تحول در ژورنالیسم تلویزیونی یا تقلیدِ محض؟!
در بخش خبری تحول یافته ساعت 21 شبکه یک، محتوا چندان تغییر نیافته و تمامی کاستی‌های گذشته خبر در رسانه ملی را کماکان با خود دارد و فرم کار نیز چنان که انتظار می‌رفت، نتوانسته مخاطب را جذب خود کند و هنوز دچار ایرادات مبنایی است.
به گزارش خبرنگار ایلنا؛ چندی‌ست مسئولان رسانه ملی، شیوه مرسوم گذشته را کنار گذاشتهاند و ضمن اینکه به مطالب طرح شده در فضای عمومی، واکنشِ درخور نشان میدهند، وعده‌ی مخاطبگرایی و تغییر و تحول در نحوه خبررسانی رادیویی و تلویزیونی نیز سردادهاند. این رویکرد درستِ سازمان صداوسیما، جای قدردانی دارد. با این وجود، آنچه در یک هفته اخیر در برنامه خبری ساعت 21 شبکه یک دیده شد، تحولی‌ست که با شرایط مورد پسند مخاطب، هنوز فاصله بسیاری دارد.
معاونت خبر صداوسیما، برای به بار نشستن این تحول، تلاش زیادی کرده است. حتماً کارشناسان بسیاری کنار هم قرار گرفته‌اند و هفته‌ها برنامهریزی کرده‌اند، تا به برنامه دلخواه دست پیدا کنند؛ اما آنچه در دنیای پُررقابت رسانه اهمیت دارد، این است که بهبود مستمر در دستور کار رسانه قرار داشته باشد و بدون اصرار بر تکرار اشتباه، از شجاعت لازم برای اصلاح و بهبود برخوردار باشند. رسانه ملی این خوشبختی را دارد که با منتقدانی بی‌رحم مواجه است و به سرعت میتواند بازخورد انتقادی برنامه‌هایش را دریافت کند.
فرآیند برنامه‌سازی در یک بولتن خبری تلویزیونی، از نحوه گفتار گوینده، آغاز می‌شود و تا بسته کامل خبری ادامه می‌یابد. هدف برنامه خبری، آن است که بتواند به «نیاز خبری» مخاطب پاسخ دهد؛ یعنی مخاطب احساس کند انتظارش برای دریافت اطلاعات از رویدادهای پیرامونی خود، در آن بخش خبری، متناسب با خواسته‌اش برآورده شده است. بنابراین ارضای خبری مخاطب، منوط به آن است که اخبار صحیح، سریع، جامع و با رویکرد منصفانه ارایه شود. البته این محتوای خبری پاکیزه، باید در یک قالب جذاب و چشم‌نواز نیز ارائه شود.
پس در محتوای یک بخش خبری، شفافیت، جامعیت و حس بی‌طرفی مدنظر است، اما فرم ارائه خبر یا قالب کار نیز باید در خدمت محتوا باشد. چه بسا یک محتوای مناسب، با یک گوینده‌ی بد یا استودیوی شلوغ و گیج‌کننده، رنگبندی نامناسب، تصاویر ناقص، گرافیک غیراصولی یا اجرای ضعیف، مخاطب را آزردهخاطر کند. گرچه فرم ارائه کار خبری اهمیت دارد، اما اساس یک بخش خبری، محتوای آن است و فرم باید در خدمت محتوا باشد. الگوی ژورنالیستی، شکل خبر و رابطه آن با واقعیت، حوزه عملیاتی خبر، نحوه مواجهه با موضوع و لحن و بیان خبر همه و همه در جذب و نگهداشتِ مخاطب اثر دارد.
در بخش خبری تحول یافته‌ی ساعت 21 شبکه یک، محتوا چندان تغییر نیافته و تمامی کاستی‌های گذشته خبر در رسانه ملی را کماکان با خود دارد و فرم کار نیز چنان که انتظار می‌رفت، نتوانسته مخاطب را جذب خود کند و هنوز دچار ایرادات مبنایی است. الگوی ژورنالیسم تلویزیونی ما، غلظت ایدئولوژیک بالایی دارد. این وضعیت، در انحصار رسانه‌ای، زمانی که مخاطب به رسانه دیگری دسترسی ندارد، کارساز است، اما در شرایطِ رقابتِ رسانه‌ای، نه تنها اثرگذار نیست بلکه ضدمخاطب عمل می‌کند. پس برای تحول در بخش خبری، در درجه اول، عینیتبخشی به سوژههای خبری متناسب با نیازهای مخاطبان باید مدنظر باشد و الگوی مألوف ژورنالیسم رسانه ملی نیز باید با تغییر و تحول همراه باشد که اکنون نیست.
شکلِ خبر در اخبار ساعت 21 دچار تحول اندکی شده، اما کافی نیست و مزیتِ رقابتی ندارد. انتظار مخاطب آن است که در یک بولتن خبری شبانگاهی، مسایل مهم روز را مرور کند و تحلیل اخباری که در طول روز از کانال‌های ارتباطی متنوع دریافت کرده را از زبانِ کارشناسان بشنود اما این انتظار با آنچه در طول 60 دقیقه برنامه‌ی خبری ساعت 21 دیده می‌شود، مباینت دارد. اخبارِ مختلف، با ریتم تند و با تحلیل کم و ناقص و تکرارهای مداومی که مخاطب را گیج می‌کند که کدام خبر را دیده و شنیده و کدام را خیر؛ او را اقناع نمی‌کند.
