"تواشیح و ابتهال" از قاهره تا تهران+فیلم و صدا
«تواشیح» و «ابتهال‌خوانی» دو قالب شنیداری مذهبی هستند که خاستگاه آنها مصر است و بار موسیقایی دارند. بر خلاف تصور این دو گونه موسیقایی مذهبی در ایران بسیار نوپا هستند و عمر چندانی ندارند اما چه کسی آنها را به ایران آورده و طی این سال‌ها چه روندی را در این زمینه طی کرده‌ایم؟
به گزارش خبرنگار ایلنا، «ابتهال‌خوانی» و «تواشیح» ازجمله هنرهای شنیداری و قالب‌های پنجگانه انشادی دینی در مصر هستند و باقی قالب‌ها عبارتند از«انشاد صوفی»، «غنای دینی»، «مدایح شعبی». «ابتهال‌خوانی» و «تواشیح» بار موسیقایی دارند و شنیدن متون مذهبی را برای مخاطب لذت‌بخش‌تر می‌کنند، زیرا ریتم و ضرباهنگ دارند و شیوه خوانش خواننده و گروه هم‌خوان آن را زیباتر می‌کند. با وجود آنکه در حال حاضر گروه‌های متعددی در این دو زمینه مشغول به فعالیت هستند اما عمر این دو گونه موسیقایی مذهبی در ایران خیلی طولانی نیست و به نوعی نوپاست.
می‌توان گفت عمر «تواشیح» در ایران به اندازه قدمت انقلاب اسلامی است و «ابتهال‌خوانی» نسبت به آن گونه‌ای نوپاتر است. در روزها و سال‌های پس از انقلاب بود که «تواشیح» در ایران متولد شد و به گفته بسیاری از قاریان و فعالان این عرصه بانی آن زنده‌یاد ایرج قیم است.
ایرج قیم کیست؟
به گفته اساتید قرآنی، عبدالعلی قیم نخستین کسی است که در سال ۱۳۶۱ سبک و شیوه تواشیح را به قاریان ایرانی معرفی کرده است. ایرج قیم متولد سال 1298هجری شمسی در خانواده‌ای متدین چشم به جهان گشود و او را عبدالغنی نیز خطاب می‌کردند. خانواده عبدالغنی قیم عرب‌زبان بودند و شاید به همین دلیل بعدها به یکی از استادان مسلم تجوید و صوت و لحن قرآن تبدیل شد. قیم تحصیلات دبستان و دبیرستان خود را در آبادان به اتمام رساند و پس از آن به دانشکده نفت آبادان رفت و ادبیات خواند. او که از کودکی قرائت قرآن را فرا گرفته بود، سال‌ها بعد با وجود دو قابلیت مهم یعنی صوت خوب و لحن زیبا به یکی از قاریان مطرح کشور تبدیل شد. قیم که با افتتاح رادیو آبادان به عنوان نخستین قاری قرآن در آن حضور یافته بود، سال‌های بعد به تهران رفت و در رادیو تهران به قرائت قرآن پرداخت و در سال 1350 در تهران ساکن شد و کلاس‌های آموزشش رونق بیشتری گرفت.
گفتنی است از فعالیت‌های قرآنی عبدالغنی قیم در رادیو، اثری به جا نمانده است، زیرا در آن سال‌ها رادیو فاقد سیستم ضبط بود و قیم طی حضورش در این رسانه شنیداری به صورت زنده قرآن را تلاوت و قرائت می‌کرد. عبدالغنی قیم که طی سال‌های حیاتش به طور مکرر به عراق و مصر رفت و آمد می‌کرد با بزرگان قرآنی مصر و کشورهای دیگر حشر و نشر داشت و ابوالعینین شعیشع و مصطفی اسماعیل برخی از قاریانی بودند که با او رفاقت نزدیک داشتند.
قیم که به عنوان مدرس صوت، لحن، تجوید و داور بین‌المللی در کشورهای عربی حضور پیدا می‌کرد، نخستین کتاب تجوید قرآن را نوشته است. آن کتاب «فن تجوید قرآن مجید» نام دارد و در سال 1347 به رشته تحریر درآمده است. به این ترتیب می‌توان عبدالغنی قیم را پدر علم تجوید، صوت و لحن ایران بنامیم. عبدالغنی قیم که بر گردن بسیاری از قاریان حق استادی دارد، هشتم مهرماه سال 1386 پس از تحمل یک دوره بیماری در بیمارستان شرکت نفت دار فانی را وداع گفت و در بهشت زهرا به خاک سپرده شد.
ایرج قیم (عبدالغنی) نفر دوم از راست
«تواشیح» چیست؟
معنای «تواشیح» به لحاظ لغوی زینت و آرایش است. «تواشیح» جمع کلمه توشیح است و از ریشه «وشح» به معنای آراستن است. آنطور که می‌گویند، مبارزان عرب در گذشته زره و غلاف‌های شمشیرهایشان را که آراسته یا مرصع به نگین‌های رنگارنگ بود، «مُوَشَّح» می‌نامیدند و به همین دلیل اشعاری را که از نظر وزن، مضمون و محتوا، شادتر و جذاب‌تر از اشعار دیگر است، «مُوَشَّح» می‌دانند.
