بازی ایران در زمینِ آمریکا با دو بُرد

به گزارش خبرنگار ایلنا، روز گذشته فیلم «خورشید» ساخته مجید مجیدی به عنوان نماینده ایران به جایزه اسکار ۲۰۲۱ معرفی شد و همچون سال‌های گذشته حرف و حدیث‌های زیادی پیرامون انتخاب فیلم و معرفی آن به اسکار شکل گرفت. برخی سینماگران از جمله علی مصفا، تهیه‌کننده «یلدا» در اولین گام نسبت به انتخاب این فیلم اعتراض کرد و گفت که «یلدا» می‌توانست بهترین گزینه برای حضور در اسکار باشد. نبود دو فیلم «دشت خاموش» و «جنایت بی‌دقت» در میان آرا اولیه معرفی فیلم به اسکار با توجه به موفقیت‌های بین‌المللی این دو فیلم نیز حاشیه‌های دیگر را بر متن معرفی «خورشید» به عنوان نماینده اسکار ایجاد کرد. 

انتخاب و معرفی فیلم‌های ایرانی برای حضور در جوایز اسکار در سال‌های اخیر همواره با اعتراض عده‌ای روبرو شده است. اعتراضی که به نظر می‌رسد به خاطر حساسیت و اهمیت حضور در این رویداد، هر ساله با شکل و شمایل متفاوتی مطرح می‌شود. 

از سال ۹۰ که سینمای ایران توانست با فیلم «جدایی نادر از سیمین» نخستین اسکار را کسب کند، لزوم توجه به این جایزه و رقابت برای حضور مستمر و تاثیرگذار در این رویداد به یکی از چالش‌های سینمای ایران تبدیل شد. چالشی که به نظر می‌رسد حاصل یک رقابت پنهان میان سینماگران و مدیران سینمایی است که همگی بر اساس خواسته‌های خودشان می‌خواهند با حضور در این رقابت سینمایی، نگاه‌ها و توانایی‌های خودشان را ثابت کنند.

سال ۹۱، تحریم اسکار به خاطر توهین به پیامبر(ص)

سال ۹۱ و تنها پس از یک سال از موفقیت اصغر فرهادی در اسکار، سینمای ایران تصمیم‌های جدی برای حضور در این رویداد داشت تا به نحوی بتواند موفقیت سال قبل را تکرار کند. زمزمه‌های بسیاری برای اینکه کدام فیلم به اسکار معرفی شود در میان سینماگران مطرح و فیلم‌های مختلفی معرفی شد. درنهایت فیلم سینمایی «یه حبه قند» گزینه جدی‌تر سینمای ایران برای حضور در جایزه اسکار بود. فیلمی که به نظر می‌رسید تمامی المان‌های لازم برای حضور در این رویداد را دارد اما در همان ایام فیلمی موهن که حاوی صحنه‌هایی توهین‌آمیز به پیامبر اسلام(ص) بود، در آمریکا انتشار یافت که موجب خشم و ناراحتی مسلمانان جهان شد. همین اتفاق باعث شد سیدمحمد حسینی (وزیر وقت ارشاد) در حاشیه جشنواره فیلم مقاومت که در کرمان در حال برگزاری بود، از تحریم جایزه اسکار و عدم حضور فیلمی از ایران در این رویداد خبر دهد. 

وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی در افتتاحیه دوازدهمین جشنواره بین‌المللی فیلم دفاع مقدس اظهار کرد: جشنواره فیلم مقاومت را می‌توان به عنوان تنها جشنواره‌ای نام برد که حرف دفاع مردم ایران را طول هشت سال جنگ تحمیلی به گوش جهانیان رسانده است، بنابراین بهترین محل برای این خبر اینجاست که سینمای ایران جشنواره اسکار را به دلیل اهانت یک فیلمساز آمریکایی به ساحت مقدس پیامبر اسلام(ص) تحریم می‌کند و فیلمی از کشور ایران در این رویداد حضور نخواهد داشت. 

حسینی ضمن آنکه از دیگر کشورهای مسلمان نیز درخواست کرد تا جشنواره اسکار را تحریم کنند، درباره تصمیم ایران گفت: برای بیان اعتراض به شکل دست جمعی راه‌های مختلفی وجود دارد که درباره آن بحث‌های مختلفی شد که یکی از آن‌ها تحریم جشنواره اسکار است که هرساله در آمریکا برگزار می‌شود، بنابراین با توافقاتی که با حوزه هنری و رضا میرکریمی تهیه کننده و کارگردان فیلم «یک حبه قند» داشتیم، تصمیم گرفته شد این کار که پیش‌تر قرار بود در جشنواره اسکار به عنوان نماینده ایران حضور داشته باشد، در اسکار حضور نداشته باشد.

