در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد:
تنها یک درصد تپه پیش از تاریخ پوستچی کاوش شده/ حفاران غیرمجاز مشغول کارند/ کشف سفال‌هایی با نقوش خاص و مُهرهایی با نشان‌های خان‌ها/ تخریب تپه‌های باستانی شیراز ریشه در تاریخ دارد
سرپرست کاوش در تپه پوستچی از کشف سفال‌هایی با نقوش خاص و مُهرهایی خبر داد که نشان از جامعه‌ای خان سالار در دوران پیش از تاریخ دارد و گفت: تنها یک درصد تپه پیش از تاریخ پوستچی کاوش شده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، پنجمین فصل کاوش‌های باستانشناسی در تپه پوستچی که یکی از محوطه‌های پیش از تاریخ در دشت شیراز است، به منظور اهداف آموزشی، پژوهشی و حفاظتی چندی پیش پایان یافت. این دور از کاوش‌ها به دنبال چهار فصل پیشین (سال‌های ۱۳۹۵.۱۳۹۶، ۱۳۹۷ و ۱۳۹۹) به سرپرستی مشترک علیرضا سرداری و حسنعلی عرب انجام شد.
علیرضا سرداری (سرپرست کاوش در تپه پوستچی) با اشاره به آنکه این کاوش‌ها در قالب برنامه مشترک بین پژوهشکده باستانشناسی و دانشگاه هنر شیراز برگزار شد و شهرداری شیراز نیز همکاری‌هایی در این زمینه داشت، گفت: مطالعات باستانشناسی نشان می‌دهد سکونت در این روستای پیش از تاریخی، طی نه مرحله (فاز) استقراری اتفاق افتاده و بارها این روستا دستخوش ساخت و ساز، تخریب، و بازسازی می‌شود. فرآیند تخریب و بازسازی روستاهایی که از مصالح خشت و چوب هستند، در روستاهای ایرانی که از دوره نوسنگی وجود داشتند، معمول است. باستان‌شناسان این دوران پیش از تاریخی در منطقه فارس را به نام مرحله شمس‌آباد (فارس قدیم در اواخر هزاره ششم پیش از میلاد) و مرحله باکون (فارس میانی از اوایل هزاره ششم پیش از میلاد) نامگذاری کرده‌اند که مربوط به فرهنگ‌هایی با شاخصه ظروف سفالین ساده، با آمیزه کاه و سپس سفال‌های منقوش نخودی رنگ است.
طرح لایهنگاری تپه پوستچی و توالی مراحل نهگانه سکونتی از حدود 7350 (فاز نهم) تا 6600 سال پیش (فاز اول)
او ادامه داد: بر اساس مطالعات لایه نگاری باستانشناسی و آزمایش‌های رادیوکربن می‌توان گفت نخستین لایه‌های باستانی این محوطه به ۷۳۵۰ سال پیش می‌رسد. سکونت در این محوطه به مدت ۶۵۰ سال ادامه یافته و سرانجام در حوالی ۶۷۰۰ سال پیش این استقرار متروک می‌شود و به صورت تپه‌ای مخروبه درآمد.
سرداری در پاسخ به این سوال که آیا مطالعات باستان‌شناسان توانسته پاسخی به چرایی توقف سکونت و متروک شدن زندگی در این تپه باستانی ارائه دهد، گفت: این روستا در حدود ۴ تا ۵ هکتار وسعت دارد و در نوع خود در زمانی حدود ۶ تا ۷ هزار سال پیش، مجموعه بزرگی به شمار می‌آمد. با وجود آنکه در آن زمان هنوز جوامع وارد مرحله شهرنشینی نشده بودند، باستان‌شناسان جمعیتی حدود ۸۰۰ تا هزار نفر را برای این روستا پیش‌بینی کرده‌اند که قطعا اداره آن‌ها نیازمند مدیریت، کنترل و البته انجام فعالیت‌های تخصصی بوده. درخصوص چرایی متروک شدن این روستا نیز دلایل متعددی ذکر شده که نیازمند شواهد است. از آن جمله می‌توان به مهمترین دلیل شکل‌گیری جوامع که همان منابع آبی است، اشاره داشت. شاید به دلیل خشک شدن این منابع آبی، این محوطه متروک و اهالی آن به روستای دیگری در فاصله ۷۰۰ متری جنوب آن نقل مکان کرده باشند چراکه سفال‌هایی که در این منطقه بدست آمده، متعلق به دوران پس از پوستچی است.
