هوشنگ جاوید:
تلفیق‌های امروزی لباسِ موسیقی سنتی را از تنش کنده است/ تلویزیون برنامه استعدادیابی از هنرمندان عرصه آیینی را برگزار کند
هوشنگ جاوید درباره اجرای ارکسترال موسیقی رمضان می‌گوید: اگر قرار باشد در قالب ارکسترال به اجرا و تولید سحری‌ها و مناجات‌ها بپردازیم باید آهنگساز به چگونگی تولید و اجرای آنها فکر کند و خلاقیت به خرج دهد تا بتواند اثری درخور را پدید آورد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، «سحرخوانی»، «صلوات‌خانی»، «بسم‌الله‌خوانی» و «منقبت‌خوانی» برخی از مراسمی هستند که روزگاری در مناطق مختلف اجرا می‌شده‌اند و حال اغلب آنها مورد توجه نیستند یا به نوعی منسوخ شده‌اند. هوشنگ جاوید که در زمینه موسیقی آیینی و نواحی آثار مختلفی را منتشر کرده درباره روند کیفی و اهمیت موسیقی ماه رمضانی می‌گوید: ادارات و مراکز میراث فرهنگی تاکنون پاره‌ای از آیین‌های ماه رمضان را در برخی از استان‌ها ثبت ملی کرده‌اند. تا آنجا که می‌دانم حتی در برخی استان‌ها تا پنج آیین مربوط به ماه رمضان را ثبت ملی کرده‌اند که اتفاق مبارکی است.
موسیقی ایرانی به موسیقی دستگاهی و مقامی محدود نمی‌شود و مناسبات مذهبی و ملی نیز جریاناتی هستند که به تولید آثار موسیقایی منجر شده‌اند. در این میان هنرمندان مناطق مختلف آیین‌ها و مناسکی دارند که منحصر به ماه رمضان است و قدمت بسیار زیادی دارد. این رسوم و آیین‌ها در دنیای امروز چه جایگاهی دارند و طی این سال‌ها چقدر و چگونه به آنها پرداخته شده است؛ ضمن اینکه شما کتابی را منتشر کرده‌اید که «موسیقی رمضان در ایران» نام دارد.
از آن زمان که مسئله موسیقی رمضان در ایران توسط من مطرح شد، یعنی سال 1383 که کتابی را با همین عنوان منتشر کردم و به بازار عرضه شد، تمام دستگاه‌های فرهنگی و رسانه‌ها با این مقوله آشنا شدند و می‌توان گفت نگاه جامعه به آیین‌های رمضانی کمی بهتر شده است تا آنجا که بسیاری از فعالان و هنرمندان کشور به این مقوله پرداخته‌اند. این را هم بگویم که اصطلاح موسیقی ماه رمضان زاییده اندیشه شخصی بر اساس پژوهش‌هایم بوده است. نکته مهم اینکه موسیقی ماه رمضان سال به سال بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. دستگاه‌های فرهنگی به این بخش از موسیقی توجه نشان داده‌اند و حتی در برخی شهرها، جشنواره‌های ماه رمضانی برگزار می‌شود. از طرفی اداره‌ها و مراکز میراث فرهنگی تاکنون پاره‌ای از آیین‌های ماه رمضان را در برخی از استان‌ها ثبت ملی کرده‌اند. تا آنجا که می‌دانم حتی در برخی استان‌ها تا پنج آیین مربوط به ماه رمضان را ثبت ملی کرده‌اند که اتفاق مبارکی است.
با این حساب می‌توان گفت برخی از آیین‌های ماه رمضان طی این چند سال احیا شده‌اند؟
به هرحال زمانی که آیین‌ها ثبت ملی می‌شوند، برای احیای آنها نیز اقدام می‌شود. مسئله دیگر این که طی این مدت به مناجات‌خوانی و سحرخوانی نیز توجه جدی شده است. در حال حاضر نیز خودم اثری دارم که به سحرخوانی استان گلستان می‌پردازد و متاسفانه هنوز چاپ نشده است. این اثر علاوه بر کتاب، فایل‌های صوتی نیز دارد که در قالب سی‌دی ضمیمه کتاب خواهد شد. این اثر پژوهشی را با دوستان استان گلستان به سرانجام رسانده‌ایم که «سحوری گلستان» نام دارد.