سال ۹۲ و باز هم فرهادی

سال ۹۲ و بعد از یک سال غیبت سینمای ایران در این رویداد سینمایی، کمیته انتخاب نماینده سینمای ایران برای رقابت در شاخه بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان به آکادمی علوم و هنرهای سینما اسکار؛ فیلم فرهادی در حالی نماینده ایران در جوایز اسکار شد که کمیته انتخاب فیلم ایرانی در جلسات اولیه فهرستی شامل ۱۲ فیلم را برای بررسی‌های بیشتر مدنظر قرار داد و در ادامه دو فیلم «گذشته» اصغر فرهادی و «دربند» ساخته پرویز شهبازی را به عنوان نامزدان نهایی انتخاب و در پایان راه؛ فیلم گذشته را برای معرفی به این جایزه سینمایی معرفی کرد اما این انتخاب از این جهت که تمام فیلم در پاریس فیلمبرداری شده و داستان آن هم در فرانسه اتفاق می‌افتد و بیشتر عوامل آن غیرایرانی هستند، بار دیگر بحث‌هایی را در محافل سینمایی به همراه داشت. گروهی اعتقاد داشتند فیلم فرهادی با توجه به این شرایط نمی‌تواند نماینده سینمای ایران در اسکار باشد. درنهایت هرچند اعتراضات منتقدان انتخاب فیلم فرهادی، قابل بحث بود، اما برابر با قوانین ویژه جایزه فیلم خارجی‌زبان می‌شد این‌طور استدلال کرد که «گذشته» شرایط حضور در بخش فیلم خارجی‌زبان را دارد. 

برابر با بند E بخش «واجد شرایط بودن» از قانون سیزدهم آکادمی علوم و هنرهای سینمایی که قوانین ویژه جایزه فیلم خارجی‌زبان در آن تصریح شده، «کشور ارائه‌دهنده باید تصدیق کند که کنترل خلاقانه فیلم ارائه‌شده عمدتا در دستان شهروندان یا افراد مقیم آن کشور بوده است.» با این وجود فیلم فرهادی حتی امکان حضور در میان ۵ کاندیدای نهایی جایزه بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان را به دست نیاورد و دست ایران از تصاحب دومین مجسمه اسکار کوتاه ماند. 

سال ۹۳، معرفی فیلمی از میرکریمی

در سال ۹۳ شاید اگر افغانستان رضایت داده بود، فیلم سینمایی چند متر مکعب عشق ساخته جمشید محمودی مشترک ایران و افغانستان به عنوان نماینده سینمای ایران در اسکار انتخاب می‌شد اما وقتی سهمیه‌ی این فیلم به کشور همسایه بخشیده شد، هیئت انتخاب فیلم‌های ایرانی از میان ده فیلمی که به مرحله نهایی رسیده بودند («آذر، شهدخت، پرویز و دیگران» به کارگردانی بهروز افخمی، «استرداد» به کارگردانی علی غفاری، «امروز» به کارگردانی رضا میرکریمی، «برف» به کارگردانی مهدی رحمانی، «تنهای تنهای تنها» به کارگردانی احسان عبدی پور، «چ» به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا، «خسته نباشید» به کارگردانی افشین هاشمی، «خط ویژه» به کارگردانی مصطفی کیایی، «زندگی مشترک آقای محمودی و بانو» روح الله حجازی و «سر به مهر» به کارگردانی هادی مقدم دوست)، فیلم امروز ساخته رضا میرکریمی را به عنوان نماینده سینمای ایران انتخاب کرد.

امیر اسفندیاری (سخنگوی این هیئت) اعلام کرد: «امروز به عنوان فیلمی ساخته یکی از کارگردانان شاخص نسل میانه پس از اکران موفق در ایران، در نمایش افتتاحیه بین‌المللی در جشنواره تورنتو نیز بازخوردهایی قابل تامل داشته است… که در نهایت اعضای هیئت با بررسی تمام جوانب، از میان گزینه‌های مذکور، فیلم امروز را برای معرفی به فرهنگستان علوم و هنرهای سینمایی برگزیدند.» 

فیلم امروز سومین اثر رضا میرکریمی بود که شانس حضور در فیلم‌های خارجی اسکار را پیدا کرد، پیش‌تر در سال ۹۱ و نیز در سال ۸۴ فیلم‌های یه حبه قند و خیلی دور خیلی نزدیک؛ انتخاب‌های ایران برای اسکار بودند که اولی به دلیل اقدام آمریکایی‌ها از اسکار جاماند و دومی هم نصیبی از جوایز اسکار نداشت.