نمایی از تپه پوستچی و زمین‌های کشاورزی در دامنه شمالی آن که جزو حریم محوطه محسوب می شوند
این باستان‌شناس خاطرنشان کرد: مطالعات و بررسی‌های ما نشان می‌دهد که در دوره‌های گذشته پستی و بلندی‌های زیاد و حفره‌های آب زیرزمینی مناسب در دشت شیراز وجود داشته و چشمه‌های متعددی شکل می‌گرفت. این احتمال وجود دارد که در بخش شمالی تپه همانجا که زمین‌های کشاورزی وجود دارد، آبگیر وجود داشته باشد چراکه شواهدی از آبراه و کانال در آن بخش بدست آمده اما تاریخ دقیق ساخت آن را نمی‌دانیم. احتمال وجود آبگیر یا دریاچه‌ای کوچک نیز در آن بخش وجود دارد. البته گمانه‌های دیگری درخصوص چرایی متروک شدن این محوطه مطرح است، همانند آنکه شاید این تپه به آن اندازه ارتفاع پیدا کرده بود که دیگر مناسب زندگی نبود یا ممکن است بیماری همه‌گیری شایع شده باشد یا دلایل دیگری داشته باشد که هنوز کشف نشده.
او در پاسخ به این سوال که آیا طی ۵ فصل کاوش در پوستچی، باستان‌شناسان موفق به کشف گورستان شده‌اند یا خیر گفت: خیر تاکنون در این محوطه گورستان پیدا نکرده‌ایم. اتفاقا به دنبال شواهد تدفین‌های ساکنان این محوطه در دوره پیش از تاریخ هستیم. باتوجه به آنکه در آن دوره هنوز فرهنگ گورستان در جوامع شکل نگرفته بود و با وجود آنکه حدود ۶۵۰ سال زندگی در پوستچی جریان داشت، احتمال بدست آمدن گورستان کم است چراکه در آن دوره اغلب مردگان را در کف خانه‌ها و اتاق‌هایشان دفن می‌کردند. هرچند موفق به کشف شواهدی از دندان انسان از دوره باکون شدیم اما شواهدی از تدفین پیش از تاریخ بدست نیامد اما تعدادی تدفین از دوره اسلامی بدست آمده است.
کارگاه کاوش در بخش لایه‌های فوقانی تپه (آثار حدود 6600 سال پیش)
جامعه خان سالار
سرپرست کاوش در تپه پوستچی همچنین درخصوص آخرین یافته‌های کاوش در این محوطه پیش از تاریخ گفت: در کاوش‌های اخیر، قطعاتی از ظروف سفال‌های منقوش با طرح‌های پیچیده و متفاوت که تاکنون در جای دیگری بدست نیامده و می‌تواند مخصوص این محوطه باشد، بدست آوردیم. نقوش هندسی و لوزی‌های تو در تو، خطوط مورب و نقش‌های مسبک که پیکره بدن انسان را نشان می‌دهد. این نقش‌های سفال‌های پیش از تاریخی دوره باکون که تنوع زیادی از نقوش هندسی، جانوری، گیاهی و جانوری را دربرمی‌گیرند، از یکسو می‌توانند حاوی پیام‌های نمادین باشند و از یکسو می‌توانند بدون پیام و ناشی از نقش‌های از پیش تعیین شده باشند. اما در هر حال این نقوش دارای اهمیت‌اند و من معتقدم حاوی پیام هستند. حتا شاید برخی از این سفال‌ها که نقش‌های فاخر و زیبا و پیچیده‌ای دارند برای دکوراسیون خانه استفاده می‌شد و کاربردی نبود که نشان از منزلت اجتماعی صاحبخانه دارد. این امر می‌تواند نشان دهنده وجود طبقات اجتماعی در دوره پیش از تاریخ باشد.
ظرف تقریباً سالم منقوش دوره باکون (حدود 6800 سال پیش)
او ادامه داد: باستان‌شناسان بر این عقیده هستند که در فرآیند و تطور جوامع پیش از تاریخی، جوامع هزاره‌های ششم پیش از میلاد جوامعی خان سالار هستند. طی سال‌های گذشته به دنبال آن بودیم که شواهدی از این مهم را در پوستچی بدست آوریم چراکه پیش‌بینی می‌کردیم که جامعه این محوطه در اوایل خان سالاری بوده باشد. یکی از شواهد طبقاتی شدن جامعه، بدست آوردن مدارک مدیریت اداری است که یکی از مهمترین این عوامل مُهرها و اثر مُهر است. امسال دو مُهر پیدا کردیم که می‌تواند سند مهمی بر وجود جامعه خان سالار باشد. یکی از مهرها دارای نقوش هندسی ساده و دیگری نقوش هندسی تو در تو است. نمونه‌هایی از این مهرها در تل باکون و تپه مهرعلی و محوطه‌های دیگر پیدا شده از این رو می‌توان کارکردی که در سایر محوطه‌ها برای این مهرها قائل هستیم، در خصوص مهرهای بدست آمده در تپه پوستچی نیز صادق است.
