آمادگی جهت تعیین اولویت پرونده ارسالی به یونسکو در سال آینده/ امکان ندارد درخصوص حرایم و ضوابط آثار میراث جهانی کوتاه بیایم

به گزارش خبرنگار ایلنا، این روزها انتشار اخبار مختلف پیرامون پایگاه‌های میراث جهانی و ملی کم نیست. اخباری که گاه از به خطر افتادن یک اثر تاریخی و به تبع آن پایگاه میراثی آن حکایت دارند یا اخباری که ابهاماتی را درخصوص پرونده‌های ثبت جهانی طرح می‌کنند. 

شاید یکی از تازه‌ترین اخبار مطرح شده درخصوص ثبت پرونده هگمتانه در فهرست میراث جهانی باشد اما با وجود تأکیداتی که برای رفع موانع موجود برای ثبت این پرونده مطرح می‌شود، چندی پیش خبر از تخریب کامل و آنچه از مدرسه ظفر باقی مانده بود، روایت کردند. تخریبی که نه میراث‌فرهنگی زیر بار مجوزش رفته و نه شهرداری می‌پذیرد که به مالک اجازه تخریب داده باشد. تمام این صحبت‌ها درحالی مطرح می‌شود که فرآیند ثبت «منظر فرهنگی هگمتانه تا همدان» در فهرست میراث جهانی می‌تواند با چنین تخریب‌هایی به خطر بیافتد. 

رضا سامه (مدیرکل امور پایگاه‌های میراث ملی و جهانی) دراین خصوص گفت: بهتر است چنین وضعیتی را به همه جا تعمیم ندهیم؛ چراکه این مسائل نقطه‌ای هستند؛ به طور مثال، در ماسوله شاهد هم‌افزایی بسیار خوبی بین مسئولان برای پیشبرد روند ثبت پرونده میراث جهانی بودیم. هرچند تحقّق این هم‌افزایی حدود یک دهه به طول انجامیده اما مهم آن است که اکنون مسئولان استانی پای کار آمده‌اند و تعامل اتفاق افتاده است. همانطور که مستحضرید اخیراً پرونده ماسوله برای ثبت ارسال و ارزیاب پرونده در ایران حضور یافتند. 

او ادامه داد: هرچند پرونده هگمتانه برای ثبت جهانی در حال آماده‌سازی است، اما ارسال آن برای ثبت در سال آینده قطعی نیست. در این میان چند پرونده دیگر نیز آماده است و احتمالاً از میان چهار یا پنج پرونده که مطرح هستند و یکی از آن‌ها هگمتانه است، بر اساس انتخاب شورای سیاست‌گذاری در نهایت یک پرونده به یونسکو ارسال خواهد شد. به محض آنکه تصمیمی در این خصوص اخذ گردید، اخبار آن در رسانه‌ها اعلام خواهد شد. 

سامه تصریح کرد: در گذشته در برخی موارد شاهد اعمال نظرات شخصی در انتخاب پرونده‌ها برای ثبت جهانی بوده‌ایم به طور مثال اطلاع دقیقی از چرایی و چگونگی انتخاب پروژه «راه‌آهن سراسری ایران» نداریم و علی‌رغم ثبت جهانی، فرآیند مدیریت چندجانبه آن همچنان با ابهاماتی مواجه است. اما اکنون پرونده‌ها بر اساس کار کارشناسی و روند تعیین شده تهیه و پیگیری خواهند شد. یکی از اشکالات، عدم تأسیس پایگاه ملی برای مجموعه‌ای است که برای ثبت جهانی نامزد می‌شود. 

مدیرکل امور پایگاه‌های میراث ملی و جهانی خاطرنشان کرد: شخصاً معتقد هستم الزامی ندارد برای هر اثری که ثبت جهانی می‌شود، پایگاه میراثی راه‌اندازی کنیم. زیرامدیریت برخی از آثار که ثبت جهانی می‌شوند عمدتا از حیطه اختیارات ما خارج هستند. به طور مثال مسئولیت هماهنگی امور مربوط به «جنگل‌های هیرکانی» با نقش مؤثر سازمان‌های منابع طبیعی و جنگلداری در اختیار اداره کل دیگری واگذار شده است و ایجاد پایگاه برای آن‌ها با توجه به وسعت پهنه‌ای و پراکنش جغرافیایی مشکلات عدیده‌ای به همراه دارد. می‌توان مدیریت این مجموعه‌ها را به نوع دیگری انجام داد. برای مثال مرجع مدیریت آثار جهانی که ماهیت آن‌ها طبیعی است، می‌تواند «اداره‌کل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی» باشد و بهتر آن است بی‌آنکه پایگاهی در این خصوص داشته باشیم، توسط آن اداره کل مدیریت شود. بسیاری از آثار جهانی سایر کشورها، در دفاتر منطقه‌ای یونسکو یا توسط نهادهایی متفاوت با ماهیت وزارت میراث اداره می‌شوند و الزامی به داشتن پایگاه ندارند. راه‌اندازی و تأسیس تجربه پایگاه برایآثار فرهنگی فراتر از مدیریت صرف آن‌ها، مربوط به پدیده خلاقانه‌ای است که توسط کشور ایران ایجاد شده است. 

