در گفت‌وگو با عبدالحسین خسروپناه مطرح شد؛
ایرانی‌ها و عراقی‌ها در محبت به اهل بیت(ع) در دنیا شهره‌اند/ مایه گذاشتن از رحمانیتِ اسلام همیشه جواب نمی‌دهد/ کرونا ممکن است به تشنگی بیشتر مردم برای حضور در مناسک دینی منجر شود
بین ملت عراق و ایران وحدت و برادری زاییده‌ی قرن‌های متمادی تشیع است. این وحدت زاییده‌ی این چند ساله نیست بلکه ایرانی‌ها و عراقی‌ها در حمایت و محبت به اهل بیت(ع) در دنیا شهره بوده‌اند و کانون وحدتشان نیز ولایت اهل بیت(ع) بوده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، اربعین در لغت یعنی چهلم. شیعیان هر سال در روزهای منتهی به بیستم ماه صفر و در چهلمین روز شهادت سیدالشهدا(صلوات‌الله علیه) خود را به جاده‌های کربلا می‌رسانند تا با پای پیاده به زیارت مدفن آن حضرت و یارانش مشرف شوند. سنت پیاده‌روی اربعین گرچه ریشه در دل تاریخ تشیع داشته و همواره نمادی از تظلم‌خواهی و عرض ارادت به پیشگاه امام حسین (ع) بوده اما در سال‌های اخیر و همراه با موج گسترده پیاده‌روی اربعین در میان ایرانیان، این واقعه ابعادی فراتر از آنچه داشته به خود گرفته است. امسال دولت‌های ایران و عراق برای پیشگیری از شیوع کرونا از ورود ایرانیان به خاک عراق ممانعت کردند و به این ترتیب عملا پیاده‌روی اربعین در شکل رسمی‌اش انحام نشد. درباره مبانی و اهداف برآمده از دل این اجتماع میلیونی با حجت‌الاسلام و المسلمین عبدالحسین خسروپناه (استاد حوزه و دانشگاه) گفتگویی ترتیب دادیم.
شاید بتوان گفت در این سالها یکی از پررنگترین نوع عزاداری‌های ما بین مناسک‌های عزاداری حتی در قیاس با عاشورا و تاسوعا، اربعین است. به نظر شما چرا اربعین آنقدر پر شور و حرارت است؟ چه چیزی در اربعین هست که در ایام دیگر نیست؟
گزارش شما شاید خیلی دقیق نباشد که اربعین از تاسوعا و عاشورا پرشورتر است. از نظر من؛ تاسوعا و عاشورا در کل جهان خیلی پرشورتر از اربعین است. حتی می‌دانید که روز عاشورا در هندوستان تعطیل رسمی است. شما از این جهت اربعین را پرشور می‌دانید که این چند ساله یک تجمع بیست میلیونی در نجف و کربلا انجام می‌شود و در واقع اجتماع ویژه‌ای ایجاد می‌شود. مثلا ما در عاشورا و تاسوعا در یک مکان واحد اجتماع نداریم ولی اگر کل هیئت‌های مذهبی در سراسر جهان را بخواهیم در روز عاشورا تجمیع کنیم؛ خیلی بیشتر از اینهاست. پس اینطور نیست که اربعین در میان مناسک مذهبی ما پرشورترین باشد بلکه اجتماعش پرشور شده و یک ویژگی خاص دارد.
در روایات ما به مسئله اربعین تاکید شده و هم به زیارت امام حسین(ع). درباره زیارت اربعین روایت‌های بسیاری داریم و اینکه حتی این زیارت به اندازه هزار حج عمره‌ی مقبول ثواب دارد، هم ثواب پیاده‌روی به سمت حرم امام حسین(ع) که هرکس یک گام بردارد، چه اندازه ثواب نصیبش می‌شود و هم زیارت اربعین که در روایات متعدد به آن تاکید شده. در واقع از سالها پیش علما این دو دسته روایات را جمع‌آورده کرده و بحث پیاده‌روی اربعین را مطرح کردند. روایتی هست از امام حسن عسکری(ع) که علایم مومن را در پنج امر گرد آوره است و یکی از آنها زیارت اربعین است و اینکه مزار امام حسین(ع) زیارت بشود و همین باعث شده که زیارت امام حسین(ع) در اربعین رونق خاصی پیدا کند.
