انعکاسِ نوایِ کربلاییِ «سنج و دمام» از جنوب تا مرکز ایران/ غیر از تخصص باید به دین اعتقاد داشت

به گزارش خبرنگار ایلنا، ماه محرم یکی از پرحادثه‌ترین مقاطع جهان اسلام است که در ایران آیین‌های «موسیقایی‌نمایشی» خود را دارد. موسیقی و نمایش؛ این دو هنر با قدمت و موثر با در کنار یکدیگر قرار گرفتن منجر به ایجاد آیین‌های زیبایی در شهرهای مختلف ایران شده‌اند. با اینکه هرچه گذشته از تعداد این آیین‌های «نمایشی‌موسیقایی» کاسته شده؛ با این حال هنوز برخی از آن‌ها زنده‌اند یا به طور کامل منسوخ و فراموش نشده‌اند.

در این میان؛ سنج و دمام‌نوازی همچنان یکی از آیین‌های ثابت و مهم شبهای محرم در برخی شهرهاست. «سنج و دمام» سازهایی جنوبی هستند که هنوز در استان‌های خوزستان، بوشهر و هرمزگان مورد توجهند و هر سال در شب‌های عزاداری محرم و روزهای تاسوعا و عاشورا نواخته می‌شوند. البته طی این سا‌لها به همت برخی از هنرمندان و گروه‌های خطه جنوب کشور مراسم سنج و دمام نوازی در تهران و برخی شهرهای غیر بومی برگزار می‌شود.

هادی لشگری، نوازنده و سرپرست گروه موسیقی «نوای عاشوراییان»، یکی از هنرمندان خطه جنوب است که سال‌هاست ساکن تهران است و با هدف اشاعه موسیقی جنوب و زنده نگاه داشتن آیین‌های دیارش تا امروز فعالیت داشته است. او و اعضای گروهش که تعداد آن‌ها بیش از ده نفر است، با حضور در ویژه برنامه «نوای عرشیان و مشق فرشیان» طی چندین شب به‌سنج و دمام‌نوازی پرداخته‌اند. 

ویژه‌برنامه «نوای عرشیان و مشق فرشیان» به همت اداره کل هنرهای نمایشی، با همکاری انجمن هنرهای نمایشی ایران از  ۲۸ تیرتا ۶ مردادماه هر شب درسه بخش «تعزیه»، «نقالی» و «پرده‌خوانی» در محوطه باز مجموعه تئاتر شهر برگزار شد. در اجرای آخر این رویداد که در روز عاشورای حسینی برگزار شد، محمدمهدی اسماعیلی وزیر ارشاد نیز حضور یافت.

هادی لشگری در گفتگویش به ایلنا گفت: درست است که در برخی از هیئت‌ها سنج و دمام جنوبی نواخته می‌شود، اما بسیار می‌بینم که این آیین توسط آن‌ها درست و آنطور که باید اجرا نمی‌شود و حذف و اضافه‌هایی دارد. 

در ادامه گفتگوی سرپرست «نوای عاشوراییان» را می‌خوانید:

گروه «نوای عاشوراییان» چقدر قدمت دارد و شما و اعضا از چه سالی به فعالیت‌های جدی مشغول هستید؟ 

گروه ما از حدود سال‌های ۱۳۶۳ و ۶۴ مشغول فعالیت است. باید بگویم «نوای عاشوراییان» تقریبا اولین گروه‌ سنج و دمامی است که در تهران فعالیت خود را آغاز کرده است؛ البته این را بر اساس آماری قطعی نمی‌گویم و نظرم باتوجه به شواهد است.

چه زمانی به تهران نقل مکان کردید؟

زمانی که جنگ ایران و عراق آغاز شد ما به تهران نقل مکان کردیم و من از آن زمان تا امروز در تهران زندگی می‌کنم. البته در آن دوران سن کمی داشتم و هر چه گذشت، حضور و فعالیت در وادی‌های هنری، برایم جدی و جدی‌تر شد. پس از جدی شدن این روند بود که تصمیم گرفتیم یک گروه موسیقایی تشکیل دهیم. می‌خواستیم این گروه هم ساز و ضرب جنوب را داشته باشد، و هم اینکه در مناسبت‌ها، آیین‌ها و مراسمات مذهبی حضور یابد و اجرا داشته باشد. حضور در هیئت‌های عزاداری ماه محرم و نواختن در روزهای «تاسوعا» و «عاشورا» نیز یکی از برنامه‌های ما بود که همچنان وجود دارد و برایمان دارای اهمیت است. هدفمان این است آن نوایی که از سمت جنوب می‌آید را در تهران منعکس کنیم. 

