حسن حسن پور، کارشناس ارشد گردشگری و کنشگر اجتماعی:
"تجربه زندگی محلی"با گردشگری روستایی در کلبه سنتی
هیاهیو برای فرار از شهرنشینی باعث شده به محض اینکه فرصتی از پی تعطیلات به دست می‌آید خیل عظیم جمعیت به سمت روستاها شتابان فرار می‌کنند تا به دور از هیاهوی شهرنشینی و آپارتمان‌نشینی آرامش را در زندگی محلی تجربه کرده و لذت ببرند.
بهره وری و کارآمدی نیروی انسانی، اشتغالزایی، تعامل فرهنگها و گفتمان‌ها، حفظ محیط زیست و در مجموع توسعه پایدار از دغدغه‌هایی است که جهان امروز با آن روبه رو است. هر یک از کشورها در هر سطحی از توسعه در تلاشند که پاسخ لازم به دغدغه‌های مذکور را بیابند. در این میان، کشورهایی که به متنوع‌سازی اقتصاد روی آورده‌اند و می‌خواهند خود را از اقتصاد تک پای‌ها برهانند در جستجوی شناخت راه‌های آن یا خلق راهها و روشهای جدیدند. یکی از این روش‌ها گردشگری است که اغلب کشورها بویژه کشورهایی که به لحاظ موقعیت مکانی از این مزیت برخوردارند، آن را در برنامه‌های توسعه ملی خود گنجانده‌اند تا از این طریق بتوانند فرایند توسعه ملی خود را سرعت بخشند. سکونتگاه‌های روستایی، بخصوص در کشورهای جهان سوم که نزدیک به ۲/۱ جمعیت این گونه کشورها را در خود جا داده‌اند، با مسائل و مشکلات حادتری از قبیل، مهاجرتهای روستایی، پایین بودن سطح اشتغال، پایین بودن سطح بهره وری در بخش کشاورزی، فقدان یا کمبود زیربناهای رفاهی و خدماتی و… مواجه‌اند. این در حالی است که تعداد قابل توجهی از این گونه سکونتگاها به لحاظ موقعیت مکانی و داشتن عناصر مهم جذب گردشگر، مانند مناظر طبیعی، آثار باستانی، تنوع اقلیمی، آداب و سنن اجتماعی و… زمینه‌های مناسبی برای توسعه فعالیتهای گردشگری دارند.
گردشگری روستایی در دنیای امروز یکی از بخشهای مهم فعالیتهای اقتصادی محسوب می‌گردد. این فعالیت مهم اقتصادی از دیدگاه‌های مختلفی مورد توجه قرار گرفته است. بعضی آن را به عنوان بخشی از بازار گردشگری می‌شناسند و عده‌ای نیز آن را سیاستی برای توسعه روستایی قلمداد می‌کنند.
مفهوم گردشگری روستایی چیست و چرا باید به آن اهمیت داد؟
سکونتگاه‌های روستایی کشور ما نیز با مسائل و مشکلات فوق درگیرند و زمینه‌های مناسبی برای توسعه گردشگری دارند. دولت حرکت از اقتصاد تک پایه به سوی اقتصاد متنوع و با ثبات را در برنامه کاری خود قرار داده است که یکی از این برنامه ها توسعه گردشگری است و سکونتگاه‌های روستایی زمینه‌های مساعد برای توسعه این بخش از فعالیتهای اقتصادی را دارند. بدون شک، دستیابی به چنین هدفی مستلزم شناخت فرایند گردشگری، طبقه بندی رویکردها، سیاست‌ها و آثار اجتماعی – فرهنگی، زیست محیطی و اقتصادی است، تا با یک پشتوانه علمی و آگاهی از آثار مثبت و منفی این پدیده در جهان و ایران، به انتخاب یک راهبرد منطقی واقع گرا توأم با برنامه ریزی و مدیریت صحیح گردشگری در چهارچوب فرایند توسعه همه جانبه و پایدار دست یازد. هدف اصلی این مقاله عبارت از بررسی نگرش‌ها و دیدگاه‌های مختلف در ارتباط با توسعه گردشگری روستایی در سطح جهان و ارائه الگوهای آزمون شده با توجه به نتایج به دست آمده برای سازگاری آنها با کشور ایران است.