باتوجه به شرایط امروز دنیا، برخی ویروس کرونا را چالشی برای الهیات و شعائر دینی تلقی می‌کنند. شما این امر را چطور ارزیابی می‌کنید؟
اولا به نظر بنده کرونا هیچ نوع چالش الهیاتی ایجاد نکرده است. ما از قدیم‌الایام چالش‌هایی الهیاتی را تحت عنوان چالش شرور داشته‌ایم، اینکه فلسفه‌ی شر چیست و اینکه چرا خداوند تبارک و تعالی شرور را آفریده است؟ از همان روزگار چالش‌هایی با مسئله‌ی توحید و عدل الهی و حتی با اصل وجود خدا و نظام احسن جهان مطرح می‌شده و فلاسفه و متکلمین نیز از قرن‌ها پیش به این چالش‌ها جواب می‌دادند. اما کرونا یک مصداق جدید از پدیده‌ی شر در دنیای امروز است وگرنه شروری مانند سیل و زلزله و انواع و اقسام بیماری‌ها در جهان که مثلا بخش زیادی از مردم را از بین می‌برده، اصلا قابل مقایسه با بحث کرونا نبوده است. بنابراین نمی‌توان گفت کرونا چالش جدیدی ایجاد کرده بلکه این بیماری مصداق جدیدی از مسئله‌ی شرور است.
اما اینکه این موضوع به بعد اجتماعی مناسک آسیب می‌زند یا خیر، بله حرف درستی است و ممکن است نوع ارتباط اجتماعی مردم با مناسک را تغییر دهد. هرچند مردم ارتباط فردی خود را با این مناسک دارند مثلا شب‌های قدر در خانه پای تلویزیون نشستند و از آن استفاده کردند و مجالس عزاداری را به صورت محدود در خانه‌هایشان داشتند یا مجالسی به صورت محدود و با رعایت پروتکل‌های بهداشتی در خیابان‌ها برگزار می‌شد. خوب این شیوه از مناسک خیلی فرق می‌کرد با اجتماع هزارات نفری که جمعیت در آن موج می‌زد. طبعا اگر این بیماری بخواهد سالها ادامه پیدا کند، فکر می‌کنم در رفتار اجتماعی مناسک هم تغییراتی ایجاد می‌کند. ممکن است باعث شود مردم تشنگی بیشتری پیدا کنند و اتفاقا اجتماعات هم بیشتر شود. پس الزاما نمی‌توان نتیجه گرفت حتما اثرگذاری کاهشی دارد. مثلا در دوران رضاشاه وقتی او و فرزندش پهلوی اول جلوی عزاداری‌ها را گرفتند، مردم با تشنگی بیشتری مجالس عزاداری را برگزار می‌کردند و حتی به استقبال آن می‌رفتند. این یعنی لزوما نتیجه اینگونه نیست که مراسم‌ها کاهش پیدا کنند بلکه ممکن است تشدید شوند. البته عقل حکم می‌کند که به مشکلات کرونا توجه شود و متوجه بود که باید از رفتارهای افراطی و تفریطی در امان بمانیم.
در این ایام به فراخور هر موقعیتی اعم از محرم، رمضان و ... چالشی تازه میان مردم شکل می‌گیرد. برخی جانب علم را نگه می‌دارند و برخی دیگر جانب تمسک به دین را و بعضی نیز راه میانه را برمی‌گزینند. اساسا صورت‌بندی شما از این مساله چگونه است؟
اینها مانعه‌الجمع نیست. بعضی افراد تصویر غلطی از دین دارند و کرونا چالشی برای آنها از تصویر غلطشان درست می‌کند وگرنه در روایات متعدد داریم هر کسی که در خانه بنشیند و بگوید من در رزق‌ام به خدا توکل می‌کنم، خودش را فریب داده و به خودش خیانت کرده است. در آموزه‌های دینی ما این وجود دارد که به تعبیر عامیانه «از تو حرکت از خدا برکت» قطعا سیره‌ی پیامبر(ص) و ائمه(ع) هم همین‌گونه است. یعنی پژوهشگران باید تلاش کنند تا راه‌حل درمان کووید 19 را بدست بیاورند و هم به خدا توکل و به اهل بیت(ع) توسل داشته باشند. مردم هم باید به رعایت نکات بهداشتی کاملا توجه کنند و البته شئون مناسک را نیز رعایت کنند. این یک بسته اجتماعی است که در کل باید آن را مسیر راه قرار داد.
یکی از مهمترین پیامدهای پیاده‌روی اربعین نزدیکی دو ملت عراق و ایران بود، این وحدت آیینی چه اندزه و از چه وجوهی دارای اهمیت است؟
بین ملت عراق و ایران وحدت و برادری زاییده‌ی قرن‌های متمادی تشیع است. این وحدت زاییده‌ی این چند ساله نیست بلکه ایرانی‌ها و عراقی‌ها در حمایت و محبت به اهل بیت(ع) در دنیا شهره بوده‌اند و کانون وحدتشان نیز ولایت اهل بیت(ع) بوده است. سالهاست این اتفاق نه تنها میان ایرانی‌ها با شیعیان عراق بلکه میان ایرانی‌ها با اهل سنت و مردم کرد عراق رخ داده و این وحدت شکل گرفته است. در جنگی که صدام آن را به راه انداخت، وقتی کردستان عراق بمباران شیمیایی شد، این ایرانی‌ها بودند که به آنها کمک کردند. در آن روزها کردهای عراق نیز کمک‌های زیادی انجام دادند. بگذریم از جریان‌های ضدانقلابی که در کردستان سعی بر ایجاد تخاصم داشته‌اند. در کل انس و الفت ایرانی‌ها با ملت عراق با منشا ولایت همواره بوده و خواهد بود. مسئله‌ی اربعین هم تجلی همین وحدت است که ایرانی‌ها و عراقی‌ها دست به دست هم، زیارت اربعین را انجام می‌دهند. آنها در این ایام خدمتگزاری به تمامی زائران را داشته و دارند و این تجلی همان وحدت است.
