دستپخت گازی دولت نهم
ایران از معدود کشورهایی بود که بلافاصله استقلال ترکمنستان را به رسمیت شناخت. از این رو مقامات ایرانی هرگز انتظار بدعهدی را از طرف مقابل خود نداشته و ندارند. اما گذر سال‌ها و تغییر وضعیت رابطه ایران و ترکمنستان، بازی را تغییر داد.
به گزارش ایلنا، روزنامه تعادل در گفت و گو با غلامرضا انصاری سفیر اسبق ایران در ترکمنستان و محمود خاقانی از کارشناسان بین‌المللی انرژی نوشت: با وجود اعلام توافق 5 ساله میان ایران و ترکمنستان در روزهای اخیر، همسایه شمالی ایران در نهایت صبح یک‌شنبه شیرهای گاز خود را به روی ایران بست تا پرونده اختلاف گازی این دو کشور کماکان باز بماند.
در ادامه این گفت و گو می خوانیم: در این راستا «تعادل» با بررسی سبقه این قرارداد از زمان دولت سازندگی و تغییرات آن در دولت اصلاحات و دولت نهم از طریق گفت‌وگو با افراد مطلع به سرنخ‌های جدیدی از ریشه‌های جری شدن ترکمنستان در مقابل ایران دست یافته است. گفت‌وگو با مقامات دخیل در مذاکرات ایران در سال‌های اخیر نشان‌دهنده این است که بی‌تدبیری‌های صورت گرفته در دولت‌های نهم و دهم سبب شده است تا دو همسایه بر سر این موضوع به اختلاف بیفتند.
در این راستا غلامرضا انصاری، سفیر اسبق ایران در ترکمنستان و محمود خاقانی از کارشناسان بین‌المللی انرژی و از اعضای هیات مذاکره‌کننده با مقامات ترکمنستان در جریان قطع گاز در سال 86 در گفت‌وگو با «تعادل» زمینه‌های بروز این اختلافات را مطرح کردند.
«از یک کشور همسایه و مسلمان که بعد از استقلال باید از جمهوری اسلامی ایران به دلیل حمایت‌های همه جانبه ممنون باشد، این انتظار وجود نداشت» این جملات بخشی از خطبه آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی در نماز جمعه تهران در 28دی 1386 مصادف با نخستین بدعهدی گازی ترکمنستان با ایران است. رییس دولت سازندگی در این خطبه در ادامه عنوان کرد:«هر دلیلی هم که در این زمینه وجود داشت و اگر مطالباتی مطرح بود در این روزهای سرد زمستان نباید با قطع گاز باعث زحمت و اذیت کشور مسلمان و دوست خود می‌شدند. امیدواریم ترکمنستان این بی‌وفایی را به گونه‌یی جبران کند.»
ایران از معدود کشورهایی بود که بلافاصله استقلال ترکمنستان را به رسمیت شناخت. از این رو مقامات ایرانی هرگز انتظار بدعهدی را از طرف مقابل خود نداشته و ندارند. اما گذر سال‌ها و تغییر وضعیت رابطه ایران و ترکمنستان، بازی را تغییر داد.
محمود خاقانی، کارشناس بین‌المللی انرژی که از افراد مطلع در زمینه قرارداد گازی ایران و ترکمنستان است در این زمینه به «تعادل» می‌گوید: «بیست و چند سال پیش وقتی شوروی از هم پاشید همسایه‌های شمالی ما در آسیای مرکزی و حوزه دریای خزر در وضعیت بسیار بد و بحران اقتصادی قرار داشتند.رییس‌جمهور وقت ترکمنستان از همسایه‌یی که با آن سابقه فرهنگی، اسلامی و تاریخی عمیقی دارد یعنی جمهوری اسلامی ایران خواهان همکاری و همیاری شد. رییس‌جمهور وقت کشورمان نیز به این درخواست پاسخ مثبت داد. در آن روزها خزانه دولت ترکمنستان خالی بود. ایران با وجود مشکلات عدیده‌یی که از نظر اقتصادی با آن مواجه بود، وظیفه خود دید که نگذارد مسلمانان ترکمنی که با چالش سرما و کمبود آذوقه(گندم و...) مواجه بودند در سختی گرفتار بمانند. پالایشگاه ترکمن‌باشی در وضعیت بسیار بدی قرار داشت. صنعت گاز ترکمنستان با مسائل فنی و تخصصی بسیاری مواجه بود. در آن روزها در وزارت نفت ماموریت بررسی پیدا کردم که چه کنیم. بلافاصله متخصصان ما رهسپار پالایشگاه ترکمن‌باشی شدند و با گشایش دفتر نمایندگی وزارت نفت در محل ساختمان شرکت گاز ترکمنستان، اقدامات برای حل مشکلات شروع شد.»