تا چند سال پیش (لااقل تا پانزده سال گذشته) هیئت‌ها و دسته‌های عزاداری خیلی کم در ایام محرم‌ سنج و دمام می‌نواختند، اما حال اینطور نیست. 

به هر حال با وجود تلاش گروه‌ها و اجراهایی که طی چند دهه گذشته داشته‌اند، سنج و دمام در تهران هم نشر یافته و بیش از قبل مورد توجه قرار گرفته است. هرچند برخی آنطور که باید نمی‌نوازند و تنها برخی طبق روال و قاعده درست آیین‌سنج و دمام‌نوازی را اجرا می‌کنند و تعدادی دیگر با حرکاتی که انجام می‌دهند و مدل اجرایی که دارند، طبق قواعد عمل نمی‌کنند. اما به هرحال‌ سنج و دمام نوازی بیش از گذشته در میان عموم مردم جای خود را پیدا کرده است. 

بله و گاه ریتم‌های فیک، شیوه‌ها و دونوازی‌ها و چندنوازی‌هایی می‌بینیم که بر اساس قاعده نیست. 

چنین مواردی زیاد است. مثال ساده‌تر و عامیانه‌تری در اینباره برایتان می‌زنم. مثلا اینکه سمبوسه یکی از غذاهای منطقه جنوب ماست. درست است که مردم شهرهای دیگر این غذا را می‌شناسند و طمعش را هم می‌دانند اما موادی را به آن می‌افزایند! مثلا پنیر پیتزا اضافه می‌کنند و می‌گویند این «سمبوسه‌‌ی پنیری» است و به هرحال یک مدل غذاست! اما در واقع در خوزستان، بوشهر یا بندرعباس نیز چنین چیزی وجود ندارد و مرسوم نیست. «سنج و دمام» و موارد دیگر هم چنین حالتی دارند. در استان‌های که نام بردم بسیار کمتر رخ می‌دهد که اشتباه یا به شیوه‌های غیر مرسوم و نادرست بنوازند. یا حرکت‌هایی اضافه کنند که نباید انجام دهند. شاید خوب یا بد بنوازند اما موسیقی اصلی که به خودشان تعلق دارد را می‌نوازند و باید هم همینطور باشد.

این تحریف‌ها و اشتباه ساختن‌ها و نواختن‌ها در موسیقی نواحی مناطق دیگر هم رخ می‌دهد. آیا سنج و دمام جدا از اهمیت هنری و موسیقایی که دارند همچنان در مراسم مذهبی و عزاداری‌های در بوشهر، هرمزگان و خوزستان مانند قبل مورد توجه هستند؟ 

بله این آیین بسیار قدیمی در مناطق جنوبی کشور بسیار با اهمیت است. البته من به دلیل مشغله و کار خیلی وقت است به خوزستان و آن سمت‌ها نرفته‌ام. اما می‌دانم که این آیین همچنان مورد توجه است و در ایام عزادری محرم و سوگواری‌های «تاسوعا» و «عاشورا» به خوبی اجرا می‌شود. من و اعضای گروه «نوای عاشورییان» هم درست که از دیارمان دور هستیم و در تهران زندگی می‌کنیم اما تمرکز و تلاش ما بر اجرای آیین‌هاست. ما تلاشمان این است‌ که سنج و دمام را با کیفیت و به شکل خیلی بهتر از آنچه که هست، اجرا کنیم. 

فعالیت‌های این روزهای شما در ماه محرم به چه اجراهایی معطوف است؟ 

ما به جز حضور در ویژه‌ برنامه «نوای عرشیان و مشق فرشیان» و اجرا در محوطه تئاتر شهر، ساعت هشت هر شب هم در پارک «آب و آتش» واقع در منطقه گردشگری عباس‌آباد برنامه داشتیم و به هم‌نوازی‌سنج و دمام و شیپور پرداختیم. اجرای‌مان در محوطه تئاتر شهر هم ساعت شش عصر هر روز بود که تا دهم ماه محرم ادامه یافت. 