درست است که کرونا ایرانی‌ها و بسیاری از شیعیان کشورهای دیگر را از این زیارت محروم کرده اما قرار نیست با این بیماری وحدت میان این ملت‌ها آسیب ببیند چون منشا این وحدت ولایت است. شما شاهد هستید که بزرگترین حوزه‌ی علمیه در نجف از قرن پنجم شکل می‌گیرد آنهم هزار سال پیش توسط شیخ طوسی. در این مکتب بزرگانی همچون شیخ طوسی تا آیت‌الله خویی و سیستانی و بسیاری از مراجع ایرانی تربیت می‌شوند. گاه در این میان موضوعاتی پیش می‌آید اما باید با آنها برخورد درستی داشت مثلا بحثی که آقای شریعتمداری بیان کرد و بعد هم عذرخواهی کرد را رسانه‌ها بزرگ کردند.
مقام معظم رهبری فرمودند که امور عراق باید تحت ولایت آیت‌الله سیستانی باشد و همواره نظر به آیت‌الله سیستانی داشته‌اند. این دو بزرگوار همواره همراه و همدم یکدیگر بوده‌اند و جمع‌بندی موافقی با یکدیگر داشته‌اند اما اینکه یک تحلیلگر سیاسی چیزی بگوید، تاثیری بر روابط دیرینه‌ی ایران و عراق ندارد. حتی اینکه برخی روحانیون در ایران بگویند چون آیت‌الله سیستانی چنین تصمیمی گرفته ما هم باید این تصمیم را بگیریم، هم غلط است. اقتضائات عراق و ایران متفاوت است و حکم واحد بر دو کشور راندن خطا و مغالطه‌ای‌ست که هر دو طرف دارند هم آنها که میگویند مرجعیت عراق باید مثل ایران تصمیم بگیرد و هم آنها که گمان می‌کنند باید مرجعیت ایران مثل عراق تصمیم بگیرد.
جلوه‌هایی از تقریب دو ملت در اربعین قابل مشاهده است که گویی هر تفاوتی را میان ایرانی و عراقی به نفع هویت واحد شیعی منحل می‌کند. آیا این وحدت نوید یک هویت شیعی اثرگذار است؟
حواس‌مان باشد وحدت شیعه خیلی مهم است اما این وحدت باید منجر به وحدت مسلمین بشود. ما آموزه‌ای به نام اخوت در دین داریم که سه ساحت دارد: اخوت انسانی که الانسان اخ الانسان. اخوت اسلامی که تمام مسلمانان با هم متحد باشند در دفاع از ارزش‌های انسانی و اسلامی و سوم اخوت ایمانی بین شیعیان. هرگز نباید اخوت ایمانی به اسلامی و نباید اخوت اسلامی به انسانی آسیب بزند.
وقتی خداوند متعال خطاب می‌کند که «یا اهل الکتاب تعالو الی کلمه ثواب بینی و بینکم» در اهل کتاب یک عده مسیحی‌اند، یک عده مسلمان‌اند ولی همه ما انسان هستیم و باید دنبال کرامت، رشد و توسعه‌ی انسان باشیم و با ظلم و استکبار مقابله کنیم و نگذاریم دیگران فساد فی الارض ایجاد کنند. فلذا وقتی از اربعین به عنوان یکی از نمادهای این وحدت سخن می‌گوییم باید این وحدت به سمت تمدن نوین اسلامی برود و این تمدن نوین اسلامی نفع‌اش برای کل بشریت است، تمدنی که رشد و توسعه در آن است و نباید گرفتار بحران آب؛ محیط زیست و هویت خانواده بشود. اما تمدن مدرنی که امروز شاهد آن هستیم هم بحران خانواده ایجاد کرده هم نظام خانواده در آن روز به روز بیشتر مختل می‌شود و هم بحران هویت ایجاد کرده است.