وی در ادامه به احداث خط لوله صادرات گاز ترکمنستان توسط ایرانی‌ها اشاره کرده و عنوان می‌کند:«دولت و کابینه وقت تصویب کرد که از محل امکانات مالی وزارت نفت، پروژه احداث خط لوله و صادرات گاز ترکمنستان به ایران تعریف شود. ترکمنستان توانست از بن‌بست درآید و نخستین مشتری نقدی برای صادرات گاز خارج از مجموعه شوروی سابق را پیدا کند. با پول گاز ایران عشق آباد تغییر چهره داد و به دنبال آن طرح‌های عمرانی دیگری یکی پس از دیگری تعریف شدند و ترکمنستان شکل و شمایل امروز را تجربه کرد و هنوز می‌کند.»
احمدی‌نژاد وارد می‌شود
غلامرضا انصاری، سفیر ایران در ترکمنستان در دولت‌های هشتم و نهم و عضو فعلی شورای شهر تهران از مطلع‌ترین چهره‌ها در مورد مناقشه گازی ایران و ترکمنستان است. انصاری، که آن روزها را خوب به یاد دارد، در گفت‌وگو با «تعادل» ضمن تشریح جزئیات قرارداد اولیه ایران و ترکمنستان که در زمان دولت سازندگی منعقد شده بود به اقدامات محمود احمدی‌نژاد که سبب از دست رفتن برگ برنده ایران در این قرارداد شد، اشاره کرده و می‌گوید: «در دولت آقای هاشمی قراردادی 25ساله بین ایران و ترکمنستان در زمینه صادرات گاز منعقد شد که کاملا به نفع ایران بود. در این قرارداد قیمت صادراتی گاز ترکمنستان توسط ایران و با توجه به شرایط داخلی کشور تعیین می‌شد. در دوره اصلاحات ترکمنستان تلاش بسیاری انجام داد که درصد ناچیزی به قیمت اضافه کند. استدلال ترکمن‌ها این بود که اگر این اتفاق رخ ندهد آنها قادر به استیفای حق خود از اوکراین و روسیه در صادرات گاز نخواهند بود. قرارداد ترکمنستان با این کشورها نقدی نبود و در ازای صادرات گاز خود از آنها خدمات و کالا دریافت می‌کردند.»
او ادامه می‌دهد:«در دوره دوم اصلاحات بنده با آقای خاتمی مذاکره کردم که 4 تا 5 دلار به‌ازای هر هزار مترمکعب به قیمت گاز افزوده شود و در ازای این کار ایران 50 درصد قرارداد خود را به صورت تهاتری با ترکمنستان تسویه کند. بر این اساس نمایندگانی از طرف شرکت ملی گاز و بنده مذاکراتی با رییس‌جمهور ترکمنستان داشتیم. ترکمنستان شرایط ایران را پذیرفته بود اما به جای 50 درصد خواستار تسویه 30درصد قرارداد به صورت کالا و خدمات بود. در این راستا تفاهم‌هایی به صورت شفاهی انجام شد اما هنوز نهایی نشده بود.»
