شهر اورارتوها قابلیت جهانی شدن دارد اما عرصه و حریم ندارد

به گزارش خبرنگار ایلنا، ماکو در شمال غرب ایران قرار دارد و به لحاظ طبیعی و جغرافیایی منطقه‌ای مهم به حساب می‌آید. شمال غرب ایران از آن جهت که دروازه و پل ارتباطی سرزمین‌های داخلی فلات ایران با تمدن‌های دیرینه و درخشان آسیای کوچک و مناطق قفقاز و کرانه‌های دریای سیاه بود، محل تلاقی و حضور فرهنگ‌ها و تمدن‌ها از دیرباز باز بوده است. تا حدود کمتر از یک قرن پیش از پیدایش و شکل گیری حکومت قدرتمند و جهان گستر هخامنشیان، در منطقه شمال غرب ایران، شرق ترکیه و ارمنستان، یک سلسله از شاهان قدرتمند به نام اورارتوها در همسایگی ماناها و مادها و آشوری‌ها به مدت نزدیک به دو سده حکومت می‌کردند.

افشین یزدانی (باستان شناس) درخصوص سازه‌ها و معماری اورارتوها گفت: اورارتوها در ایجاد قلعه‌های مستحکم بر فراز کوه‌ها و بلندی‌ها با سنگ‌های تراش خورده مهارت داشتند و به جهت ساخت شبکه‌های آبرسانی و ایجاد پل‌های سنگی و بناهای مذهبی برجی شکل به خوبی می‌توانستند بر معماری دوران هخامنشی تأثیرگذار باشند.

او ادامه داد: یکی از مهم‌ترین و بزرگترین قلعه‌های بر جا مانده از اورارتوها، قلعه بسطام در نزدیکی شهر قره ضیاالدین (چایپاره) در ۵۰ کیلومتری شمال شهر خوی است که کاوش‌های گسترده‌ای در آن به انجام رسیده که نشانگر وجود یک مرکز حکومتی عظیم در چندین سطح در دامنه کوه و همچنین ساخت شهری در دامنه توسط یکی از شاهان اورارتویی در حدود سال‌های ۶۸۰ تا ۶۴۰ سال پیش از میلاد دارد.

این قلعه دارای کتیبه است و یک باستان‌شناس آلمانی در سال‌های قبل از انقلاب در این قلعه کاوش می‌کند و سنگ نوشته به خط میخی بدست می‌آورد که براساس کتیبه‌ای که از روسای دوم یکی از پادشاهان اورارتویی کشف شده، قدمت آن به سال‌های ۶۴۵ و ۶۸۵ قبل از میلاد می‌رسد و یکی از مهم‌ترین و باشکوه‌ترین شهرهای اورارتویی زمانی خود بوده.

به گفته یزدانی، این قلعه می‌تواند دومین دژ مستحکم اورارتویی در تمام محدوده قلمرو آنها باشد از این رو معماری و گستردگی آن می‌تواند مورد توجه باستان‌شناسان قرار گیرد. با این وجود این محوطه باستانی هنوز حریم و عرصه مصوب ندارد.

براساس کاوش‌های باستان شناسان، این قلعه طی ۵۰ سال و در ۳ مرحله ساخته شده و دارای معبد، بازار و مقر حکومتی، برج، بارو، دروازه و راه‌های مخفی ویژه است. قلعه دارای دیوارهای مستحکم سنگیِ که روی صخره‌ای بلند مشرف به دره‌ای بزرگ قرار دارد. براساس آثار اورارتویی دژ بسطام دارای پائین قلعه، میان قلعه که معبد خدایان اورارتو است و انبارهای بزرگ آذوقه است.

یزدانی خاطرنشان کرد: با وجود آن که در سال‌های اخیر فعالیت‌های حفاظتی و مرمتی و ساماندهی محدودی انجام شده است؛ اما کافی نبوده و این قلعه که به اذعان کارشناسان و مدیران میراث فرهنگی یکی از قابلیت‌های استان آذربایجان غربی برای ثبت در فهرست میراث جهانی به شمار می‌رود در حال حاضر با وجود انتخاب محل پایگاه آن به عنوان مرکز ملی اورارتوشناسی ایران، همچنان فاقد پژوهشگر و باستان شناس مقیم است.