در گذشته در برخی موارد شاهد اعمال نظرات شخصی در انتخاب پرونده‌ها برای ثبت جهانی بوده‌ایم به طور مثال اطلاع دقیقی از چرایی و چگونگی انتخاب پروژه «راه‌آهن سراسری ایران» نداریم و علی‌رغم ثبت جهانی، فرآیند مدیریت چندجانبه آن همچنان با ابهاماتی مواجه است.

او در‌این باره که اگر مجموعه‌های گسترده‌ای مانند جنگل‌های هیرکانی، بیابان لوت و… که علاوه بر تنوّع زیستی، گستره جغرافیایی آن‌ها نیز این مهم را بوجود می‌آورد که توسط مرکز و مدیریتی واحد اداره شوند و اگر چنین مدیریت جامعی وجود نداشته باشد ممکن است مباحث ثبت جهانی آن‌ها به مشکل برخورد کند، گفت: می‌توان مدیریت جامع و یکپارچه ایجاد کرد اما نام آن را پایگاه میراث نگذاشت. می‌بایست برای آن‌ها یک سازوکار مدیریتی متفاوت تعریف کنیم. برای مثال مگر می‌توان مدیریت راه‌آهن سراسری کشور که در یونسکو ثبت شده و زیرساخت‌های آن در اختیار وزارتخانه دیگری است را صرفاً در زمره فعالیت‌های پایگاه‌ها که در وزارتخانه میراث فعال است، قرار داد؟ امکان تأسیس پایگاه به شیوه متعارف وجود ندارد. 

تجدید نظر در حرایم پایگاه‌های میراث

سامه درخصوص تجدید نظر در حریم پایگاه‌های میراث ملی و جهانی نیز گفت: دو نوع آثار تاریخی در کشور داریم. آثاری که در آن‌ها پایگاه میراث تأسیس کرده‌ایم و آثاری که پایگاه میراثی ندارند. در پلان کلی، اخیراً وزارتخانه میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، بحث تعیین آثار واجد ارزش جهت ثبت و تعیین حرایم آثار را به ادارات کل میراث استان‌ها تفویض اختیار کرده است. به این معنا که پرونده آثارواجد ارزش ثبتی توسط استان تهیه و در ابتدا در شورای ثبت و حریم استان مورد بررسی قرار می‌گیرد و پس از تأیید جهت طی فرآیند نهایی تصویب به وزارت ارائه می‌شود. این مهم درخصوص حرایم نیز صادق است. سعی داریم درخصوص آثاری که دارای پایگاه میراث هستند، حریم‌گذاری اولیه در پایگاه مربوطه انجام شود و بعد به شورای حریم استان ارائه گردد. از این پس، مدیران پایگاه‌های میراث جهانی، عضو شورای معاونین و شورای ثبت و حریم ادارات کل استان‌ها همراه با حق رای خواهند بود تا تعامل بیشتری را ایجاد نماییم. این مهم که بیشتر موضوعات باید در استان به نتیجه برسند قطعی است. از این پس هیچ پیشنهادی راساً در وزارتخانه اتفاق نخواهد افتاد و ما تنها خط‌مشی‌ها را مشخص، ضوابط را ابلاغ و نظارت ستادی خواهیم کرد. تشکیل پرونده، پیشنهاد، تجدید نظر و… در جلسات استان‌هاطرح و گزارش آن به معاونت میراث فرهنگی وزارت ارائه خواهد شد و بعد از طرح و بررسی در کمیته ملی ثبت و حریم کشور، درخصوص آن تصمیم‌گیری می‌شود. 

مدیرکل امور پایگاه‌های میراث ملی و جهانی ادامه داد: حریم آثار تاریخی، باید هر چند سال یکبار بازنگری شود. البته بازه زمانی بازنگری حریم نیز اهمیت دارد و تقویم زمانی پایگاه‌ها درحال احصاء است. این بازه زمانی برحسب مورد بین ۵ تا ۱۰ سال می‌باشد. در صورت وجود تحوّلات سریع در پایگاه‌ها، بازنگری نیز تسریع خواهد شد. اگر تغییری اتفاق نیفتاده باشد، همان حریم قبلی پابرجاست. درعین حال ممکن است ضرورتی در استان پیش بیاید و از سوی استان درخواست بازنگری با درنظر گرفتن ملاحظات حفاظت از آثار تاریخی طرح شود. باید بگویم میراث جهانی وآثار ملی در فهرست موقت یونسکو که در انتظار ثبت جهانی هستند، خط قرمز ما خواهند بود. ابداً مذاکره‌پذیر نیستند ودر برابر هر اقدامی که بخواهد بدون سازوکار قانونی صورت گیرد، کوتاه نخواهیم آمد. مشکل اصلی مربوط به آثار ثبت ملی است که وضعیت ثابتی نداشتند. در کنار بحث حریم، باید بحث مالکیت را نیز حل کنیم. شرایط محلی را نیز باید در نظر بگیریم. 