در این گیر و دار، عمر دولت هشتم به پایان رسیده و محمد احمدی‌نژاد سکان ریاست‌جمهوری را در دست می‌گیرد. انصاری در این باره به نخستین سفر احمدی‌نژاد به عشق‌آباد و سیاست‌های رییس دولت نهم که زمینه‌ساز قطع گاز ترکمنستان در سال 86 و معضلات پس از آن شد، اشاره کرد و عنوان می‌کند: «با روی کار آمدن دولت نهم، محمود احمدی‌نژاد در نخستین سفر خود به ترکمنستان صحبت‌هایی مطرح کرد که ذهنیت منفی را علیه ایران در ترکمنستان به وجود آورد. احمدی‌نژاد شب قبل از برگزاری کمیسیون مشترک، سخنرانی تند و تیزی در مسجد سفارت ایران در ترکمنستان علیه هولوکاست انجام داد که فضای منفی بین دست‌اندرکاران ترکمنستان علیه ایران ایجاد کرد.»
رویکرد احمدی‌نژاد در بی‌توجهی به نظر کارشناسان و اقدامات خودسرانه این‌بار در عشق‌آباد هزینه‌هایی را برای کشور ایجاد می‌کند. انصاری در این رابطه اظهار می‌کند: «نظر کارشناسان همواره بر این بود که ایران حتی افزایش 10دلاری قیمت گاز ترکمنستان را بپذیرد ولی شرایط قرارداد اولیه را حفظ کند.
با این حال در روز برگزاری کمیسیون مشترک اقتصادی دو کشور که در کاخ ریاست‌جمهوری ترکمنستان در حال برگزاری بود، احمدی‌نژاد به صورت خصوصی و بدون حضور کارشناسان با رییس‌جمهور ترکمنستان جلسه‌یی برگزار کرده و با تغییر شرایط پایه‌یی قرارداد و افزایش 50درصدی قیمت گاز موافقت می‌کند. به عنوان مثال در قرارداد اولیه ایران و ترکمنستان که در زمان دولت هاشمی‌رفسنجانی منعقد شده بود، ترکمنستان حق قطع صادرات گاز را نداشت اما با تغییر ساختار قرارداد بین دو کشور در دوره اول دولت احمدی‌نژاد ترکمن‌ها توانستند اختیار قطع صادرات گاز به ایران را به دست بیاورند.»
تکرار تاریخ پس از 7 سال
محمود خاقانی کارشناس بین‌المللی انرژی که در هیات مذاکره‌کننده در سال 86 حضور داشته است شرایط امروز مذاکره با ترکمنستان و بازگشت هیات ایرانی از فرودگاه به عشق‌آباد را مشابه اتفاقی می‌داند که در آن سال روی داد. وی در این زمینه بیان می‌کند: «درسال 1386 من در هیات همراه قائم‌مقام وزیر نفت وقت به ترکمنستان رفتم. انگار تاریخ تکرار شده است. در نخستین جلسه توافق کردیم که باید در چارچوب قرارداد مذاکره کنیم و طرف ترکمن هم پذیرفت. در آن زمان ترکمن‌ها فقط به ایران و روسیه گاز می‌فروختند و درباره قیمت هم می‌گفتند که روس‌ها به این قیمت می‌خرند و شما باید این قیمت را بدهید. سرانجام به این نتیجه رسیدند که قرارداد با ایران با قرارداد با روس‌ها یکی نیست.»
او ادامه می‌دهد: «درواقع روس‌ها در آن زمان به ترکمن‌ها پول نقد نمی‌دادند و به ازای گاز صادراتی در مسیر روسیه ترکمن‌ها کالا و خدمات دریافت می‌کردند. تنها پول نقدی که ترکمن‌ها دریافت می‌کردند از ایران بود. درست مثل توافق اخیر همه‌چیز در لحظه آخر و هنگامی که هیات ایرانی تصمیم به ترک عشق‌آباد گرفت، نهایی شد و قرار شد که گاز قطع نشود. اما به محض اینکه هواپیمای ما در فرودگاه تهران به زمین نشست به ما خبر دادند که ترکمنستان گاز را قطع کرده است. هوا درسال 1386 سرد‌تر از امسال بود. متاسفم که باز هم همان تجربه تکرار شد.»