از اجراهایی که داشته‌اید تا چه حد رضایت دارید و استقبال مخاطبان و عزاداران حسینی را چگونه دیدید؟ 

راستش استقبال خوب بود. ما زمانی که اجرا می‌کنیم خودمان حال خوبی داریم و امیدوارم این حال خوب را به مردم هم منتقل کرده باشیم. در کل استقبال شهروندان را در تمام اجراها خوب دیدم. فضای گرمی بر اجراها حاکم بود. 

برنامه «نوای عرشیان و مشق فرشیان» را اداره کل هنرهای نمایشی برگزار کرده است. این در حالی است که شما (به لحاظ فعالیت‌های موسیقایی) در زیر مجموعه موسیقی قرار دارید و به طور معمول باید از حمایت‌های دفتر موسیقی برخوردار شوید.

من طی این چند سال هم در زمینه موسیقی تئاتر فعالیت کرده‌ام و هم به طور مستقل موسیقی کار کرده‌ام. مسئولان تئاتر شهر و آقای سعیدی روابط عمومی این مجموعه هر بار که آمده‌ایم زحمات بسیار کشیده‌اند. معمولا از سوی این مجموعه و دیگر بخش‌ها پیشنهادهایی وجود دارد. بله با دفتر موسیقی هم تعاملاتی دارم. مثلا سال گذشته در روز خبرنگار برنامه‌ای در تالار وحدت برگزار شد که طی آن اولین اجرا متعلق به گروه ما بود. مدیرکل دفتر موسیقی آقای اله‌یاری اجرای ما را دیدند و از کار خوششان آمد و ابراز رضایت کردند. ایشان بعدا که مرا دیدند نظرشان گفتند. و گفتند ارائه رزومه به دفتر موسیقی لازم نیست چون من کارتان را دیده‌ام. به هر حال این مدل چنین رویه‌ای باعث شکل گیری پروژه‌ها و فعالیت‌های بعدی است. اینکه اصطلاحا می‌گویند کار کار می‌آورد درست است. 

موسیقی نواحی چه در تهران و چه در شهرستان‌ها تبلیغات ضعیف‌تری دارد و لزوم ادامه این روند حمایت‌هایی است که باید وجود داشته باشد. 

درست است و خب گروه‌ها برای اجراها هزینه‌هایی دارند. بخصوص اینکه اگر گروه به کیفیت اجرا فکر کند خواه‌ناخواه مخارجش بالا می‌رود. شما حساب کنید من و اعضای گروه «نوای عاشوراییان» ده نفر هستیم. قاعدتا اجرایی با این تعداد نوازنده در محوطه بزرگ تئاتر شهر جوابگو نیست. در چنین حالتی من باید بر تعداد نوازندگان بیفزایم که این کار مشمول هزینه است. بر همین اساس من برای اضافه کردن افراد جدید، هزینه‌ها را بین اعضای گروه جابجا می‌کنم تا بتوانم با چهارده، پانزده نوازنده‌سنج و دمام اجرای قوی‌تر و بهتری داشته باشم. به هرحال آن وجهه لازم این آیین و سازهایش باید حفظ شود. این موضوع برایم بسیار مهم است. کیفیت اجرای ما که نماینده موسیقی جنوب هستیم در شهری چون تهران با جمعیت بالا و مخاطبان گسترده‌ای که دارد باید بالا باشد. اگر موسیقی و اجرای ما ذره‌ای ناخالصی داشته باشد، به این معناست که کارمان را درست انجام نداده‌ایم. حتی نوع پوشش اعضای گروه هم برایم مهم است و به همین دلیل همگی لباس‌های مشکی می‌پوشیم. حتی از بچه‌ها خواستم شلواری که همه جا می‌پوشند را برای اجرا نپوشند و پوشش بهتری انتخاب کنند. کلا تلاش ما صرفا بخش سمعی ماجرا نیست و کیفیت بصری هم برایمان بسیار اهمیت دارد. مخاطب باید اجرای سنگین، فاخر و با کیفیت را تماشا کند. 

