میراث روستایی ایران اسیر ساخت و سازهای غیرمجاز/ راه طولانی کندوان، ماسوله و ابیانه تا ثبت جهانی

به گزارش خبرنگار ایلنا، شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس) از سال ۱۹۸۲ روز ۱۸ آوریل را به عنوان روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی نامید و این پیشنهاد سال بعد و در بیست و دومین مجمع عمومی یونسکو به تصویب رسید. از آن زمان تاکنون این روز برای ترویج میراث فرهنگی و افزایش آگاهی درباره تنوع، ارتباط و آسیب‌پذیری آن و همچنین مزایای حفظ آن جشن گرفته می‌شود.

ایکوموس هر ساله شعاری را به مناسبت این روز جهانی انتخاب می‌کند و ۲۰۱۹ نیز به عنوان سال بین‌المللی "منظره‌های روستایی" معرفی شده است که با سمپوزیوم علمی ایکوموس در سال ۲۰۱۹ که با موضوع "میراث روستایی" در مراکش برگزار می‌شود، همخوانی دارد.

روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی، امسال فرصتی را برای جامعه علمی ملی و بین‌المللی ایجاد می‌کند تا به افزایش آگاهی درباره ارتباط مناظر روستایی و چالش‌ها و منافع حفظ آن بپردازد.

بر اساس تعریف ایکوموس، مناظر روستایی به مناطق خشک و آبی ایجاد شده با تعامل انسان و طبیعت برای تولید مواد غذایی و دیگر منابع طبیعی تجدیدپذیر، از طریق کشاورزی، دامداری و گاوداری، ماهیگیری و آبزی پروری، جنگلداری، جمع‌آوری مواد غذایی وحشی، شکار و استخراج منابع دیگر، مانند نمک گفته می‌شود. در عین حال، همه مناظر طبیعی دارای معانی فرهنگی هستند که توسط افراد و جوامع به آنها نسبت داده می‌شود و همه مناطق روستایی از مناظر هستند. برای قرن‌ها و حتی هزاره‌های متمادی، مناظر روستایی توانسته‌اند توازن میان فعالیت‌های انسانی و محیط اطراف آن را حفظ کرده‌اند.

در این میان کشورهای مختلف هر ساله به مناسبت روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی برابر با ۱۸ آوریل (۲۹ فرودین) مراسم گوناگونی را تدارک می‌بینند. با توجه به آنکه امسال به نام میراث روستایی نامگذاری شده و ایران نیز تعداد زیادی از روستاهای خود را برای ثبت در فهرست میراث جهانی آماده کرده، نگاهی به تعدادی از معروف‌ترین روستاهای میراثی خواهیم داشت گرچه هنوز شرایط لازم برای ثبت جهانی آنها مهیا نشده است.

کله قندی‌های سهند

یکی از روستاهای معروف ایران که این روزها در تلاش است تا در فهرست موقت آثار پیشنهادی کشورمان برای ثبت در یونسکو قرار گیرد؛ روستای کندوان است. روستایی با خانه‌های کله قندی که در دل دامنه سهند و استان آذربایجان شرقی قرار دارد. گفته می‌شود فقط سه نمونه از این روستا در دنیا وجود دارد که یکی در ایران، دیگری در آمریکای جنوبی و روستای دیگر در ترکیه قرار دارد.  

احد نعمتی (رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان اسکو و مدیر پایگاه تاریخی کندوان) با اشاره به وجود ۷۱۳ کران (خانه‌های تاریخی کله قندی سنگی) در روستای کندوان به ایلنا گفت: خصوصیت منحصر به فرد کندوان نسبت به دو روستای صخره‌ای دیگری که در جهان وجود دارد این است که در کندوان زندگی جریان دارد و صرفا یک روستای بی‌سکنه نیست که در قالب یک نمایشگاه با چندین رستوران، کافه و هتل فعال باشد.