سرداری درخصوص کشف لوح یا کتیبه در تپه پوستچی نیز گفت: الواح و کتیبه‌ها حدودا ۱۵۰۰ سال بعد از دوره‌ای که جوامع در تپه پوستچی زندگی می‌کردند، پدیدار شده است. البته در این محوطه در فصول مختلف کاوش، ادوات و ابزارهای سنگی و استخوانی، دوک‌های نخریسی، مهره‌های تزئینی و صدف‌های کارشده بدست آوردیم که نشان از جوامع دامپرور دارد.
مدرکی درخصوص آیین و تفکر مردمان پیش از تاریخ پوستچی نداریم
او با اشاره به یکی از مهمترین مباحثی که امسال در پنجمین فصل کاوش در تپه پوستچی مطرح شده است، گفت: شواهد به ما نشان می‌دهد که این منطقه، مرکزی برای فعالیت‌های تولیدی و صنعتی است. درواقع می‌توان گفت کشف ابزارهای سنگی متعدد می‌تواند گواهی بر تولید دست ابزارها و صنایع سنگی مانند تیغه‌ها و خراشنده‌ها و… باشد که احتمالا مازاد تولید را صادر می‌کردند چراکه مواد خام بدست آمده، سنگ مادرها و حتا دور ریزها بیش از حد نیاز منطقه است. البته هنوز کارگاه‌های تولید را پیدا نکرده‌ایم. همچنین مهره‌های زیادی بدست آمده که از جنس سنگ آهک و مرمر و حتا صدف هستند که برای ساخت زیورآلات و تزیین استفاده می‌شدند. اما هنوز نمی‌دانیم که برای فعالیت آیینی استفاده می‌شدند یا خیر. درواقع هنوز مدرکی درخصوص آیین و تفکر مردمان پیش از تاریخ در تپه پوستچی بدست نیاورده‌ایم.
حلزون سوراخ شده با کاربری تزئینی مهره‌های آویز و زینتی ساخته شده از صدف
این باستان‌شناس درخصوص بدست آمدن صدف‌های کار شده در این محوطه باستانی نیز گفت: هر ساله در این منطقه و در پایین تپه و تا فاصله ۱۰۰ و ۲۰۰ متری بقایای صدف‌های رودخانه‌ای دیده می‌شود. رطوبت منطقه نیز نشان از وجود بستر آبگیر و دریاچه کوچک را دارد. هرچند این احتمال هم وجود دارد که این صدف‌ها از سواحل خلیج فارس یا مکان دیگری به این محل آورده شده باشند. البته در کارگاه یا ترانشه دیگر در دامنه شمالی تپه، بقایایی از یک سازه بزرگ به دست آمده که احتمالاً کاربری دفاعی و یا سیلبند داشته و مصالح به کار رفته در آن شامل قلوه سنگ‌های رودخانه‌ای همراه با توده‌های گلی و چینه‌ای فشرده، مستحکم و شفته ریزی حرفه‌ای است.
بقایایی از توده سنگی که به شکل سازه بزرگ، با کاربری دیوار دفاعی یا سیلبند (6700 سال پیش)
سرداری گفت: با توجه به کاوش‌های محدود و هنوز ناتمام این بخش، ارتفاع این سازه بیش از چهار متر و ضخامت آن بیش از هشت متر با طولی بیش از ۳۰ متر است. هرچند هنوز طول کامل این سازه کاوش نشده اما بر اساس تخمین‌ها و شواهد موجود، پایه‌ها تا ۳۰ متر دیده می‌شود که حدود ۱۷ متر آن در کاوش بدست آمده. احداث چنین سازه‌های بزرگ و استحکاماتی، با کاربری دیوار دفاعی یا سیلبند در حاشیه این روستا در اوایل هزاره پنجم پیش از میلاد (حدود ۶۸۰۰ سال پیش)، پدیده‌ای جالب توجه است. این سازه کاملا دست‌ساز است و مدیریت ساخت آن و به‌کارگیری افراد برای ساخت آن از اهمیت بالایی برخوردار است.
سرپرست کاوش در تپه پوستچی در خصوص اینکه آیا شواهدی از دوره‌های بعد همچون هخامنشیان و پسا‌هخامنشی در این محوطه بدست آمده است، گفت: تاکنون شواهدی از این دوره‌ها بدست نیاورده‌ایم. اینگونه می‌توان گفت که از دوره باکون قدیم به بعد دوره دیگری در این محوطه بدست نیاورده‌ایم اما شاید در دوره‌های هخامنشی، ساسانی و حتا دوره اسلامی افرادی موقتا در این منطقه می‌ماندند اما اثری از آن بدست نیامده است. کاوش‌ها همچنان در این محوطه ادامه خواهد داشت.