قلعه بسطام و عرصه و حریمی که نیست

این باستان‌شناس در خصوص شرایط حفاظتی این قلعه باستانی گفت: شرایط حفاظتی عرصه و حریم قلعه بسطام به دلیل عدم تبیین و تصویب حریم حفاظتی به شدت توسط رشد و توسعه روستای بسطام و دیگر فعالیت‌های عمرانی مانند کانال کشی و لوله گذاری انتقال آب در محدوده عرصه اثر و فعالیت معدن کاوی و برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه واقع در حریم و چشم انداز  در معرض آسیب قرار دارد.

او یادآور شد: اگرچه تابستان امسال گمانه زنی‌ها و اقداماتی جهت تعیین محدوده‌های عرصه و حریم حفاظتی برای این اثر مهم توسط مدیریت پایگاه انجام شده است اما انتظار می‌رود با سرعت بخشیدن به روند تهیه و تصویب آن هرچه سریع‌تر نسبت به آزادسازی و کنترل مناطق حاشیه عرصه از ساخت و سازهای روستایی اقدام لازم به عمل آید. دیگر اقداماتی که انتظار می‌رود در جهت بهبود شرایط بازدید گردشگران فراهم شو، نصب تابلوهای آگاهی‌رسان بر مبنای یافته‌ها و گزارش‌های کاوش‌های باستان شناسی و ایجاد موزه محلی برای نمایش شماری از یافته‌ها و اشیای جالب توجه است.

ایجاد مسیر گردشگری مناسب، نورپردازی مناسب با آثار تاریخی، نصب دوربین‌های حفاظتی از دیگر نکاتی است که یزدانی به آن اشاره داشت و گفت: در حال حاضر فقدان زیرساخت‌های لازم مانند کمبود یا به بیان بهتر نبود تابلوهای راهنما، بازدیدکنندگان را حتی در یافتن راه ورود به قلعه بسطام برای بازدید دچار سردرگمی و مشکل می‌کند.

قلعه سنگر اورارتوها

یزدانی در ادامه به مجموعه تاریخی سنگر که در ارتفاعات مجاور روستای گردشگری سنگر و در فاصله ۷ کیلومتری شمال شهر ماکو قرار دارد اشاره کرد و گفت: مجموعه تاریخی سنگر شامل شهر دژ، مقبره صخره‌ای پله دار، بقایای پل، قربانگاه روباز صخره‌ای و گورستان عمومی است. این مجموعه در قرن هفتم قبل از میلاد از مکان‌های مهم امپراتوری اورارتو در منطقه بوده است. باتوجه به الگوی خاصی که قلعه‌های اورارتویی دارند و در ساخت آنها از مصالح و سنگ‌های حجیم استفاده می‌شود، می‌توان گفت، معماری هخامنشیان به نوعی از معماری اورارتو‌ها الهام و تاثیر گرفته است.

او با اشاره به آنکه روستای سنگر به نام گوردخمه فرهاد شناخته می‌شود گفت: یکی از سنت‌های تدفین در میان اورارتوها که دست‌کم برای شاهان به اجرا درمی‌آمد، دفن در گوردخمه‌های سنگی است که در دل صخره به شکل اتاقک‌هایی تراشیده شده‌اند. این سنت در میان ماناها و بعدا توسط شاهان هخامنشی و داریوش بزرگ در تخت جمشید و نقش رستم به شکل باشکوهی ادامه پیدا کرد.

گوردخمه‌ها

یزدانی ادامه داد: اگرچه در استان آذربایجان غربی ۱۶ گوردخمه سنگی وجود دارد که دست‌کم انتظار می‌رود ۱۳ نمونه از آن‌ها به اورارتوها تعلق داشته باشد اما شاخص‌ترین آن‌ها  گوردخمه‌ای‌ست که در نزدیکی شهر ماکو و در حاشیه روستایی به نام سنگر قرار دارد. این گوردخمه که در دل صخره و در حاشیه رودخانه ایجاد شده بزرگترین نمونه از اتاق‌های دستکند را بخود اختصاص داده است و شامل یک اتاق چهارگوش بزرگ با سقف مسطح و دو اتاق جنبی است که در دیواره‌ها دارای طاقچه‌هایی است که برای قرار گیری وسایل روشنایی یا اشیای آیینی استفاده می‌شد.