کتابی دیگری را نیز منتشر کرده‌اید که «سحوری سپاهان» نام دارد. مضمون و محتوای این اثر درباره چیست؟
بله کتاب «سحوری سپاهان» یا «سحرخوانی سپاهان» به آداب و مناسک استان اصفهان می‌پردازد و چهار، پنج سال پیش به کمک آقای دکتر شریف‌زاده به طور کامل تالیف شد و با نت‌های کامل به بازار آمد. در آن کتاب به سحرخوانی‌های تاج اصفهانی تا هنرمندانی چون سید احمد اقوام، آقای حمیدی و دیگر بزرگان پرداخته‌ام. آثار این هنرمندان به صورت نت شده و تفکیک شده با توضیحات لازم به رشته تحریر درآمده که البته تالیف و نگارش آن زمان برد و کار راحتی نبود.
کتاب «سحوری سپاهان» همچنان تجدیدچاپ می‌شود؟
این کتاب در ده هزار نسخه چاپ شده بود و به نظرم در حال حاضر نایاب است و گمانم این است که تجدید چاپ شود.
طی روند نگارش و تالیف این اثر کدام مراجع شما را همراهی کردند و تیم پژوهشی شما متشکل از چه کسانی بود؟
برای تالیف و نگارش کتاب «سحوری سپاهان» هیچ سازمانی با ما همکاری نکرد و بطور مشخصی به این کار پرداختیم. در سال 1384 نیز با همکاری شبکه چهار سیما به اتفاق تیمی پژوهشی ایران را به مدت یک سال گشتیم که در این میان آقای مسعود امینی تیرانی کارگردان و مستندساز اهل نجف آباد اصفهان، ما را همراهی کرد و طی آن سفر سریال مستندی ساخته شد که «آوای ماه» نام داشت و تهیه‌کننده آن آقای علی‌اکبر فرجاد بود و تاکنون چندین باراز شبکه چهار سیما پخش شده است.
طی سال‌های اخیر خوانندگان و هنرمندان عرصه موسیقی چقدر به موسیقی ماه رمضان پرداخته‌اند و آیا در این زمینه اتفاق جدی و قابل اهمیتی رخ داده است؟
بله اتفاقات خوبی در زمینه موسیقی آیینی که موسیقی رمضان نیز بخشی از آن است، رخ داده است. می‌بینم که برخی از خوانندگان جوان موسیقی ردیف و دستگاه به مقوله مناجات‌خانی رو آورده‌اند و اتفاقأ اجراهای با کیفیتی داشته‌اند، بخصوص محمد معتمدی که اجراهای خوبی در این زمینه داشته است. با اینکه اتفاقات مثبتی افتاده، اما این رخدادها کم هستند و کافی نیستند. به اضافه اینکه مرکز موسیقی سازمان صدا و سیما و همینطور واحد موسیقی استان‌های صدا و سیما نسبت به مقوله موسیقی ماه رمضان بی‌تفاوت نبوده‌اند و آثار خیلی خوبی را با زبان‌ها و گویش‌های مختلف برای ماه رمضان تولید کرده‌اند. همانطور که گفتم اینگونه فعالیت‌ها لازم است اما کافی نیست و نیازمند تداوم است. به طور کلی می‌بینم موسیقی ماه رمضان سال به سال بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. دستگاه‌های فرهنگی به این بخش از موسیقی توجه نشان داده‌اند و حتی در برخی شهرها، جشنواره‌های ماه رمضانی برگزار می‌شود و هنرمندان طی این رویدادها به موسیقی رمضان و مناسک مربوط به آن می‌پردازند.
معمولأ تحقیقات و پژوهش‌های میدانی کار راحتی نیست، زیرا حمایتی از فعالان این عرصه صورت نمی‌گیرد. شما با همراهی چه اشخاص حقوقی یا حقیقی به فعالیت‌های پژوهشی مشغول هستید؟
به هیچ وجه و هیچگاه مورد حمایت‌های دولتی نبوده‌ام، یعنی هیچ‌کدام از آثارم را با حمایت‌های دولتی تولید نکرده‌ام؛ بلکه اصطلاحأ به روی پای خود ایستاده‌ام و با هزینه خودم فعالیت کرده‌ام و آثارم را به سرانجام رسانده‌ام.