حفاظت در کنار کاوش
او ادامه داد: در کاوش‌های باستانشناسی تپه پوستچی علاوه بر آنکه به دنبال پاسخ سوالاتمان درخصوص قدمت محوطه و یافتن لایه‌های باستانی هستیم، اهداف حفاظتی نیز از دیگر جنبه‌های کار پژوهشی و باستانشناسی است چراکه درحال حاضر در شهر شیراز محوطه و تپه باستانی با قدمت هفت هزارساله که ویژگی‌های مناسب برای کاوش‌های باستانشناسی را داشته باشد، نداریم.
سرداری با اشاره به آنکه تا حدود ۴۰ تا ۵۰ سال پیش تپه‌های باستانی با قدمت ۷ هزارساله و متعلق به دوره نوسنگی در شیراز وجود داشت، ادامه داد: شاید اگر شهر شیراز تا این اندازه گسترش پیدا نمی‌کرد و ساخت و ساز انجام نمی‌شد، وضعیت تپه‌های باستانی که متعلق به هزاران سال پیش هستند، بهتر از امروز می‌بود. با توجه به آنکه دشت شیراز دارای پستی و بلندی‌های فراوان است می‌توان گفت در دوره‌های مختلف تسطیح شده است و حتا گفته می‌شود در زمانی که کریم خان زند شهر شیراز را توسعه می‌داد، بسیاری از پستی و بلندی‌ها را صاف کرده و داخل گودها ریخته. چه بسا در همان زمان که برجستگی‌ها برای پر کردن گودی‌ها صاف می‌شدند، تپه‌های باستانی تخریب شده باشند. همچنان که اکنون نیز برای تسطیح اراضی زمین‌های شهری برجستگی و تپه‌ها را صاف و گودی‌ها را پرمی‌کنند تا برای ساخت و ساز آماده شود.
سرداری ادامه داد: در حال حاضر بیشتر تپه‌های باستانی در شهر شیراز، تخریب و برای ساخت و ساز تسطیح شده‌اند. حتا تقریبا می‌توان گفت، نیمی از تپه پوستچی نیز تخریب شده چنانکه می‌توان گفت از حدود ۴ هکتار تپه باستانی تقریبا ۲ هکتار باقی مانده البته بخش‌هایی از ۴ هکتار، هنوز ساختمان‌سازی نشده و می‌توان زیر کوچه‌ها و زمین‌هایی که ساختمان‌سازی نشده، بقایا و لایه‌های استقرار پیش از تاریخ را پیدا کرد. چنانکه در یکی از همین زمین‌ها کاوش انجام دادیم و توانستیم لایه‌های باستانی را تا ۳ متر از سطح کوچه ادامه دهیم و آثار و استقرار پیش از تاریخ بدست آوریم.
بقایای لایه‌های سکونتی تپه پوستچی در عمق 3 تا 4 متری چاه حفر شده در حیاط یکی از واحدهای مسکونی احداث شده روی تپه پوستچی
سرپرست کاوش در تپه پوستچی تصریح کرد: بخش باقیمانده از تپه پوستچی که حدود ۲ هکتار است، مالک مشخصی ندارد و حدود ۵۰ نفر از این بخش سهم دارند اما هنوز نتوانسته‌اند به تفاهم برسند. از این رو تفکیک و ساخت و ساز در این بخش صورت نگرفته. در نهایت موفق شدیم با تاکید بر اهمیت و هویت تاریخی این بخش از شهر شیراز، آن را در سال ۱۳۹۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت برسانیم. البته مالکان همچنان خواهان تعیین تکلیف این بخش هستند. تعاملاتی با شهرداری در این خصوص صورت گرفته که باید به سرانجام برسد.
موقعیت کارگاه‌های کاوش شده در تپه پوستچی
به گفته او، با وجود اهمیتی که این محوطه پیش از تاریخ در دشت شیراز دارد، اما تاکنون تنها یک درصد محوطه باقی مانده؛ کاوش شده است. این درحالی است که حفاران غیر مجاز در گوشه و کنار این تپه باستانی کند و کاو کرده‌اند و آسیب‌هایی را متوجه این محوطه پیش از تاریخ ساخته‌اند. از نهادها و ارگان‌های مختلف توقع داریم تا ما را در حفاظت و حراست از این مجموعه همراهی کنند. همچنین وقتی باستان‌شناسان در محوطه حضور پیدا می‌کنند، منطقه در مقابل عوامل مختلف حفاظت می‌شود. اما تپه پوستچی در وسط شهر تبدیل به مخروبه شده و پشت تپه محل مناسبی برای حضور معتادان و متجاهران شده است گرچه امسال توافقاتی با شهرداری جهت کشیدن فنس شده است.
گفتگو: معصومه دیودار