 نعمتی، همین حضور افراد را در کندوان به عنوان یکی از چالش‌های این روستا در توسعه زیرساخت‌های گردشگری دانست و گفت: همیشه وقتی یک زمین خالی از سکنه در اختیار داشته باشید بهتر و راحت‌تر می‌توانید زیرساخت‌های گردشگری را در آن توسعه دهید این درحالی است که انجام هر کاری در کندوان نیازمند در نظر گرفتن وضعیت معیشت مردم است. البته طی یک سال اخیر با فرهنگسازی که انجام شده، مردم به حضور گردشگران علاقمند شده‌اند و دیگر مجوز ساخت و سازهای غیرمجاز نیز صادر نمی‌شود.

درحال حاضر ۶۰ تا ۹۰ مورد ساخت و ساز غیرمجاز در روستای کندوان داریم که با توجه به تاکید بازرسان یونسکو باید تمام ساخت و سازهای غیرمجاز تخریب شوند و بافت اصلی و قدیمی روستا نمودار شود

او با شاره به آنکه درحال حاضر ۶۰ تا ۹۰ مورد ساخت و ساز غیرمجاز در روستای کندوان داریم، یادآور شد: کندوان با وجود این ساخت و سازهای غیرمجاز و با توجه به شرایط موجود آن دوره، در تاریخ ۱۵ اردیبهشت ۱۳۷۶ با شمارهٔ ثبت ۱۸۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. البته، بازرسان یونسکو در بازدیدی که داشتند اعلام کردند که در مرحله نخست، تمام ساخت و سازهای غیرمجاز باید تخریب شوند و بافت اصلی و قدیمی روستا نمودار شود.

 رییس اداره میراث و گردشگری شهرستان اسکو خاطرنشان کرد: ساخت و سازهای غیرمجاز در کنارگذر اصلی کندوان و داخل بافت روستا انجام شده‌ و اکنون اولویت اصلی ما برای ساماندهی وضعیت کندوان، راه ورودی است که منظر اصلی روستا را مخدوش کرده.

او از تمرکز مسئولان میراث فرهنگی بر ساماندهی تردد وسایل نقلیه در روستای کندوان خبر داد و گفت: با توجه به آنکه یک مسیر از وسط روستا رد می‌شود و بیشتر گردشگران از آن تردد می‌کنند، سعی ما برآن است تا جلوی تردد خودرو از وسط روستای کندوان گرفته شود و مسیر شمالی روستا را برای تردد گردشگران باز کنیم تا تردد از داخل روستا انجا نشود و مانع از بین رفتن بافت تاریخی روستا شویم.

به اعتقاد نعمتی، تردد خوردو در بافت تاریخی روستای کندوان سبب بوجود آمدن لرزش‌هایی می‌شود که می‌تواند به مرور زمان به کران‌ها آسیب برساند. از هم گسیخته شدن کران‌ها سبب می‌شود امکان مرمت فراهم نشود و از آنجایی که حفظ و نگهداری این کران‌ها مهم‌ترین هدف میراث فرهنگی است باید درصدد حفاظت از آنها برآمد.

 یک هشتم کران‌ها ترک برداشتند

او خاطرنشان کرد: درحال حاضر ۱۰۰ کران ترک برداشته‌اند که گاها عمیق و سطحی است و نیازمند مرمت هستند. عمق این ترک‌ها با آغاز کار کارگاه مرمتی مشخص می‌شود چراکه کران‌ها در دل صخره‌ها قرار دارند. نقشه جامع برای کندوان طراحی شده و در راستای اهداف آن حرکت می‌کنیم.

درحال حاضر ۱۰۰ کران ترک برداشته‌اند که گاها عمیق و سطحی است و نیازمند مرمت هستند. عمق این ترک‌ها با آغاز کار کارگاه مرمتی مشخص می‌شود چراکه کران‌ها در دل صخره‌ها قرار دارند

مدیر پایگاه تاریخی کندوان اظهار کرد: سعی ما برآن است تا با تمهیدات اندیشیده شده بتوانیم پرونده کندوان را در فهرست موقت آثار پیشنهادی کشورمان برای ثبت در یونسکو قرار دهیم تا بازدید کارشناسان یونسکو با موفقیت انجام شود. البته با مشکلات دیگری نیز در کندوان روبه رو هستیم که همان ساخت و سازهای ٱجری و فلزی است و قبل از ثبت کندوان در فهرست میراث ملی انجام شده‌اند.