به طور کلی هنرمندان هم‌نسل و هم‌سطح شما خیلی به کارهای پژوهشی علاقه ندارند. به نظرتان دلیل این اتفاق صرفا عدم حمایت‌های مالی و معنوی است یا اینکه ناشی از تنبلی و کاهلی است؟
تنبلی کدام است؟ ما هرگاه برای فعالیت‌های پژوهشی به سازمان مربوطه‌ای مراجعه کرده‌ایم به ما گفتند بودجه نداریم.
به جز فعالیت‌های پژوهشی و تالیف و نگارش آثار مختلف، در زمینه فعالیت‌های اجرایی با محوریت موسیقی مذهبی و رمضانی چه فعالیت‌هایی داشته‌اید؟
در اولین جشنواره هنرهای قرآنی سه شب موسیقی رمضان در ایران را با بزرگان این گونه از موسیقی به روی صحنه بردیم. «پرند ستایش» یکی دیگر از پروژه‌هایی است که آن را در سال 1386 برای سازمان فرهنگی هنری شهرداری به سرانجام رساندم. «پرند ستایش» به مقوله اذان می‌پرداخت و بخش دیگر آن مناجات بود. این برنامه‌ها می‌توانستند به طور سالانه برگزار شوند، اما مسئولان ذیربط پس از آن اتفاق‌ها پیگیری نکردند و درباره استمرار و تداوم آن برنامه‌ها با ما صحبتی نشد.
برای ماه رمضان امسال چه برنامه‌هایی را تدارک دیده‌اید؟
تا این لحظه هیچ اتفاقی رخ نداده است. از طرفی حتی نمی‌توانیم طرح ارائه دهیم، زیرا اگر چنین کاری کنیم می‌گویند بودجه ندارند.
درباره نقش تلویزیون در روند پرداختن به موسیقی آیینی و مذهبی کمی توضیح دهید.
صدا و سیما در تولید و ارائه آثاری مربوط به موسیقی آیینی و موسیقی رمضانی خوب عمل کرده و به تولید چنین آثاری گرایش نشان می‌دهد. اگر توجه کنید خواهید دید اغلب مراکز استانی صدا و سیما، تولیدات خوبی داشته‌اند و در ماه رمضان آنها را به روی آنتن برده‌اند.
درست است که مراکز صدا و سیما در استان‌های مختلف به تولید آثاری درباره موسیقی رمضانی و مراسم مربوط به آن می‌پردازند اما طی این روند مخاطب آن آثار مردم همان منطقه‌اند و قاعدتأ اهالی شهرهای مختلف این امکان را ندارند که با مناسک و آیین‌های مذهبی مناطق دیگر آشنا شوند.
بله همینطور است. لازم است تلویزیون و چند شبکه اصلی آن نیز به موسیقی رمضانی بپردازند. به طور مثال ایرادی ندارد که خوانندگان جوان مناجات‌خوانی کنند. حتی می‌شود مسابقه مناجات‌خوانی در تلویزیون برگزار کرد، مانند همان برنامه‌ای که «عصر جدید» را بر اساس آن ساخته‌اند. اگر چنین اتفاقی بیفتد حداقل به هنرهای آیینی خودمان پرداخته‌ایم. متاسفانه به هر شبکه‌ای مراجعه می‌کنیم از کمبود بودجه می‌گویند و حرفشان این است که بروید اسپانسر پیدا کنید. جذب و یافتن اسپانسر که کار من نیست. قاعدتا دستگاه‌های دولتی باید آنقدر بودجه داشته باشند تا به تولید آثار مختلف بپردازند که اینگونه نیست. با همه اینها تلویزیون و شبکه‌های اصلی آن می‌توانند به مناجات‌خوانی روی بیاورند. اگر تلویزیون برای استفاده از هنرمندان عرصه آیینی دعوت‌نامه عام و فراخوان صادر کند، مطمئنا از آن استقبال خواهد شد. تازه اگر این برنامه‌ها به صورت استعدادیابی برگزار شود می‌توان به گزینش افراد مستعد پرداخت و آن افراد به این وسیله می‌توانند به نوعی خدمت‌گذار رسانه باشند.
