگر، این کتاب‌ها بیش از 10 درصد از سرمایه‌ی نشر ما را از بین می‌برند.