به گفته نعمتی، حکم تخریب این سازه‌های غیرمجاز گرفته و به برخی از این واحدها، مجوز انتقال به روستای سرریز توسط شورای راهبردی داده شده است. با توجه به حجم کاری که در کندوان داریم و خواستار ادامه معیشت و زندگی در آن هستیم، روند انتقال و تخریب سازه‌های غیرمجاز طولانی‌تر خواهد بود. ضمن آنکه درحال حاضر ۱۶۰ خانوار در کندوان زندگی می‌کنند و اگر به زندگی آنها اهمیت ندهیم، روستا خالی از سکنه خواهد شد.

فقط یک و نیم میلیون گردشگر برای کندوان

این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که با مقایسه روستای کاپادوکیه (دره گورمه) ترکیه با روستای کندوان آذربایجان شرقی می‌توان گفت، تعداد بازدیدکنندگان روستای کاپادوکیه با وجود خالی بودن از سکنه در سال ۲۰۱۷ دو برابر شده درحالیکه روستای کندوان با وجود جریان داشتن زندگی در آن در شرایط مناسب نیست که این امر امکان ثبت جهانی آن را مشکل می‌سازد.

مدیر پایگاه تاریخی کندوان با اشاره به بازدید سالانه حدود یک و نیم میلیون گردشگر از کندوان گفت: درآمدی که از حضور این گردشگران بدست می‌آید توسط دهیاری اخذ و صرف نظافت، ایجاد سرویس بهداشتی و ارائه خدمات صرف می‌شود. از آنجایی که داخل روستا فقط هتل کندوان به عنوان مرکز اقامتی فعال بود، درصدد راه‌اندازی ۳۰ واحد بومگردی در کران‌ها برآمدیم تا امکان اقامت علاقمندان فراهم شود.

بودجه میلیاردی

رییس اداره میراث و گردشگری اسکو درخصوص بودجه‌ای که به کندوان اختصاص می‌یابد، گفت: از اداره پایگاه‌ها سالانه حدود ۱۰۰ میلیون تومان دریافت می‌کنیم که بسیار ناچیز است. البته از طرف اداره میراث فرهنگی نیز بیش از یک میلیارد تومان به کندوان اختصاص می‌یابد.  

کتابچه‌ای برای کندوان

نعمتی همچنین از انتشار کتابچه‌های معرفی روستای کندوان و اسکو برای نخستین بار خبر داد و گفت: تاکنون معرفی این روستای تاریخی از طریق بروشور انجام می‌شد اما امسال کتابچه دو زبانه معرفی آنرا منتشر کردیم. در این میان بروشورها نیز منتشر شده است. با این وجود فعالیت خاصی برای معرفی این روستای تاریخی در عرصه جهانی کار خاصی انجام نشده است.

ماسوله و پرونده‌ای که اسیر ساخت و سازهاست

کندوان تنها روستای ایران نیست که ثبت نام آن در فهرست میراث جهانی اسیر ساخت و سازهای غیرمجاز شده است. ماسوله نیز دیگر میراث روستایی ایران است که پرونده ثبت آن در یونسکو در انتظار ساماندهی ساخت و سازهاست.

شهرود امیر انتخابی (مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گیلان) درخصوص موانع ثبت ماسوله در فهرست میراث جهانی یونسکو  به ایلنا گفت: منظر فرهنگی شهر ماسوله دارای حرائمی است که باید حفظ و موانع موجود در آن رفع شود. به طور مثال اداره برق و مخابرات در حرائم ماسوله قرار دارند و باتوجه به نظرات کارشناسان و بازرسان یونسکو که قبلا از ماسوله دیدن کردند، باید این موانع در حرائم ماسوله حذف و حریم پاکسازی شود. باید این اداره‌ها از حریم حذف و به جای دیگری منتقل شوند. همچنین باید چند سازه تخریب شود.