درنهایت نحوه‌ی مواجهه با موضوع در اخبار ساعت 21 همانند گذشته است و تحولی در آن دیده نمی‌شود. نظامِ کهنه‌ی سهمیه‌بندی اخبار براساس جایگاه و موقعیتِ مقامات مملکتی، شیوه‌‌ای ناکارآمد و غیرحرفهایست که رسانه ملی نتوانسته از بند آن رها شود بلکه شیوه‌ی اصولی آن است که دو یا حداکثر سه موضوع مهم روز، برابر با سلیقه مخاطب انتخاب شود و بخش اعظم 60 دقیقه به آن اختصاص یابد و از زوایای گوناگون و دیدگاه‌های مختلف به آن موضوع پرداخته شود. بخش خبری ساعت ۲۱ شبکه یک، یکی از قدیمی‌ترین و شاید باسابقه‌ترین بخش‌های خبری سیماست که برای تلویزیون، یک سرمایه و داشته‌ی نوستالژیک و خاطرهانگیز محسوب می‌شود پس هر تغییری در آن بایستی با درایت و وسواس بسیار صورت گیرد.
مخلص کلام، بخشِ خبری 21 شبکه اول، با تبلیغات زیاد، وعده‌ی تغییر و تحول و «پوست‌اندازی» را داد و انتظار بسیاری در مخاطب ایجاد کرد اما در هفته اول که چنگی به دل نزد. باید منتظر ماند زیرا در رویکردها و سوژه‌یابی، توجه به نیاز مخاطبان، تحلیل‌محوری، عمق‌بخشی، توجه به نخبگان و رفع سایر اشکالات قبلی، نشانه و چشمانداز امیدوارکنندهای فعلاً مشاهده نشده است و تغییرات، محدود به دکور، کنداکتور و چند تغییر فرمی بوده است.
تمایز قائل نشدن بین خبر و غیرِ آن، ادبیات غیرخبری و جهتدار و کلیشه‌ای و صرفا روایت شخصی خبرنگاران، نگاه سنتی به سوژههای خبری، اولویت دادن به اخبار رسمی کمارزش به‌جای اخباری که با زندگی مردم درگیر است، صراحت نداشتن، و نظایر آن؛ عیب‌هایی هستند که هنوز باقی‌اند. ارتباط با مخاطب ازنظر محتوا و مجری ضعیف است و خواندن دو پیامِ مخاطب از روی کاغذ؛ او را ارضا نمی‌کند. طرح موضوعات در خبر باید بتواند مخاطبان را با خود درگیر کند.
با پیشرفت فناوری، قالب‌ها، سبک‌ها و شیوه‌های تولید، تشکیلات و سیستم‌ها و بالاخره عرصه مبانی و تعاریف و تئوری‌ها نیز همپای آن باید دچار تغییر و تحول شوند وگرنه نتیجه‌ی دلخواه حاصل نمی‌شود. آنچه هنوز به عنوان خلاء اساسی این بخش خبری و البته سایر بخش‌های خبری رسانه ملی وجود دارد، نداشتن یک استراتژی هدفمند برای تولید خبر است. موضوعات متعدد برای مخاطب گیج‌کننده است. باید روی یکی دو موضوع مهم موردنیاز مردم و متناسب با سیاست رسانه خیمه زد و جریان‌سازی کرد، نه اینکه مخاطبان با انبوه موضوعات بمباران شود. وانگهی تغییر اساسی بدون کشف و تربیت نیروی متخصص مربوطه ممکن نیست.
پس تا زمانی که ندانیم خبر چیست و ادبیات خبری کدام است و اولویتها را در بین انبوه اخبار نشناسیم و راه دور شدن از کلیشه و شعار را یاد نگیریم و برای همۀ این اهداف، نیروی لازم را پرورش ندهیم، نمیتوان امید چندانی به تغییر جدی در خبر داشت. البته اینکه مسئولان خبر صداوسیما، نیاز به تغییر در بخش خبری ساعت 21 را دیده‌اند و شکل جدیدی از ارائه بسته خبری را ضروری دانسته‌اند، قدم مثبتی است، اما تغییرات لازم دیگری در شکل محتوایی لازم است.
استفاده از گویندگانِ مناسب، استفاده درست از قالبهای نرم خبر درکنار استفاده از سخت خبر، کاربرد بیشتر عکس، فیلم و گرافیک، استفاده از کارشناسان و اساتید هر رشته به‌صورت حضوری و تلفنی و پوشش خبرهای جذاب و متنوع با پرهیز از شخص محوری و پیگیری برخی سوژههای مردمی، به‌ویژه در حوزههای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نیز میتواند مفید باشد.
قادر باستانی
نویسنده و مدرس علوم ارتباطات اجتماعی