او ادامه داد: طی این سال‌ها از آن جهت که با هیچکس گفتگو نکردیم و قوانین را به درستی تبیین نکرده‌ایم، اینگونه تصوّر شده که میراث فرهنگی تنها یک عنصر بازدارنده است. وظیفه ما فقط ممنوع کردن نیست؛ بلکه تفهیم شرایط و تبیین علل ممنوعیت می‌باشد. 

مدیرکل امور پایگاه‌های میراث ملی و جهانی درپاسخ به این سوال که بر اساس صحبت‌های سال گذشته عزت‌الله ضرغامی (وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی) درخصوص پاسارگاد این شائبه ایجاد شده که به زودی شاهد تجدید نظر در حریم پاسارگاد که از جمله میراث جهانی ایران است خواهیم بود، گفت: هیچ اتفاقی نیفتاده است. اول آنکه صحبت‌های وزیر، بد انعکاس داده شده. مسئله آنچنان هم نبود که تا این اندازه روی آن مانور دهند. پایگاه می‌بایست به نقش خود عمل کرده و ابعاد مختلف نظر وزیر را تبیین می‌نمود. وقتی مدیر پایگاه تبیین درستی از ماجرا انجام نمی‌دهد نسبت به مسئولیت خود اهمال می‌کند. پایگاه‌های میراث از نظر اشراف اطلاعاتی، ارائه راه حل و تفسیر قانون، مهم‌ترین مراجع هستند. 

سامه خاطرنشان کرد: امکان ندارد درخصوص حرایم و ضوابط آثار میراث جهانی کوتاه بیایم. 

تغییرات مدیریتی پایگاه‌ها در راه است

او همچنین درخصوص احتمال ماندگاری برخی از مدیران پایگاه‌های میراث جهانی و ملی که از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، گفت: وضع و ابلاغ نظام‌نامه پایگاه‌های میراث فرهنگی از آن‌جهت اهمیت دارد که هرچه بیشتر از اعمال نظرات شخصی بکاهیم. انتخاب مدیر قبلی یا بعدی مهم نیست؛ بلکه مهم آن است که به طور مثال در تراز پایگاهی مانند تخت جمشید، ضرورت‌ها، نیازها، تخصص، اشراف به موضوع و حتی مقیم بودن و نظارت مستقیم محلی مدیر پایگاه اهمیت دارد. قطعاً به زودی شاهد ایجاد تغییرات در برخی مدیران پایگاه‌های میراث جهانی و ملی خواهیم بود. تغییر سبب نشاط، ایجاد فرصت و بالندگی می‌شود. برای انتخاب مدیران پایگاه‌ها نیز افراد بسیاری هستند که می‌توانند با توجه به تخصص و تجربیاتی که دارند، این سمت را بپذیرند. 

سامه با تاکید برآنکه پایگاه‌های میراث، ماهیت پژوهشی و عملیاتی دارند، تاکید کرد: وقتی مدیر پایگاه منصوب می‌شود به این معنا نیست که ما از ستاد به آن‌ها دستور دهیم که چه کار کنند و نکنند؛ بلکه این مدیر پایگاه است که درخصوص آنچه باید انجام شود، تصمیم می‌گیرد. باید بین پژوهش و اجرا توازن برقرار شود. ابداً به دنبال یک برنامه مشخص و ثابت که بتوانیم بر اساس آن مدیریت پایگاه‌ها را پیش ببریم نیستیم؛ زیرا هر پایگاه باید به فراخور نیاز و ضرورت‌هایش تصمیم‌گیری کند. پایگاه میراث مکانی نیست که درها را ببندد و مشغول امور خود شود. بلکه مکانی است که باید با جوامع محلی همراه شود با روابط سیاسی حاکم بر استان، تعامل کند. با مردمی که در آنجا زندگی می‌کند همکاری داشته باشد و حتی به آن‌ها خدمات ویژه دهد. پایگاه میراث، می‌تواند فرهنگ‌سازی کند. باید آموزش دهد و پذیرای اتفاقاتی باشد که زندگی روزمره مردم با آن مواجه هستند. رویدادهای جدی رقم بزند و با مردم همراه شود. از این جهت است که در پایگاه‌های میراث نوروزگاه برگزار می‌کنیم. موفقیت یک پایگاه میراث، در نمایش دادن امکاناتش نیست بلکه در نمایش تعاملاتش است. اگر پایگاهی علاوه بر متخصصان، مورد اقبال همگان قرار می‌گیرد، موفق است. 