سال ۹۴، «محمدرسول‌الله» مجیدی در اسکار

مجید مجیدی در کنار اصغر فرهادی تنها کارگردانان سینمای ایران هستند که تجربه حضور در میان ۵ نامزد نهایی جایزه بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان را دارند. سال ۹۴ کمیته انتخاب و معرفی فیلم به اسکار فیلم محمد رسول‌الله، ساخته مجید مجیدی را به عنوان نماینده سینمای این کشور در جوایز اسکار به آکادمی علوم و هنرهای سینمایی معرفی کرد. بنیاد فارابی در بیانیه‌ای اعلام کرد که اعضای هیئت معرفی فیلم ایرانی «پس از بحث و بررسی‌های جدی و همچنین ملاحظه تمام جوانب امر» به اتفاق آرا فیلم محمد رسول‌الله را برای نمایندگی ایران در اسکار برگزیده‌اند. 

این فیلم در مرحله نهایی انتخاب نامزد ایران در رشته بهترین فیلم خارجی اسکار، با پنج فیلم دیگر رقابت کرده بود: در دنیای تو ساعت چند است؟ ساخته صفی یزدانیان - رخ دیوانه ساخته ابوالحسن داودی - شیار ۱۴۳ ساخته نرگس آبیار - قصه‌ها ساخته رخشان بنی‌اعتماد - ماهی و گربه ساخته شهرام مکری.

حضور فیلم مجیدی همان‌گونه که مسئولان وزارت ارشاد و سازمان سینمایی پیش‌بینی کرده بودند، حاصلی برای سینمای ایران نداشت و به دلیل دیدگاه‌های حاکم بر انتخاب‌های اسکار و موضوعی که فیلم محمد(ص) داشت، این فیلم شانسی برای حضور در جمع نهایی کاندیداها نداشت. 

سال ۹۵، فروشنده فرهادی و دومین اسکار

اصغر فرهادی پس از چند سال دوری از سینمای ایران بازهم فیلم دیگری در ایران ساخت. «فروشنده» فرهادی آخرین فیلم او بود که در ایران فیلمبرداری شد و پس از حضور در جشنواره فیلم کن و کسب جوایز اصلی این جشنواره به عنوان یکی از گزینه‌های جدی معرفی فیلم به اسکار انتخاب شد. 

انتخاب فیلم فرهادی برای حضور در اسکار همزمان با حضور دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری وقت آمریکا در مسند قدرت بود. ترامپ که از همان ابتدای حضور در مقام ریاست جمهوری امریکا دشمنی با ایرانیان را آشکارا مطرح می‌کرد در قوانینی ممنوعیت ورود اتباع خارجی به این کشور را امضا کرد. اتفاقی که موجب اعتراض بسیاری شد و هالیوود که از منتقدان سرسخت سیاست‌های ترامپ بود نیز جایزه این دوره از اسکار را به محلی برای اعتراض به تصمیم‌های او بدل کرد. 

کشور ایران نیز با معرفی فیلم «فروشنده» به اسکار تلاش کرد تا موفقیت‌های فیلم فرهادی را که با جشنواره کن آغاز شده بود، تداوم ببخشد. و همانطور که انتظار می‌رفت فیلم در میان ۵ نامزد نهایی جایزه اسکار حضور پیدا کرد. اتفاقی که سال ۸۹ برای او افتاد و توانست این اتفاق را تکرار کند. اما فرهادی در اعتراض به تصمیم‌های ترامپ سفر خود را به این کشور لغو کرد و گفت در مراسم پایانی حضور پیدا نمی‌کند و فیروز نادری و انوشه انصاری را به عنوان دو دانشمند مطرح ایرانی به عنوان نماینده ایران برای حضور در مراسم پایانی اسکار معرفی کرد. 

در این سال؛ قابل پیش‌بینی بود که جایزه بهترین فیلم خارجی زبان بار دیگر به ایران برسد و اصغر فرهادی با کسب دومین مجسمه اسکار در سینمای ایران و جهان نام خودش را ماندگار کرد. 

سال ۹۶ و نفس ایرانی

سینمای ایران که توانسته بود سال قبل با فروشنده دومین اسکار را برای خود به ارمغان بیاورد، در سال ۹۵ نیز سعی کرد جامع‌ترین گزینه را به اسکار معرفی کند. بر همین اساس، هیئت معرفی فیلم ایرانی به آکادمی علوم و هنرهای سینمایی در آمریکا (اسکار) فیلم «نفس» ساخته نرگس آبیار را به عنوان نماینده ایران برای رقابت در رشته بهترین فیلم خارجی نودمین دوره جوایز اسکار انتخاب کرد. 

این فیلم از میان چهار فیلم (رگ خواب ساخته حمید نعمت‌الله، مالاریا اثر پرویز شهبازی، نفس ساخته نرگس آبیار و ویلایی‌ها به کارگردانی منیر قیدی) انتخاب شد. امیر اسفندیاری (سخنگوی هیئت معرفی فیلم ایران به اسکار) گفت: «با انجام مباحثات نهایی و بررسی‌های کلی در خصوص چهار فیلم فهرست نهایی، این هیات با اکثریت آراء، فیلم نفس ساخته نرگس آبیار را برای نمایندگی سینمای ایران در رقابت اسکار بهترین فیلم خارجی زبان انتخاب کرد.»