به نظرتان مخاطب فعلی که سلیقه‌اش تحت تاثیر آثار ضعیف گونه‌های مختلف موسیقی، بخصوص پاپ تنزل یافته، می‌تواند با موسیقی مذهبی و آیینی ارتباط برقرار کند؟
زمانی که آثار مورد نظر کمتر ارائه می‌شوند، خب قاعدتأ مخاطبان کمتری خواهند داشت. زمانی که نسل جوان ما گونه مورد نظر را نمی‌شناسد و با آن آشنایی ندارد ممکن است گرایشی نشان ندهد. اما همان اشخاص اگر موسیقی ماه رمضان را با صداهای خوب بشنود، چرا نباید گرایش پیدا کند؟
موسیقی آیینی بخصوص موسیقی ماه رمضان چقدر قابلیت نوآوری دارد. یا اصطلاحا چقدر می‌تواند با آثار و گونه‌های دیگر تلفیق شود تا به این ترتیب مورد توجه مخاطبان امروزی قرار گیرد؟ به طور مثال موسیقی مقامی ما طبق نظر و توصیه برخی اساتید و پیشکسوتان، خیلی قابل تغییر نیست؛ زیرا ممکن است در طولانی مدت به تحریف آثار باقیمانده بیانجامد.
خیلی راحت به شما بگویم، زمانی که ما هنوز نتوانسته‌ایم به اصالت آثار موجود بپردازیم چرا باید به سمت تلفیق برویم. آنچه واضح است این است که باید در ابتدا اصالت آثار و گونه‌های مختلف را بشناسیم و به اهمیت آنها پی ببریم و تازه پس از آن است که می‌توانیم با نقشه و برنامه‌ای حساب شده به سمت و سوی تلفیق برویم. شما به آثار فعلی نگاه کنید. در حال حاضر بدون مطالعه و بی حساب‌وکتاب و بدون اشراف بر موسیقی ردیف و دستگاه به سراغ تولید آثار تلفیقی رفته‌ایم تا آنجا که موسیقی سنتی ما نیز تحت تاثیر این روند قرار گرفته است. حتی آثاری که توسط سلبریتی‌ها در مبحث موسیقی ردیف و دستگاه در قالب آثار تلفیقی تولید می‌شود، تلقیق به حساب نمی‌آیند.
این تلفیق‌ها چقدر و چگونه به موسیقی دستگاهی ما آسیب می‌رساند.
ببینید تلفیق‌های این‌چنینی لباس موسیقی سنتی را از تنش کنده است! یعنی شما در موسیقی ایرانی فقط آوازمی‌شنوید که آن آواز نیز به جای آنکه در فواصل موسیقی ایرانی بگنجد به سمت فواصل فرنگی رفته است. آیا ده سال دیگر می‌توانیم موسیقی فعلی را ایرانی بدانیم؟ چه اسمی می‌توان بر آن گذاشت؟ موسیقی پیشرفته ایرانی؟ گونه فعلی ژانری است که در حال پدید آمدن است، اما نامش موسیقی ایرانی نیست؛ بلکه چیزی شبیه آن است و نمی‌توانیم آن را با اصالت تلقی کنیم. از طرفی چگونه می‌توانیم مناجات تلفیقی تولید کنیم؟ شکل مناجات باید آوازی باشد.
یعنی در این نوع موسیقی ساز کاربردی ندارد؟
در ایران مناجات همراه با ساز نیز داریم مانند سحری‌هایی که در کرمانشاه با همراهی ساز تنبور اجرا می‌شود. یا به طور مثال سحری‌هایی داریم که بی‌کلام هستند و توسط سرنا و سازهای دیگر نواخته می‌شوند.
آیا می‌توان سحری‌ها و مناجات‌های موسیقایی ماه رمضان را در قالب ارکستر اجرا کرد؟
اگر قرار باشد در قالب ارکسترال به اجرا و تولید سحری‌ها و مناجات‌ها بپردازیم باید آهنگساز به چگونگی تولید و اجرای آنها فکر کند و خلاقیت به خرج دهد تا بتواند اثری درخور را پدید آورد. تولید چنین آثاری کار هرکسی نیست و اینگونه نیست که مثلا یک دانشجوی رشته موسیقی بتواند از پس آن برآید. حتی کارشناسان موسیقی که هنوز نوازندگی‌شان کامل نیست، نمی‌تواند به راحتی چنین آثاری تولید کنند، اما خب در کشور ما اغلب این افراد ادعای آهنگسازی دارند.