فکر می‌کنید چرا آمار خودکشی، سقط جنین، تجاوز به عنف و ... در جهان بالاست؟ بحران هویت و انسانیت باعث این اتفاق شده. بدیهی است تمدنی که دستاوردش این باشد، تمدن نیست، توحش است ولو در زمینه‌های دیگر هم رشد داشته باشد. تمدن باید پایدار و جامع‌نگر باشد. وحدت شیعیان هم باید به این سمت برود نه اینکه باعث تفرقه میان شیعه و سنی بشود. حتی رهبر معظم انقلاب در درس‌های تفسیری با رویکرد تمدن نوین اسلامی، مباحث خودشان را در مشهد و تهران پیش می‌بردند. اربعین هم کانون محبت انسانی‌ست که در آن شاهد هستیم از ادیان مختلف حضور می‌یابند. خوب این مراسم وحدت آفرین است.
آیا آن تقریبی که در پرسش ما بود و این محبتی که شما از آن سخن می‌گویید، همان تجلی اسلام رحمانی نیست؟
واقعیتش با اسلام رحمانی که برخی آقایان به‌کار می‌برند، به هیچ وجه موافق نیستم. یعنی این اسلامی که معرفی می‌کنند، اسلامی نیست که قرآن معرفی می‌کند. نه اینکه اسلام رحمت و رحمانیت ندارد بلکه وقتی از سبقت رحمت از غضب اسلام سوال شد، باید دید حقیقت دین چیست؟ «هل الدین الا الحب الا البغض» ما باید در برابر هر انسانی که در مقابل انسانیت می‌ایستد و رفتار غیرانسانی دارد، بغض داشته باشیم. افرادی مانند صدام یا هیتلر که آدم‌سوزی و آدم‌کشی به راه می‌انداختند. اسلام هم رحمت دارد و هم غضب. ما در اسلام داریم: بسم الله القاصم الجبارین داریم و داریم بسم الله الرحمن الرحیم هم داریم، اما سبقت رحمته غضبه؛ به تعبیری رحمانیت اسلامی داریم نه اینکه اسلام رحمانی. چون وقتی بحث اسلام رحمانی می‌شود گویی معناش این است که اسلام غضب و مبارزه ندارد، این غلط است اما وقتی می‌گویید رحمانیت اسلامی بغض هم می‌شود رحمانیت، رحمت اسلامی. وقتی یک انسان به زنان و کودکان حمله می‌کند، آیا می‌توان باز از اسلام رحمانی سخن گفت؟ آیا نباید جنایتکار محاکمه شود؟ ولی برخی در این مواقع در فضای مجازی موج‌آفرینی می‌کنند که «اعدامش نکنید» باز در موضوع دیگری همین‌ها موج‌آفرینی می‌کنند که «اعدامش کنید» فلذا اسلام رحمانی هیچ اساسی در اسلام ندارد.
برخی در کشور از رنگ باختن اعتقادات مردم سخن میگویند. حتی روحانیونی هستند که پیشگام آسیب‌شناسی عدم اقبال به دین شده‌اند اما در روزهای منهی به عاشورا همه چیز رنگ دیگری به خود می‌گیرد. آیا اسلام مورد نظر در عاشورا به سبب ضدظلم و آکنده از مهر بودن، چنین نزد مردم گرامی است؟
اصولا امام حسین(ع) یک حرارتی دارد که دل‌ها را به خود جذب می‌کند «ان الحسین حرارت فی قلوب المومنین لاتبرد ابدا» هیچ موقع این حرارت سرد نمی‌شود. شهادت امام حسین(ع) یک آثار تکوینی دارد. در روایت داریم هر شب هزاران ملک به امر الهی به زیارت مزار امام حسین(ع) می‌روند و تا سحر آنجا هستند. اصلا زیارت امام حسین(ع) یک امر تکوینی است نه دستوری. این نیست که بگوییم مردم بروید زیارت کنید، تکوینا عالم عاشق حسین است. دل‌ها جذبه امام حسین(ع) را تکوینا در خود دارند. ممکن است بعضی افراد را ببینید که نماز نمی‌خوانند یا شرب خمر دارند اما عشق واقعی به امام حسین(ع) هم دارند. البته خیلی خوب است که انسان هم نماز بخواند هم شرب خمر نکند هم زیارت حسین‌بن علی(ع) برود هم خدمت به خلق داشته باشد که هر کدام در جای خود ارزشمنداست اما اینطور نیست که عشق به او فقط در برخی دل‌ها جا داشته باشد.
در این میان هم هستند یکسری افراد که به آنتالیا می‌روند و بعد به خرج امام حسین(ع) که می‌رسند، میگویند خرج فقرا کنید. این حرف غلطی است. هر چیز جای خودش را دارد. خوب است بدانید که اتفاقا کسانی که خرج فقرا می‌کنند و انفاق و صدقه می پردازند و درمانگاه و بیمارستان و مدرسه می‌سازند، همانها به زیارت اما حسین(ع) می‌روند.