گردشگری روستایی را می‌توان مترادف با عبارت «تجربه زندگی محلی» دانست. این تجربه، شامل موارد بسیار متنوعی از جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی و فعالیت‌هایی می‌شود که در یک منطقه‌ی روستایی و کشاورزی خاص وجود دارند. فعالیت‌هایی مانند گردشگری کشاورزی، کوهنوردی، سوارکاری و اقامت در خانه‌های محلی. به طور کلی محور این نوع گردشگری، درک زیبایی‌ها و جاذبه‌های طبیعت و فرهنگ مردم آن منطقه است و بسته به جغرافیای منطقه فعالیتهای متفاوتی میتواند در آن صورت پذیرد.
صنعت توریسم رو به رشد‌ترین و بزرگترین صنعت جهان است و در تمامی کشورها به عنوان ابزاری حیاتی برای رشد و توسعه‌ی فعالیتهای اقتصادی مناطق مختلف و وسیله‌ای برای افزایش سطح درآمد ناخالص ملی محسوب می‌شود. پر واضح است که رشد، اجرا و توسعه‌ی صحیح این صنعت (بویژه در بخش گردشگری روستایی) میتواند به رشد و توسعه‌ی کسب و کارهای محلی و بازگشت مردم از کلان شهرها به دیار خویش و تلاش برای حفظ میراث بومی خود کمک کند.
از مشخصه‌های اصلی گردشگری روستایی می‌توان به مواردی مانند وجود فضاهای گسترده و باز اشاره کرد؛ همچنین گردشگران باید این فرصت را داشته باشند که به طور مستقیم فعالیتهای دامداری و کشاورزی را تجربه کرده و در زیست بوم منطقه به طبیعت گردی بپردازند. در نتیجه گردشگری روستایی در معنای واقعی باید:
۱- در مناطق روستایی اجرا شود.
۲- عملا روستایی باشد – یعنی شامل شرکت در مراسم و سنت‌های اجتماعی مردم منطقه و آشنایی با میراث آن منطقه باشد.
۳- بودن در طبیعت را برای گردشگر امکانپذیر ساخته و شامل طبیعت گردی باشد.
۴- در مقیاس روستایی و کوچک انجام پذیرد (برخلاف گردشگری انبوه)
۵- در مناطق با سرعت رشد پایین و طبیعی اجرا شده و در تماس با خانواده‌های محلی انجام پذیرد.
گردشگری روستایی به چند قسمت تقسیم می‌شود؟
گردشگری در یک تفسیم‌بندی کلی شامل مواردی مانند گردشگری انبوه، بوم گردی و ” گردشگری جایگزین ” می‌شود؛ که تفاوت‌های زیادی با یکدیگر دارند. گردشگری انبوه عموما به نوعی از توریسم اشاره دارد که در آن تعدا زیادی از مردم به مناطق محبوب و شناخته شده‌ی گردشگری برای گذران اوقات فراغت خویش سفر می‌کنند. گردشگری جایگزین که با مواردی مثل ”گردشگری خاص” و یا ”گردشگری مسئولانه” شناخته می‌شود؛ به نوعی از توریسم اشاره دارد که در آن بر ارتباط و شناخت فرهنگ ساکنین یک منطقه خاص و درک زیبایی‌های طبیعی آن منطقه تاکید می‌شود.
گردشگری روستایی میتواند انواع مختلفی از گردشگری مانند گردشگری تاریخی-فرهنگی، طبیعت گردی / بوم گردی و گردشگری کشاورزی را دربرگیرد. پس از گردشگری فرهنگی-تاریخی، بوم گردی دومین شکل اصلی گردشگری روستایی است. در بوم گردی هدف بودن در طبیعت و لذت بردن از مناظری است که در یک زیست بوم خاص وجود دارد. بوم گردی، عشق به طبیعت و گردشگریِ مسئولانه‌ای است که به حفظ میراث طبیعی و فرهنگی منطقه کمک کرده و کمترین آسیب ممکن را به طبیعت می‌رساند. این نوع خاص میتواند شامل مواردی مانند کوهنوردی و یا اجرای تورهایی انفعالی مانند پرنده نگری باشد.
