چالش دانشگاه‌ها در اثر تحریم/ عدم پذیرش و رد سریع مقالات ایرانیان بدون دلایل علمی

علیرضا رهایی، رییس دانشگاه صنعتی امیرکبیر در گفت و گو با خبرنگار ایلنا در پاسخربه سوالی مبنی بر اینکه شما در مراسم روز درهای باز دانشگاه از رتبه‌های درخشان دانشگاه امیرکبیر در رتبه‌بندی‌های مختلف بین‌المللی سخن گفتید، اما یک ماه بعد و در مصاحبه‌ای از دلایل افت دانشگاه در این سال‌ها گفتید، ظاهرا به نظر می‌رسد بین سخنان مراسم تفاوتی وجود دارد، این تفاوت را توضیح می‌دهید؟ گفت: نکته مهمی که باید مورد توجه قرار گیرد، این است که نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی هر یک شاخص‌های خاص خود را دارند که بسته به ماموریت و هدف آن نظام رتبه‌بندی متفاوت هستند. ضمن اینکه وزن‌دهی به شاخص‌ها نیز با یکدیگر متفاوت است. این شاخص‌ها و وزن‌ها لزوما با اهداف دانشگاه‌های ایران همخوانی ندارند. در برخی نظام‌های رتبه‌بندی حوزه‌های مهندسی ممکن است بهتر عمل کنند و در برخی نظام‌ها، حوزه‌های بالینی و پزشکی و سایر حوزه‌ها مهمتر هستند. بنابراین هر دانشگاه بنا به زمینه فعالیت خود در نظام‌های رتبه‌بندی مرتبط عمل می‌کنند.

رهایی سپس توضیح داد: عوامل مختلفی در رتبه‌بندی دانشگاه‌ها موثر هستند. سالانه تعداد ورودی دانشگاه‌ها و رقیبان به نظام‌های رتبه‌بندی اضافه می‌شود و این موضوع باعث تغییر در رتبه سایر دانشگاه‌ها می‌شود. برای مثال در نظام رتبه‌بندی QS از سال ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۵ تعداد دانشگاه‌ها حدود ۲۰۰ مورد افزایش یافته که طبیعی است که رتبه دانشگاه‌ها نیز جابجایی شود.

وی افزود: قدرت مانور دانشگاههای ایرانی بر اساس شاخص‌های تعریف شده می‌تواند روی بروندادهای علمی باشد که در همین موضوع اخیرا به دلیل تحریم‌ها و مشکلات مختلف دانشگاه‌ها دچار چالش‌هایی شده‌اند. فرایندهای داوری طولانی وعدم پذیرش مقالات ایرانیان بدون دلایل علمی و رد سریع (fast reject) مقالات از سوی مجلات می‌تواند در نشر بروندادهای علمی کشور تاثیر بگذارد. در مجموع محدودیت‌های مالی، کاهش ارتباطات بین‌المللی، مسائل ناشی از تحریم، سخت‌گیری ناشران، کاهش انگیزه‌های پژوهشگران، کاهش حضور پژوهشگران در همایش‌های بین‌المللی، دسترسی نداشتن پژوهشگران به پایگاه‌های اطلاعاتی بین‌المللی شرایط دانشگاههای ما را برای ارتقای رتبه دشوارتر می‌سازد.