پشت‌پرده تصمیم برای قطع گاز
یکی از پرسش‌هایی که همواره با اقدام ترکمنستان برای قطع گاز خود به ایران مطرح می‌شود، دست‌های پشت پرده‌یی است که ممکن است عشق‌آباد را برای تحت فشار گذاشتن ایران تحریک کند. اما هم خاقانی و هم انصاری چنین فرضیه‌یی را رد می‌کنند. خاقانی در این زمینه چنین می‌گوید: «برخی اعتقاد دارند که نظیر ماجرای سال 1386، بعضی از اصحاب ثروت و قدرت در ترکمنستان که این روزها به‌دلیل افزایش نرخ دلار در برابر پول ترکمنستان، تحت فشارکمبود نقدینگی قرار دارند، فریب وسوسه‌های برخی دولت‌های خارج از منطقه را خورده‌اند. کشورهایی که منافع‌شان در برهم زدن روابط نزدیک بین ایران و ترکمنستان است و از این‌رو شرکت ترکمن‌گاز را زیرفشار گذاشته‌اند. او البته در ادامه عنوان می‌کند: من نتوانسته‌ام در بررسی‌های خود به این نتیجه برسم که این نظریه درست باشد. اما قبول دارم که ترکمنستان زیر فشار کمبود نقدینگی و مشکلات اقتصادی است و سعی دارد با زیر فشار قراردادن مشتری قدیمی‌اش از او پول نقد و بیشتر هم بگیرد.»
سفیر اسبق ایران در ترکمنستان نیز در این رابطه پاسخ می‌دهد: «رژیم‌صهیونیستی در ترکمنستان لابی‌های گسترده‌یی دارد و روسیه نیز فشارهایی به دولت این کشور وارد می‌کند. اما دلیل اصلی مشکلات اخیر ایران و ترکمنستان به دلیل بی‌تدبیری دولت وقت در این زمینه بود.»
تنها یک نفر در عشق‌آباد تصمیم‌گیرنده است
«در ترکمنستان تمام تصمیمات توسط شخص رییس‌جمهور گرفته می‌شود.» این پاسخ سفیر اسبق ایران در ترکمنستان به این پرسش «تعادل» است که چرا میان هیاهوی رسانه‌یی که به دنبال قطع صادرات گاز ترکمنستان در ایران رخ داده است، رسانه‌های ترکمن در سکوت مطلق به سر می‌برند؟ بررسی اتمسفر سیاسی این کشور و اظهارنظر کارشناسان مختلف نشان می‌دهد که تمام تصمیمات در ترکمنستان توسط شخص رییس‌جمهور اتخاذ می‌شود و به همین دلیل امکان ایجاد فضای مباحثه در این زمینه در ترکمنستان وجود ندارد. انصاری در این رابطه به «تعادل» می‌گوید: «اخلاق ترکمن‌ها بدین صورت است که اگر در طرف مقابل ضعف احساس کند و یک گام عقب بگذارد آنها پنج‌گام به جلو می‌آیند.»
چه کسی بازنده این اختلافات است؟
ترکمنستان تنوع چندانی در خریداران گاز خود ندارد و علاوه بر ایران، چین و روسیه بزرگ‌ترین مشتریان گاز این کشور به شمار می‌آیند. از این‌رو کارشناسان معتقدند که از دست‌دادن ایران در نهایت می‌تواند به ضرر ترکمنستان تمام شود. غلامرضا انصاری اظهار می‌کند: «بازنده اصلی در این بین قطعا ترکمنستان خواهد بود چرا که ایران تنها آلترناتیو آنها در مقابل روسیه و چین بود.»