شکل سوم گردشگری روستایی، گردشگری کشاورزی است که با هدف لذت بردن و آموزش کشاورزی یا باغبانی اجرا می‌شود. در این شکل، گردشگر میتواند نحوه کار و تولید را تماشا کرده و در مورد آن اطلاعات دریافت کند؛ و یا به طور فعال در کشت و برداشت محصولات منطقه شرکت کند. که البته در این حالت گردشگر، هم درک بهتری از زندگی در آن منطقه به دست خواهد آورد و هم بی‌شک لذت بیشتری از سفر خواهد برد.
گردشگری روستایی چه نقش و اثری در توسعه روستایی و توسعه روستایی پایدار دارد؟
در دهه پایانی قرن بیستم بسیاری از برنامه ریزان اجتماعی – اقتصادی در کشورهای اروپایی گردشگری را روشی مطمئن با چشم اندازی بسیار روشن برای توسعه روستاها بویژه محرومترین آنها معرفی کرده‌اند. مطالعات انجام شده در کشورهای فرانسه، اتریش، سوییس، انگلستان، ایرلند، تایلند و ژاپن نشان میدهد که گردشگری روستایی به سرعت در اقتصاد روستایی رشد کرده و مکمل فعالیتهای کشاورزی شده است. ماهیت صنعت گردشگری ایجاد اشتغال و درآمد، متنوع‌سازی اقتصاد، مشارکت اجتماعی و استفاده از منابع محلی است. از آنجا که بخش اعظم مشکلات عقب ماندگی و توسعه نیافتگی روستایی نیز به فقدان این صنعت برمیگردد، گردشگری روستایی با حل مسائل و مشکلات فوق میتواند به توسعه روستایی کمک نماید.
هرچند گردشگری روستایی بخش کوچکی از بازار در صنعت توریسم را به خود اختصاص داده، اما میتواند سهم بزرگی در کمک به رشد اقتصادی روستایی داشته و برای حفظ میراث تاریخی و طبیعی منطقه بسیار ارزشمند باشد. فهرست مزایا و منافع ترویج گردشگری روستایی بسیار بلند است و در زیر به تنها ۴ مورد از مزایای بالقوه آن اشاره شده است.
* حفظ و گسترش مشاغل
گردشگری روستایی با ایجاد در آمد برای محلی‌ها میتواند به حفظ و گسترش مشاغلی مانند خرده فروشی، حمل و نقل و مشاغل پزشکی و دارویی در منطقه کمک کند. همچنین روستایی‌ها با فروش مستقیم محصولات خود می‌توانند درآمد بیشتری داشته باشند و علاوه بر آن با احساسی که از ارزشمند بودن اشتغال در صنایع دستی و تولید محصولات بومی بهشان دست میدهد، هرچه بیشتر به حفظ میراث خود ترغیب می‌شوند.
*ایجاد شغل، کسب و کارهای جدید و بهبود وضعیت حمل و نقل
ایجاد شغل به طور محسوس و قبل از هرچیز در مواردی مانند ایجاد اقامتگاه‌های بوم گردی، ساخت هتل و هتلداری (مانند هتل ابیانه) و توسعه شبکه حمل و نقل اتفاق می‌افتد. همچنین این نوع گردشگری میتواند به ایجاد کسب و کارهایی مانند تهیه و تحویل غذاهای محلی و مواردی از این دست که به ایجاد تجربه‌ای بهتر از گردشگری روستایی و بوم گردی می‌انجامد اشاره کرد.
*فرصت‌های جدید برای جوان ترها و دوستی جوامع
برای مثال افراد محلی می‌توانند به عنوان راهنمای تور با گردشگران و برگزار کنندگان تور همکاری داشته و علاوه بر کسب درآمد با فرهنگها و مردمان تازه آشنا شوند. گردشگران و مردم منطقه از نزدیک با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و با شکل گرفتن نوعی الفت و دوستی بین آنها، نسبت به اوضاع منطقه یکدیگر حساس‌تر می‌شوند.