سوالی که درباره‌ «سنج»، «دمام» و البته «شیپور» که یکی دیگر از سازهای گروه «نوای عاشوراییان» مطرح می‌شود این است؛ نوازنده‌ای که اعتقادات مذهبی آنچنانی ندارد، می‌تواند دلنشین و زیبا بنوازد؟ 

به جز تخصص در نواختن سازها و نوع و نحوه اجرا، بخش مهمی از ماجرا دلی و اعتقادی است. مخاطبان ما هم همگی بچه مذهبی هستند.

در اجراهای مذهبی جدا از بار معنوی موضوع، چه مولفه مهمی برای‌تان دارای اهمیت بسیار است؟ 

ما به طور مشخص بیش از هر چیز به دنبال اجرای آیین هستم. می‌خواهیم آیین عزاداری سنج و دمام خیلی خوب، درست و خالص اجرا شود. 

آیا «سنج و دمام» فقط در ماه محرم و آیین‌های مذهبی نواخته می‌شود؟ 

البته‌ سنج و دمام در آیین‌ها اهمیت زیادی دارد. اما این دو ساز صرفا در مراسم مذهبی کاربرد ندارند و وجه موسیقایی آن‌ها هم در موسیقی جنوب مهم است. به عنوان مثال گروه ما صرفا به اجرا در ایام ماه محرم محدود نیست. ما در عرصه «تئاتر» و «موسیقی» هم فعال هستیم و همانطور که گفتم در این زمینه هم فعالیت‌های جدی داریم. همین دی‌ماه گذشته پیشنهاد همکاری با یک گروه نمایشی را پذیرفتیم و خودم موسیقی آن را کار کردم. در این نمایش که دی‌ماه روی صحنه رفت دو دمام و یک‌ سنج داشتیم و از افکت‌هایی هم استقاده کرده بودیم. کلا نواختن‌سنج و دمام در عزاداری یک مبحث است و استفاده هنری و موسیقایی از آن‌ها هم بخش دیگر ماجراست. 

حتی می‌توان انتظار داشت که‌ سازی چون دمام در ارکسترهای ما هم جایگاهی داشته باشد. البته برخی آهنگسازان از این ساز در ارکسترها استفاده کرده اند. مثلا مجید انتظامی در آثار حماسی‌اش از سنج و دمام بهره برده‌. سنج هم که به خودی خود در ارکسترها جایگاه دارد. 

بله از دمام استفاده‌هایی شده است. زنده‌یاد فریدون ناصری در ارکستر سمفونیک تهران از دمام استفاده کرده است. سال هفتاد و دو آقای امیر دژاکام نمایش «پسر کارون» را روی صحنه برد که آقای هوشنگ هیهاوند نویسنده آن بود. این کار در تالار وحدت همزمان با ارکستر سمفنونیک روی صحنه رفت و ما هم در آن دمام می‌نواختیم. ما بالا کارهایی انجام می‌دادیم و بلافاصله پایین می‌رفتیم که ارکستر آنجا بود. 

آیا قرار نیست در دیگر شبهای ماه محرم جز ده شب اول برنامه داشته باشید؟ 

اگر پیشنهادی باشد می‌پذیریم. البته طی شب‌های دهه اول هر شب به هیئت خودمان هم می‌رفتیم و اینطور نبود که صرفا به اجراهایی که داشتیم، اکتفا کنیم. 

آیا ناگفته‌ای مانده؟ 

خیر. فقط اینکه امیدوارم تعداد چنین برنامه‌های چون «نوای عرشیان و مشق فرشیان»  در طول سال تکرار شود. ما زمانی که آقای حسین پارسایی مدیریت اداره کل هنرهای نمایشی را به عهده داشتند مقابل تئاتر شهر اجرا رفتیم. آن زمان خیمه‌ای بنا کرده بوده‌اند که در آن مراسم سینه زنی جنوب را اجرا کردیم. چهل نفر بودیم که دمام می‌زدیم و سینه زنی بخش دیگر مراسم بود. این اجرا یک ساعت به طول می‌انجامید. به هر حال سینه‌زنی جنوبی هم آیینی مذهبی است که قواعد خودش را دارد. امیدوارم چنین برنامه‌های در طول سال باز هم برگزار شود تا به این واسطه آیین‌ها و موسیقی‌ها زنده بمانند.

گفتگو: وحید خانه‌ساز