خاقانی نیز با اشاره به همکاری‌های ایران و ترکمنستان در حوزه دریای خزر، تجدیدنظر عشق‌آباد در تصمیم خود را به صلاح این کشور دانست و بیان می‌کند: « عشق‌آباد در ماه دسامبر 2014 میزبان اجلاس سازمان ملل و منشور بین‌المللی انرژی برای صادرات گاز طبیعی ترکمنستان به اروپا از طریق عرض دریای خزر بود. در آن اجلاس طرح شبکه انرژی خزر و تبدیل گاز طبیعی به برق و صادرات برق از طریق کابل‌های با ولتاژ بالا و برق مستقیم مشهور به HVDC مطرح شد که در پیگیری‌های به‌عمل آمده این طرح در میزگرد مشترک سازمان همکاری‌های اقتصادی اکو و منشور بین‌المللی انرژی در ماه اکتبر 2016 در استانبول ترکیه مورد بحث و توجه قرار گرفت. در واقع وزارت نیرو جمهوری اسلامی ایران و کشورهای شمال غربی دریای خزر طرح کریدور انرژی شمال به جنوب را هم توافق کرده‌اند. برای ترکمنستان بهتر این است که در تصمیم اتخاذ شده به فوریت تجدیدنظر کند و با همکاری تهران که در قانون برنامه ششم و در مجلس شورای اسلامی روز یک‌شنبه مطرح شد، شبکه انرژی خزر را حمایت و محقق کند.
سفیر اسبق ایران در ترکمنستان در تحلیل خود از چرایی رسیدن رابطه دو کشور به نقطه فعلی چنین می‌گوید: «کشورهایی نظیر آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان پس از استقلال از شوروی، ایران را کعبه آمال خود می‌دیدند. اما در زمان دولت سازندگی، ایران تنها بر دیپلماسی سیاسی، فرهنگی و اجتماعی متمرکز بود و کمتر به دیپلماسی اقتصادی پرداخته می‌شد. به عبارت دیگر هدایتگری به معنای نظام هماهنگی که سیستم معاملات ایران با این کشورها را تنظیم کند، وجود نداشت.»
او در نهایت عنوان می‌کند: «از سویی دیگر عدم نظارت‌ها و کنترل‌های لازم سبب شد تا مبادلات ناسالمی از سوی برخی سودجویان با ترکمن‌ها صورت گیرد. در کنار این باید به فرصت‌طلبی ترکیه در بهره‌برداری از سرمایه‌گذاری‌هایی که ایران در ترکمنستان انجام داده است نیز اشاره کرد.» انصاری در نهایت افزایش تحرکات دیپلماتیک و بالا بردن حجم معاملات با ترکمنستان را سبب بهبود روابط دو کشور می‌داند.
اثر بدعهدی بر ایران
دیروز با وجود قطع صادرات گاز ترکمنستان به ایران، خوراک گازی مجتمع‌های پتروشیمی که اغلب به واسطه اولویت تامین گاز خانگی در نخستین گروه‌های فهرست قطع تحویل گاز هستند، همچنان از این سوخت تامین شد؛ هرچند شرکت ملی صنایع پتروشیمی عنوان کرد که در پی این اتفاق برخی مجتمع‌ها با حداقل ظرفیت خود در حال تولید هستند. نیروگاه‌ها اما از گزند بدعهدی ترکمن‌ها در امان نماندند. طبق اخبار منتشر شده از سوی پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت نیرو گاز 4 نیروگاه در شمال ایران برای مدیریت تامین گاز خانگی دیروز قطع شد. ایران اکنون روزانه 750میلیون مترمکعب گاز تولید می‌کند و در یکی از بهترین شرایط از لحاظ تولید به سر می‌برد. در واقع یکی از عواملی که زمستان امسال را نسبت به زمستان سال 1386 برای ایران قابل‌تحمل‌تر کرده است، همین آمار قابل توجه تولید گازی است که با تغییر رویکرد وزارت نفت دولت یازدهم در توسعه میدان گازی پارس جنوبی حاصل شد.