*پایداری محیط زیست
همانطور که در مطلب بوم گردی اشاره کردیم، نوع نگاه به طبیعت گردی در این نوع از توریسم و تاکید آن بر حفظ منابع طبیعی، مقوله آموزش و به حداقل رساندن آسیب‌های وارده به طبیعت در طول سفر، اهمیت احترام گذاشتن به طبیعت را آشکار کرده و مانع آسیب رساندن به آن می‌شود.
علاوه بر این محلی‌ها نیز از ارزش جاذبه‌های طبیعی منطقه زندگی خود آگاه شده (در کنار رشد فرهنگ حفظ محیط زیست) و در پاسداری از آن می‌کوشند.
۴- گردشگری روستایی در ایران
ایران با توجه به گستردگی جغرافیایی و داشتن اقلیم‌های متفاوت، فرهنگها و سنن و چشم اندازهای بی‌نظیرش و همچنین با توجه به دارا بودن جاذبه‌های تاریخی غنی دارای پتانسیل بسیار بالای برای برگزاری تورهای روستا گردی بویژه برای گردشگران خارجی است. خونگرمی مردمان این مرز و بوم باعث می‌شود که گردشگران با اقامت در روستاها علاوه بر آشنایی با آداب و رسوم روستا اوقات خوشی را در کنار مردم و در طبیعت بگذرانند.
گردشگری کشاورزی متاسفانه هنوز در ایران بخوبی شناخته شده نیست؛ تجربه‌ای که میتواند به غایت ارزشمند و جذاب باشد.
روستاهای زیادی در ایران دارای پتانسیل برای تبدیل شدن به مناطق جذاب برای برگزاری تور گردشگری روستایی هستند و البته برخی از آنها مانند روستای ماسوله، ابیانه و روستای مصر در این زمینه پیشتاز هستند. مراسمی که در برخی از روستاهای ایران برگزار می‌شوند بسیار دیدنی، جذاب و دارای تاریخ و پشتوانه فرهنگی غنی هستند. مراسم گلاب گیری در قمصر کاشان، جشن تیرما سینزه در قاسم آباد گیلان، عاشورا در ابیانه و پیرشالیار در هورامان، نمونه‌هایی از این مراسم اند.
از جمله روستاهای گردشگری ایران می‌توان به روستای پالنگان در استان کردستان، روستای شهرستانک در تهران، روستای مصر در اصفهان، مارگون در استان فارس، سنگان در سیستان و بلوچستان، روستای نوا و دشت آزو در مازندران و بسیاری دیگر همچون اندبیل در استان اردبیل اشاره کرد.
در گردشگری روستایی رفتار گردشگر برابر آداب و رسوم روستاییان چگونه باید باشد؟
هرگز فراموش نکنید که هر روستا فرهنگ و آداب و رسوم خاص خود را دارد و ممکن است عملی که در یک روستا، عملی پذیرفته شده باشد در روستایی دیگر عملی خلاف عرف محسوب شود. به هر روی، احترام به روستانشینان و سنت‌های آنان از اصول و ارکان قدم گذاشتن به روستاهاست. سنت‌شکنی و ایجاد اخلال در نظام روستا باعث ایجاد روحیه مقابله با گردشگران خواهد شد. در زیر به برخی از کدهای رفتاری که در هنگام گردشگری روستایی باید آنها را مدنظر داشت اشاره می‌شود.
*اگر جشنی در روستا برپا بود سعی کنید اجازه گرفته و در جشن شرکت کنید. این تجربیات و خاطرات جالب و دوست داشتنی‌ای برایتان به ارمغان می‌آورد.
*پر واضح است که در هنگام اقامت در روستا می‌بایست به آداب و رسوم روستاییان اهمیت داد.
*به کودکان روستایی کمک مالی نکنید زیرا با این کار آنها به تکدی‌گری عادت خواهند کرد.
*به حریم شخصی خانه‌ها و باغات روستا بدون اجازه وارد نشوید و از میوه‌ها نچینید.
*از ریختن زباله در معابر و اطراف روستا بپرهیزید.
*از محصولات روستایی خرید کنید و سعی کنید نقشی در اقتصاد روستایی‌ها داشته باشید.