به گفته این باستان‌شناس، گوردخمه سنگر شامل یک قلعه سنگی با معماری شاخص است که از سنگ‌های سیاه آتشفشانی ایجاد شده و همچنین بقایای یک محوطه استقراری را نشان می‌دهد. به جهت اهمیت، این اثر در فروردین ماه ۱۳۴۷ با شماره ۸۰۳ به عنوان یک مجموعه شامل شهر دژ، گوردخمه و پل با پیشینه سده هفتم پیش از میلاد در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

در سالیان اخیر منطقه آزاد ماکو با همکاری سازمان میراث فرهنگی تلاش‌هایی جهت تبدیل این اثر ارزشمند به یک محوطه و مکان گردشگری به ویژه با توجه به قرارگیری آن در حاشیه مسیر دسترسی ماکو به مرز بازرگان انجام داده است. این تلاش‌ها شامل نصب تابلو برای راهنمایی گردشگران به مسیر دسترسی به محوطه از جاده اصلی، آسفالت کردن بخشی از مسیر دسترسی، ایجاد سرویس‌های بهداشتی و ساخت یکی دو اتاقک جهت امکان موقت گردشگران است.

یادگاری نویسی

یزدانی دراین خصوص گفت: با وجود تلاش‌های انجام شده در کنار فعالیت‌های باستان شناسی در جهت خواناسازی و آزادسازی دیوارهای سنگی قلعه از آوار و نهشت باستانی و طبیعی باید گفت که این اثر امروزه به حال خود رها شده و تأسیسات ساخته شده همانند سرویس‌های بهداشتی و آبگرم کن‌های خورشیدی آن در معرض تخریب و دستبرد قرار گرفته‌اند. عدم تدوین هرگونه حریم حفاظتی موجب شده تا انجام هرگونه فعالیت توسعه‌ای با مشکل امکان تخریب عرصه اثر مواجه شود. قرار گرفتن اثر در حاشیه روستای سنگر به حساسیت موضوع حفاظت از حریم منظری اثر که نقشی اساسی در حفظ ارزش‌های تاریخی و قابلیت گردشگری آن دارد، افزوده است.

او ادامه داد: در همین سالیان اخیر، شاهد انجام ساخت و سازهایی در نزدیکی محوطه و همچنین ساخت سوله و دیگر سازه‌هایی هستیم که به جهت منظری آسیب جدی به چشم انداز اثر وارد کرده‌اند. رها شدگی محوطه و عقیم ماندن فعالیت‌های اندک در جهت ساخت زیر ساخت‌های لازم برای گردشگر پذیر کردن این محوطه ارزشمند باستانی با چشم انداز بی‌نظیری از دشت بازرگان، رود زنگمار و کوهستان‌های اطراف و به ویژه کوه‌های سپید پوش آرارات موجب آسیب بیشتر به محوطه شده است چراکه وجود تابلوی راهنمای مسیر محوطه باعث هدایت گردشگران به این محل می‌شود. در همین حال شمار اندکی از بازدیدکنندگان که محوطه را بی‌پناه و بدون نگهبان می‌بینند با اسپری‌های رنگی درصدد یادگارنویسی در محل صخره و دیواره‌های گوردخمه ۲۷۰۰ ساله برمی‌آیند.

به گفته این باستان‌شناس، اگرچه طی سال‌های گذشته، دیواره‌های گوردخمه یکبار تمیز و پاکسازی شد اما نبود نگهبان موجب تکرار یادگاری‌نویسی‌ها شده است چنانکه با دیدن این اثر ذهنیتی منفی نسبت به کوتاهی سازمان‌های متولی و رهاشدگی اثر در بازدیدکنندگان بوجود می‌آید.

یزدانی با اشاره به پیگیری‌هایی که با معاونت گردشگری منطقه آزاد ماکو و همچنین معاونت میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی داشته است، گفت: در این پیگیری‌ها درخصوص لزوم حفاظت بهینه و تهیه و تدوین هرچه سریع‌تر حریم و ضوابط حفاظتی که در حقیقت تهیه یک چارچوب و نقشه راه برای هر گونه فعالیت توسعه گردشگری با ضمانت کمترین آسیب به محدوده‌های عرصه و هویت و ارزش اثر به شمار می‌رود، توافق‌های خوبی به عمل آمد و انتظار می‌رود در سال آینده نسبت به تعیین عرصه و حرائم حفاظتی و ضوابط و نقشه‌های آن اقدام عملی صورت گیرد.