به گفته او، تخریب و جابه جایی این ساختمان‌ها و ادارات، نیازمند دستور و ابلاغ استانداری است. ا و گفت: امیدواریم هرچه زودتر شاهد ابلاغ نامه استاندار برای پاکسازی حرائم ماسوله باشیم. در این راستا، ماسوله در قالب پرونده جنگل‌های هیرکانی، تیرماه سال ۹۸ در اجلاس میراث جهانی یونسکو مطرح می‌شود و امیدواریم با دفاع کارشناسان سازمان این پرونده امسال در فهرست میراث جهانی به ثبت برسد.

ابیانه در اولویت ثبت جهانی نیست

وقتی از میراث روستایی نام به میان می‌آید قطعا نام ابیانه نیز در این لیست جای می‌گیرد. ابیانه، روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان نطنز در استان اصفهان است که در دامنهٔ کوه کرکس قرار دارد و از جمله روستاهای پله کانی است. این روستا یکی از بلندترین نقاط مسکونی در ایران است و در تاریخ ۳۰ مرداد ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۱۰۸۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. با این وجود طی سال‌های گذشته شاهد جایگزینی پنجره‌های فلزی به جای در و پنجره‌های چوبی و قدیمی خانه‌های روستا هستیم و تقریبا سقف تمام خانه‌ها که در گذشته کاهگل سرخ بود، اکنون با ایزوگام پوشانده شده. البته چندی پیش نیز شاهد ثبت لباس سنتی مردم ابیانه بودیم. لباسی که نماد هویت مردمان ابیانه است و سال‌ها به عنوان یکی از نمادهای این روستا از سوی گردشگران مورد توجه قرار گرفته.

ابیانه در دستور کار است اما اولویت امسال و سال دیگر برای ثبت در یونسکو نیست. با این وجود تلاش‌های لازم را انجام داده‌ایم تا با آماده کردن پرونده، این آمادگی را برای سرعت بخشیدن به قرار گرفتن در دستور کار ایجاد کنیم

هرچند ابیانه با ویژگی‌هایی که دارد سال‌هاست در لیست ایران برای ثبت در فهرست میراث جهانی قرار دارد و به گفته فریدون الهیاری (مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان) ویرایش اولیه ثبت جهانی ابیانه انجام و مرحله دوم ثبت در حال انجام  و پیگیری است،‌ اما با توجه به لیست طولانی که ایران برای ثبت در یونسکو دارد، ابیانه در اولویت ثبت جهانی قرار ندارد.

الهیاری دراین خصوص به ایلنا گفت: ابیانه در دستور کار است اما اولویت امسال و سال دیگر برای ثبت در یونسکو نیست. با این وجود تلاش‌های لازم را انجام داده‌ایم تا با آماده کردن پرونده، این آمادگی را برای سرعت بخشیدن به قرار گرفتن در دستور کار ایجاد کنیم.

به گفته او، هرچند در ابیانه نیز شاهد ساخت و ساز هستیم اما در کل حفاظت‌های خوبی نیز انجام شده که وضعیت بافت ابیانه را در شرایط مناسب قرار داده. ضمن آنکه تمرکز پژوهش‌های ما نیز روی تکمیل پازل پرونده ثبت ابیانه است. نگاه نهایی ما به تکمیل ثبت پرونده ثبت ابیانه در فهرست میراث جهانی است.

مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان ادامه داد: در استان توجه ویژه‌ای به بافت‌های روستایی داریم و با توجه به آنکه ابیانه یکی از روستاهای شاخص در ایران به حساب می‌آید سعی ما بر است تا بتوانیم در سال‌های آینده نام ابیانه را در یونسکو ثبت کنیم.

گزارش: معصومه دیودار