وی همچنین در پاسخ به این پرسش که بنا به پیش بینی QS ما افول ۲۸ پله‌ای خواهیم داشت، از ۳۷۵ در سال ۲۰۲۴به رتبه‌ی ۴۰۳ در سال۲۰۲۵. در زیر شاخص Industry (صنعتی بودنِ) رتبه‌بندی تایم نیز از۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ افول داشته‌ایم و رشد ۲۰۲۳ تا ۲۴ هم ما را به جایگاه قبلی نرسانده، در رتبه‌بندی شانگهای ۲۰۲۴ هم رتبه‌ی ۹۰۰ تا ۱۰۰۰ هستیم که چندان رتبه‌ی خوبی به نظر نمی‌آید، در لایدن ۲۰۲۴ هم ۳۷۲ درباره‌ی این آمارها به صورت جزیی‌تر توضیح می‌دهید؟ گفت: در یک سال اخیر در دانشگاه صنعتی امیرکبیر توجه خاصی برای سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در زمینه بهبود رتبه دانشگاه شده است که منجر به تصویب شیوه نامه مرتبط شامل اقدامات و راهکارهای مدون و هدفمند گردیده است. نتایج مثبت اجرای این شیوه نامه در سال‌های آتی مشخص خواهد شد. با این وجود در نظام رتبه‌بندی QS تعداد دانشگاه‌های ایران از ۷ دانشگاه در سال گذشته به ۹ دانشگاه در سال ۲۰۲۵ رسیده است. در خصوص رتبه دانشگاه صنعتی امیرکبیر در این نظام، ما در ۵ سال اخیر رشد خوبی داشته‌ایم و دانشگاه صنعتی امیرکبیر از رتبه۴۷۷ در سال ۲۰۲۱ به رتبه ۴۰۳ در سال ۲۰۲۵ رسیده است.

تشریح عوامل کاهش رتبه‌بندی دانشگاه‌ها

وی افزود: در نظام رتبه‌بندی تایمز هم دانشگاه صنعتی امیرکبیر رشد خوبی داشته است و از رتبه بین ۶۰۱-۸۰۰ در سال ۲۰۲۳ به رتبه بین ۳۵۱-۴۰۰ در گزارش اخیر رسیده است و رتبه ۲ را در بین دانشگاه صنعتی کشور کسب کرده‌ایم. کیفیت پژوهش (Research quality) یکی از شاخص‌های مدنظر این نظام رتبه‌بندی است که دانشگاه صنعتی امیرکبیر بالای ۷۰ درصد امتیاز را کسب کرده است. این شاخص به تاثیر پژوهش، قدرت تحقیق و برتری پژوهشی اشاره دارد. درخصوص چشم‌اندازهای بین‌المللی که به منابع انسانی بین‌المللی و همکاری بین‌المللی اشاره دارد، نمی‌توان خودمان را با کشورهای دیگر مقایسه کنیم. در شاخص محیط پژوهش باز هم به شهرت پژوهشی و درآمد اتکا کرده است.

رییس دانشگاه صنعتی امیرکبیر همچنین توضیح داد که از طرفی تغییر چندصد پله‌ای رتبه کلی دانشگاه‌ها در نظام‌های رتبه‌بندی گاهی تنها با تغییر در یک شاخص اتفاق می‌افتد. برای مثال رتبه دانشگاه صنعتی امیرکبیر در نظام رتبه‌بندی شانگهای در سال گذشته (گزارش ۲۰۲۳ شانگهای) در رده ۶۰۱-۷۰۰ قرار داشت که در گزارش اخیر (۲۰۲۴) به ۹۰۱-۱۰۰۰ رسیده است. در حالی که ما تنها در یک شاخص به نام Highly Cited Researchers افت داشته‌ایم. وزن این شاخص ۲۰ درصد از وزن کل شاخص‌ها را به خود اختصاص داده است. مهم‌تر از همه اینکه شاخص‌های این نظام رتبه‌بندی به گونه‌ای تعریف شده‌اند که شاید دستیابی دانشگاه‌های کشور ما به آن‌ها کمی دشوار باشد. در نظام رتبه‌بندی شانگهای ۳۰ درصد وزن شاخص‌ها به اساتید و فارغ‌التحصیلان برنده جوایز نوبل، فیلدز اختصاص داده شده است. بنابراین کاهش رتبه در این نظام‌ها نباید دید عموم را نسبت به کارایی و عملکرد دانشگاه‌ها تغییر دهد. اگرچه نیاز هست همواره علاوه بر کمیت به کیفیت هم توجه شود. کاهش تعداد و کیفیت دانشجویان تحصیلات تکمیلی و تاثیرات دوران پسا کرونا و کاهش تعداد اعضای هیات علمی بخصوص افراد پر استناد از مهمترین عوامل کاهش رتبه‌بندی دانشگاه‌های ایران است.