طرح ترافیک، بلای جان بافت تاریخی تهران

تقریبا سرتاسر بافت تاریخی تهران که به طورعمده شامل پهنه حصار شاه تهماسبی و پهنه دارالخلافه ناصری است، در محدوده طرح ترافیک قرار دارد و عبور و مرور خودروهای شخصی در آن با محدودیت‌های وسیع روبروست. ایجاد محدوده طرح ترافیک با این هدف صورت گرفته است که مرکز شهر تهران از هجوم خودروها و در نتیجه آلودگی هوا تا حدودی مصون بماند. با این حال، بارگذاری‌های سنگینی که از طریق گسترش بازار و ساخت مجتمع‌های بزرگ تجاری در مرکز تاریخی تهران انجام گرفته (و همچنان ادامه دارد)، تقاضای تردد در این محدوده را افزایش داده است. در این شرایط، طرح ترافیک نه تنها گرهی از کار مرکز شهر نگشوده، بلکه خود به یکی از معضلات آن بدل شده است.

مهم‌ترین آسیب‌های طرح ترافیک برای این محدوده را می‌توان به شرح زیر برشمرد:

1-  طرح ترافیک محدودیت‌های زیادی را برای تردد ساکنان بافت تاریخی که بسیاری‌شان از خانواده‌های اصیل تهرانی هستند و در این شهر حق آب و گل دارند، بوجود آورده و با کاهش ارزش املاک مسکونی، زمینه کوچ آن‌ها به سایر نقاط شهر را فراهم کرده است. نیاز به یادآوری نیست که بافت تاریخی بدون وجود ساکنان بومی، خالی از روح زندگی است و کالبد آن حتی اگر حفظ شود، ارزش و معنای چندانی ندارد.  

2-  در شرایطی که موتورسیکلت‌ها از دایره شمول طرح ترافیک خارج شده‌اند، هم ساکنان بافت تاریخی، هم صاحبان کسب و کارها، و هم گروه زیادی از شهروندان که برای رفع نیازهای خود ناگزیر به تردد در این محدوده هستند، به استفاده از موتورسیکلت روی آورده‌اند. بیشتر این موتورسیکلت‌ها نسبت به خودروهای سواری (حتی بی‌کیفیت‌ترین آنها) آلودگی بیشتری تولید می‌کنند و از نظر ایجاد آلودگی صوتی‌ نیز در صدر وسایل نقلیه قرار می‌گیرند؛ چندان‌که صدای ناهنجار موتورسیکلت در همه معابر بافت تاریخی، گاه تا نیمه‌های شب ادامه دارد و به کابوس شبانه‌روز ساکنان این محدوده تبدیل شده است.

از این گذشته، موتور‌سواران به علت کوچکی و قدرت مانور این وسیله نقلیه، تخلفات بیشتری را نسبت به رانندگان خودروهای سواری مرتکب می‌شوند و درنتیجه، نابه‌سامانی‌ و آشفتگی در بافت تاریخی را تشدید کرده‌اند. در نتیجه، موتورسیکلت‌ به اصلی‌ترین عامل ناامنی روانی در بافت تاریخی تبدیل شده‌ و فلسفه طرح ترافیک، یعنی کاهش آلودگی هوا در مرکز شهر را از اساس به چالش کشیده‌ است.  

3-  با توجه به استقرار و توسعه بازارهای بزرگ در محدوده بافت تاریخی (بازار لوازم خانگی، بازار پارچه و پرده، بازار لاستیک و لوازم یدکی خودرو، بازار ابزار و یراق آلات، بازار لوستر و کالای الکتریک، بازار موبایل و لوازم الکترونیکی، بازار پوشاک و...) و در عین حال، منع تردد خودورها در روزهای غیرتعطیل، شمار زیادی از شهروندان تهرانی در روزهای پایان هفته با خودروهای شخصی به سوی بازارهای یادشده سرازیر می‌شوند. بنابراین، بافت تاریخی که طی هفته روزهای شلوغی را سپری می‌کند، در روزهای جمعه نیز به نوع دیگری شاهد شلوغی و ازدحام و آلودگی و سر و صداست. در واقع، مفهوم و ثمرات تعطیلی روزهای آخر هفته برای بافت تاریخی از میان رفته است و این محدوده در هیچ روزی امکان تنفس ندارد.  

4-  در سال‌های اخیر، شهرداری تهران برای جلوگیری از ورود خودروهای فاقد مجوز به محدوده طرح ترافیک، دوربین‌های زیادی را در مبادی این محدوده نصب کرده است. این دوربین‌ها و نیز تابلوهای هشدار دهنده مرتبط، اغتشاش بصری قابل توجهی را در بافت تاریخی ایجاد و در موارد متعدد، منظر تاریخی – فرهنگی بناها را مخدوش کرده‌اند.

با این وصف، بیراه نیست اگر بگوییم که اعمال طرح ترافیک در بافت تاریخی به شکل فعلی، یکی از عوامل مهم تباهی این پهنه ارزشمند شهری است و تا زمانی که این عامل مخرب مهار نشود، هر اقدامی برای حفظ و احیای بافت تاریخی ابتر خواهد ماند. شاید لازم باشد مدیریت بافت تاریخی علاوه بر معاونت شهرسازی و معماری در معاونت حمل و نقل ترافیک نیز مستقر شود؛ زیرا پذیرفته نیست که یک یا چند معاونت شهرداری، اقداماتی را برای بهبود اوضاع بافت تاریخی تهران به انجام رسانند و معاونتی دیگر، با تداوم سیاست‌هایی که بی‌فایدگی آنها در عمل روشن شده است، در مقام خنثی کننده آن اقدامات ظاهر شود.

ناگفته نماند که لغو طرح ترافیک نیز به نوبه خود می‌تواند پدیدآورنده آسیب‌های دیگری برای بافت تاریخی باشد اما چنان که گفته شد، شیوه کنونی اعمال آن - که به یک عادت برای شهرداری تهران تبدیل شده است - قابل تداوم نخواهد بود.

یادداشت: حمید رضا حسینی، پژوهشگر تاریخ و روزنامه‌نگار