ارجان و چگاسفلی و مسائل پیچیده آن

مدیرکل امور پایگاه‌های میراث ملی و جهانی در پاسخ به این سوال که این روزها نگرانی‌های بیشتری درخصوص وضعیت محوطه باستانی و البته پایگاه میراث ملی ارجان و چگاسفلی احساس می‌شود از این رو برنامه اداره کل پایگاه‌های میراث ملی و جهانی برای این مجموعه چیست؟ گفت: بواسطه اهمیت بسیار زیاد، شخصاً پیگیر مسائلی پیرامون پایگاه ارجان و چگاسفلی هستم. باستان‌شناسی حوزه خطیری است و چگاسفلی یکی از موقعیت‌های بی‌نظیر است؛ چراکه می‌توانیم بسیاری از فرصت‌های ازدست رفته مطالعات ایلامی در شوش را در چگاسفلی دنبال کنیم. در چگاسفلی با پیچیدگی‌هایی روبه‌رو هستیم که مهم‌ترین آن، وجود سکونتگاه انسانی در بخش گسترده‌ای از این تپه باستانی است. یکی دیگر از پیچدگی‌هایمان آن است که نسبت فعالیت‌های کاوش و باستان‌شناسی در این محوطه که با اقدامات بعدی از جمله مرمت و حوزه مدیریت میراث فرهنگی همراه است را تعریف نکرده‌ایم. یکی از بزرگترین اساتید باستان‌شناسی کشور را مامور کاوش در این محوطه کردیم و کار ارزشمندی صورت گرفت، دستاوردهای آن نیز منحصر به فرد است، اما کاوش کامل نشده است. بعد از این کارها چون ندانستیم که باید چه کنیم، زحمات ابتر باقی ماند. مدیریت پایگاه و سایت تاریخی جدای از فعالیت در آن سایت است و این مهم را چندین بار به مدیریت فعلی این مجموعه تأکید کرده‌ام. مدیر پایگاه به منظور حفاری در یک پایگاه منصوب نمی‌شود؛ بلکه برای مدیریت مسئولیت می‌پذیرد به این معنا که باید با مردم ارتباط بگیرد، اعتماد از دست رفته را احیا کند. مشکلات را حل نماید و… اگر دلسوز چگاسفلی هستیم و بخواهیم حفظ شود، نخستین اقدام، جلب اعتماد مردم است. راهنمایی‌های لازم دراین خصوص ابلاغ شده و پیگیری‌ها در حال انجام است. 

سامه خاطرنشان کرد: خواستار طرح هادی فراموش شده روستا و احیای آن شدیم. چگاسفلی از جمله مواردی است که پایگاه آن حذف نخواهد شد و پای این محوطه باستانی خواهم ایستاد. این محوطه ظرفیت ثبت جهانی دارند. لذا به این پایگاه کمک خواهیم کرد و امکانات لازم را در اختیارش می‌گذاریم. درخصوص ارجان نیز با نهادهای ذیربط درحال گفتگو هستیم و تمام تلاشم آن است که وزیر محترماز این منطقه بازدید نمایند. باید توجه داشت که اگر چگاسفلی برای مردم محلی مهم نبود، شاهد انواع حفاری‌های غیرمجاز می‌بودیم. این درحالی است که امروزه با سکونت و حفظ موقعیت موجود، از این محوطه حفاظت می‌کنند. با جابجایی مردم، صورت مسئله به نوع دیگری تعریف می‌شود؛ چراکه از یک سو جابجایی هزینه‌های متعدّد به همراه دارد و از دیگر سو محوطه از سکنه خالی می‌شود که نظارت و محافظت را دشوارتر و شرایط برای حضور حفاران غیرمجاز فراهم می‌گردد. باید با حداقل ضوابطی که می‌تواند برای هدایت آبهای سطحی و اعمال فعالیت‌های بازگشت‌پذیر امکانپذیر است، کارها را پیش برد. وضعیت خانه‌های مردم در چگاسفلی بسیار بد و فرسوده است. کیفیت ساخت و ساز پایین است. باید کاری کرد که امور به درستی پیش بروند. 

او همچنین درخصوص شنیده‌هایی که از معرفی او به عنوان معاون میراث‌فرهنگی در آینده نزدیک حکایت دارند، گفت: خیر این حرف‌ها را تکذیب می‌کنم و چنین چیزی قرار نیست اتفاق بیافتد.