می‌توان گفت «تواشیح» گونه‌ای آواز دینی است که موضوع اشعار آن دعا است یا اینکه به مدح و نعت پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت پیامبر اسلام می‌پردازد. زبان «تواشیح» به طور معمول عربی است و اغلب بدون همراهی ساز اجرا می‌شود. در «تواشیح» اشعار و ادعیه توسط تک‌خوان و گروه اجرا می‌شود که به گروه همراه «بطانه» می‌گویند.
«تواشیح» به خودی خود دارای اسلوب و روش‌های خاصی است که آن را از «اناشید»، «مدائح»، «ابتهال»، «مناجات»، «دعا»، «قوالی»، «مولودخوانی» و «مداحی» متمایز می‌کند. نکته جالبی که معمولا عموم مردم از آن بی‌اطلاع هستند این است که اصالت تواشیح منطبق بر ملودی و سبک‌های ایرانی است، زیرا بر اساس نظر کارشناسان این عرصه؛ بیش از ۹۰ درصد دستگاه‌ها و ملودی‌هایی که در عربی مورد استفاده قرار می‌گیرد، ایرانی هستند.
همانطور که گفته شد «تواشیح» در ایران عمر زیادی ندارد، البته عمر این گونه موسیقایی و مذهبی در دیگر کشورهای مسلمان نیز آنچنان طولانی نیست. می‌توان گفت عمر آنچه را که امروز به عنوان «ابتهال»، «انشا» و «تواشیح» می‌شناسیم بیش از 65 سال نیست. «تواشیح» در کشور مصر ابداع شده و بنیانگذار آن شیخ علی محمود نام داشته و طه الفشنی و محمد رفعت از شاگردان او هستند.
شیوه‌های خواندن تواشیح از زبان ابوالعباس محمد، رهبر گروه تواشیح مصری «سیدنا»
شیوه «حر»
روشی هست که به آن «حر» می‌گوییم. یعنی اعضای گروه به صورت آزاد و فطری می‌خوانند و لزوماً در اجرا مقید به نغمه و دستگاه موسیقی خاصی نیستند.
شیوه مبتنی بر لحن و مقامات
روشی دیگر از «تواشیح» مبتنی بر لحن و مقامات است و معمولا تک‌خوان و رهبر، قطعاتی را می‌خواند و دیگر اعضای گروه نیز بندهایی را تکرار می‌کنند (این شیوه در ایران فعالان بسیاری دارد)
شیوه «اندلسی»
«اندلسی» روش دیگری است که مبتنی بر نیاز‌های حلقه‌های ذکر و دعا است.
شیوه‌ای با همراهی ساز
روش چهارم «تواشیح» شعر خوانی‌هایی است که در آن غنا و آلات موسیقی هم استفاده می‌شود، اما مضمون شعر آن دینی است.
«ابتهال‌خوانی»
واژه «ابتهال» از نظر لغوی هم به صورت مجرد(بَهَلَ، یَبهَلُ) و هم مزید از دو باب مباهله (باهل، یباهل) و ابتهال(ابتهل، یبتهل) استفاده شده است و در قرآن در آیه معروف مباهله «قل تعالو...ثم نبتهل ...» از باب افتعال استفاده شده، اما معروف به آیه «مباهله» است که از باب مفاعله و نه افتعال استفاده شده(برخلاف کاربرد آیه) و شاید استفاده از باب مفاعله به این جهت باشد که مشترک بین دو طرف است. یکی از معانی «ابتهال» دعا برای طرف مقابل است و نیز به معنای اجتهاد در دعاست؛ یعنی اینکه شیوه دعا و انتخاب واژه‌های آن برای مجری، آزاد است. یکی دیگر از معانی «ابتهال» در زبان عرب دعا کردن با نهایت اخلاص همراه با تضرع، اصرار و الحاح است.
شیوه اجرای «ابتهال» چگونه است؟
«ابتهال» به صورت انفرادی اجرا می‌شود و به جز جمله‌های آغازین و پایانی که معمولا تسبیح و صلوات است، متن اصلی به طور معمول قصیده‌ای شعری است و نثر نیست. آهنگ «ابتهال» معمولا از پیش ساخته نمی‌شود و موضوعات آن بیشتر دعایی است که البته مدح حضرت رسول (ص) را نیز شامل می‌شود و اجرای آن معمولا پیش از اذان صبح است که البته اهمیت آن به هیچ عنوان با تلاوت قرآن قابل مقایسه نیست. همانطور که پیش‌تر گفته شد «ابتهال» در مقایسه با «تواشیح» هنر نوپاتری است، شاید به همین دلیل است که همه اقشار جامعه از چند و چون آن خبر ندارند و تفاوت آن را با «تواشیح» نمی‌دانند.