اما درنهایت این فیلم شانسی در اسکار نداشت و موفق به کسب جایزه‌ نشد.

سال ۹۷، «بدون تاریخ، بدون امضا» جلیلوند

وحید جلیلوند با دومین ساخته سینمایی خود یعنی «بدون تاریخ، بدون امضا» توانست توجه بسیاری از جشنواره‌های خارجی را به خود جلب کند. درام تلخ جلیلوند حضور پررنگی در رویدادهای مطرح سینمایی داشت و جوایز متعددی را کسب کرد تا آنجا که به عنوان گزینه نهایی معرفی فیلم به اسکار مطرح شد. 

در این سال؛ شروع تحریم‌های ظالمانه آمریکا علیه مردم ایران و خروج ترامپ از برجام باعث شد بحث‌های زیادی پیرامون تحریم اسکار بار دیگر مطرح شود اما در نهایت ایران تصمیم گرفت در این دوره از مراسم اسکار نیز نماینده‌ی خود را داشته باشد. هیئت انتخاب فیلم ایرانی در بیانیه خود نوشت: «هیئت انتخاب ضمن احترام به نظر گروهی که از سر خیرخواهی و غیرت دینی و ملی، خواهان تحریم اسکار وعدم معرفی فیلم به آکادمی هستند، بر این باور است که آکادمی نهادی غیر دولتی و متعلق به آحاد سینماگران آمریکا است. در این نهاد علاوه بر سینماگران آمریکا، سینماگران اروپایی، لاتین تبارها، آفریقایی‌ها و سینماگران آسیایی از جمله تعداد قابل توجهی از سینماگران پرافتخار ایرانی عضویت دارند. سینمای آمریکا و به ویژه اعضای آکادمی در وجه غالب خود، در کنار اکثریت مطلق مطبوعات و رسانه‌های آمریکایی از جمله کانون‌های مؤثر مخالفت، نقد و افشاگری علیه دولت عوام‌گرای ترامپ، و سیاست‌های نژادپرستانه و یک جانبه‌گرایانه او هستند.»

«بدون تاریخ، بدون امضا» به اسکار رفت اما دست خالی به خانه بازگشت.

سال ۹۸، جنجال معرفی یک مستند

سال ۹۸ برای نخستین بار یک فیلم مستند به عنوان نماینده ایران برای اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان معرفی شد. انتخاب مستند «در جستجوی فریده» از میان ۷۰ فیلم اکران شده اتفاق افتاد. بنیاد فارابی اعلام کرد که هیئت معرفی نماینده سینمای ایران به مراسم اسکار از میان ۷۰ فیلم اکران شده ابتدا به بررسی ۱۰ فیلم که دارای شرایط لازم برای شرکت در این مراسم بودند پرداختند و پس از «رأی‌گیری و تجمیع نظرات» به فهرستی شامل سه فیلم رسیدند. این سه فیلم عبارتند از دو فیلم سینمایی قصر شیرین به کارگردانی رضا میرکریمی، و متری شش و نیم ساخته سعید روستایی و مستند در جستجوی فریده ساخته آزاده موسوی و کوروش عطایی که در نهایت برای معرفی به جایزه اسکار انتخاب شده است. 

از قرار معلوم هیئت انتخاب هیچیک از آثار سینمایی اکران شده را شایسته معرفی به مراسم اسکار تشخیص نداده بود و برای نخستین بار در تاریخ سینمای ایران یک فیلم مستند را برای رقابت بر سر جایزه اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان معرفی کرد. 

در مقابل سعید روستایی، کارگردان فیلم «متری شیش و نیم»، این انتخاب را «زودهنگام» و اعلام خبرش «کمی پس از نیمه شب» را «کودتا» خواند، حامد بهداد در صفحه اینستاگرام خود، خواستار «انتشار جزییات و شرح مذاکرات هیأت انتخاب نماینده ایران» برای اسکار شد و نوید محمدزاده نیز با اشاره به نداشتن «موفقیت‌های بین‌المللی» فیلم، این انتخاب را زیر سوال برد، گرچه بلافاصله از واکنش خود عذرخواهی و برای فیلم آرزوی موفقیت کرد.

اگرچه «درجستجوی فریده» نتوانست در جمع کاندیداهای نهایی جایزه اسکار قرار بگیرد اما سینمای ایران برای اولین بار تجربه حضور یک فیلم مستند در جوایز اسکار را سپری کرد، تجربه‌ای که پرحاشیه‌ترین انتخاب سینمای ایران را رقم زد.