نخستین مبتهل ایرانی چه کسی است؟
هوشنگ بادپا پیشکسوت قرآنی کشور درباره چگونگی پیدایش و ورود «ابتهال‌خوانی» به ایران اینگونه گفته است: «استاد محمدتقی مروت یک نوار به من داد و گفت این را گوش بده. در آن زمان «ابتهال» به ایران وارد نشده بود، استاد مروت یک نوار ابتهال از «محمد طوخی» به من داد. من هم با اینکه نمی‌دانستم چیست گوش دادم و دقیق یاد‌گرفتم. آن زمان استاد نقشبندی به ایران آمد و از من خواستند تا این قطعه را بخوانم. من هم خواندم و نقشبندی بسیار مرا تحسین کرد. فکر می‌کنم این اولین «ابتهال» بود که در کشور اجرا شد و شاید من اولین «مبتهل» کشور باشم، البته آن زمان به «ابتهال» تواشیح می‌گفتند، اما در واقع «تواشیح» بعد از انقلاب و با همت استاد «عبدالغنی قیم» در ایران راه‌اندازی شد.
گفتنی است مصریان در «ابتهال‌خوانی» تبحر بسیار دارند و از مبتهل‌های مطرح جهان اسلام می‌توان به طه الفشنی، نصرالدین طوبار، سیدمحمد نقشبندی، محمد عمران و شیخ محمد فیومی را اشاره کرد.
هوشنگ بادپ (قاری و مدرس قرآن) نخستین مبتهل ایرانی
اجرای ارکستریک تواشیح معروف «اسماء الحسنی» به آهنگسازی سیدمکاوی، ملقب به شیخ الملحنین. این آهنگساز برای خوانندگان مطرحی چون ام‌کلثوم، فیروز، صباح و ورده آهنگسازی کرده است؛
اجرای تواشیح در مدح امیرالمونین (ع) توسط گروه «العباد» خوزستان؛
رمضان اثری از گروه تواشیح بین‌المللی«لیله‌القدر»؛
تواشیح «یابن‌الکرار» توسط گروه « محمد رسول الله(ص)»؛
متن شعر؛
یابن‌الــــــــکرار یابن‌الــــــــکرار
یا وارث عزم الکرار عباس قمر الاقمار
یاحامل علم الاحرار یابن الـــــــکرار
ایثارک صار المیزان و صمودک ماوی الایمان
فعلیک یصلی الرحمان یابن‌الــــــکرار
لبیت لمولاک حسین و حملت لواک
و نهضت لتسقی الاطفال من فیض عطاک
کل الاعدا اذا قمت خضت لخطاک
فغدوت منار للحق و نصرت اخاک
یابن‌علی ما اعلاک ناضلت و هابت اعداک
ای سرو بی‌همتا در پاکی و در احساس
ای ماه بنی هاشم سقای حرم عباس
شد بوسه گه حیدر دستان علمدارت
تو عبد حسینی و ما بنده ایثارت
موجی زد و دریا شد یک قطره اشک تو
دلهای حرم سیراب از جاری مشک تو
از جای قدم‌هایت گل‌های وفا روید
حتی ادب از چشمت ای ماه، ادب جوید
ای در شب چشمانت افتاده ز پا مهتاب
لب تشنه لبهایت تا روز قیامت آب
غیر از تو نشد پیدا لب تشنه دریا دل
بیرق چه شکوهی داشت در دستت ابوفاضل
تواشیح «غافر‌الخطایا» اجرا شده توسط گروه تواشیح انوار؛
ابتهال سیدکریم موسوی در رثای امام حسین(ع)؛
«رب قد عودتنی» که معتصم بالله عسلی در آغاز با ابتهالی مقدمه آن را می‌خواند. بخش انتهایی اثر بسیار دلنشین است و العسلی با تکخوانی ولحنی متفاوت باعث لذت مستمعان می‌شود ؛
ابتهال‌خوانی دیگر از معتصم بالله العسلی با نام «الهی»؛
ابتهال‌خوانی محمد عمران (مبتهل مصری) در مجلس ترحیم سیدمحمد نقشبندی (مبتهل مصری)؛
متن شعر ابتهال‌خوانی محمد عمران؛
سیدی یارسول الله یاسید الکونین جئتک قاصداً
جئتک قاصداً أرجو رضاک وأحتمی بحماکَ
یاسید الکونین یاإمام القبلتین
جئتک قاصداً جئتک راجیاً
أنت الذی ناداک ربک مرحباً
ولقد دعاک لقربه وحَبَاکَ
اللهم صلِّ وسلم وبارک علیه
ابتهالی کوتاه با صوت سیدمحمد نقشبندی، قاری و مبتهل برجسته مصری در مدح و ثنای پیامبر عظیم شأن اسلام(ص)؛
