ایلنا گزارش می‌دهد؛
آیا کاشی‌های تاریخی حرم حضرت معصومه(س) تخریب شده؟
درحالی که فعالان میراث‌فرهنگی قم تاکید دارند این روزها شاهد تخریب بخش زیادی از کاشی‌های تاریخی صحن عتیق در آستان مقدس حضرت معصومه (س) هستیم اما مدیر اجرایی آستان مقدس گفت: هیچ کاشی تاریخی در حرم وجود ندارد و تمامی این کاشی‌ها در اوایل انقلاب تعویض شدهاند و معاصر هستند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، این روزها عکس‌هایی در فضای مجازی منتشر شده است که نشان می‌دهد هنگام مرمت صحن‌های تاریخی حرم حضرت معصومه (س) کاشی‌های قدیمی، تخریب و کاشی‌های جدید جایگزین آنها شده است.
در این تصاویر مشخص است که کاشی‌ها شکسته و سپس کاشی‌های جدید جایگزین آنها شده‌است.
یکی از فعالان میراث‌فرهنگی در این خصوص به ایلنا گفت: در بازدیدی که از حرم مطهر داشتم، دیدم که پیمانکار در جبهه‌ی غربی در حال کار است و کاشی‌هایی که به رقم میرزا عمو است، را تخریب می‌کنند و به پایین می‌اندازند. این درحالی است که این کاشی‌ها قدیمی هستند و قدمت آنها به عصر قاجار و صفوی می‌رسد. درحالی‌که این جبهه در مقایسه با جبهه‌ی شمالی از پایداری بیشتری برخوردار است، مشخص نیست که کاشی‌ها چرا باید به بهانه‌ی مرمت، تخریب شوند؟
درباره قدمت کاشی‌های صحن عتیق گفته‌ها متناقض است اما در یکی از مقالاتی که در همایش نقش خراسان در شکوفایی هنر اسلامی در سال ۱۳۹۴ ارائه شده است، درخصوص کاشیکاری این صحن آمده است: "آستانه مبارکه در حال حاضر دارای دو صحن بزرگ و تاریخی بنام صحن عتیق و اتابکی است. صحن عتیق در شمال روضه مبارکه، اولین صحنی است که به بارگاه مطهر افزدوه شده است. در این صحن دو ایوان شمالی و جنوبی از دوره صفویه و دو ایوان شرقی و غربی از دوره قاجار وجود دارد. ایوان‌های شمالی و جنوبی این صحن از آثار شاه قاجار است که به سال ۱۲۴۵ هجری قمری بنا شده.
ایوان جنوبی که به ایوان طلا مشهور است یکی از ورودی‌های اصلی حرم (مخصوص برادران) و از نفایس طلاکاری و کاشیکاری است. تزیینات کاشیکاری در این ایوان مربوط به دوره صفویه و قاجاریه است. دو کتیبه کاشی از عصر قاجار در این ایوان به یادگار باقی مانده یکی کتیبه‌ای از کاشی معرق به عرض ۵۰ سانتی‌متر و به طول ۱۴ متر است که در اطراف ایوان قرار دارد و از آثار فتحعلی شاه به سال ۱۲۲۵ ه. ق است. متن این کتیبه شامل چند حدیث معتبر است که به خط ثلث سفید و با دستخط سیدرضا رضوی خطاط عصر قاجار بر زمینه لاجوردی نوشته شده است.
کتیبه بعدی که در قسمت بغلکشهای طاق ورودی قرار دارد با خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی از کاشی معرق و با پشت زمینه نقوش اسلیمی و گیاهی نوشته شده است. متن آن آیه ۳۶ تا ۳۹ سوره نور است. در پایان نام نویسنده «نوراصفهانی» در میان ترنج آمده است. این کتیبه هم از آثار دوره فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۲۵ ه. ق است.
صحن اتابکی که صحن جدید نیز نام دارد از ابنیه باشکوه آستانه مبارکه قم است که در سال ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۳ ه. ق احداث شده است. این صحن را میرزا علی اصغر اتابک امین‌السلطان ساخته و معمار این صحن استاد حسن معمار قمی و کاشیکاران و بنایان استاد محمدباقر قمی و حاج غلامعلی و استاد محمد شیرازی بودند.
دیوار بالای ارازه و سقف ایوان حجره‌ها رسم‌بندی و با کاشی‌های معرق منقوش به گره‌های هندسی و تابلو کاشی‌هایی از کاشی هفت رنگ مزین شده است."
جبهه شمالی حرم حضرت معصومه (س) که هنوز مرمت نشده است
اما هادی محمودنژاد (معاون اجرایی حرم مطهر حضرت معصومه) با رد میراثی بودن کاشی‌های صحن‌های حرم مطهر حضرت معصومه(س)، ابهامات به‌وجود آمده و دلایل تعویض کاشی‌های صحن‌های حرم حضرت معصومه (س) را اینطور توصیف کرد: این روال مرمتی حرم مطهر است که به صورت مستمر و همیشه انجام می‌شود. اصول میراثی نیز در این خصوص رعایت می‌شود.
او در پاسخ به این سئوال که گفته می‌شود کاشی‌های برداشته شده مربوط به دوره قاجار و صفویه است، تصریح کرد: به هیچ عنوان چنین چیزی صحت ندارد و سندی نیز در این خصوص وجود ندارد. در آستان مقدس همه این موارد بررسی می‌شود. ما در صحن امام رضا(ع) (صحن اتابکی سابق) کاشی‌هایی از دوره قاجار داشتیم که در حال ریزش بودند. این کاشی‌ها با حضور متخصصان جمع آوری و زیرکار آنها بهسازی و مجدد همان کاشی‌ها سر جای خود نصب شدند.
به گفته معاون اجرایی حرم مطهر حضرت معصومه(س)، در صحن امام هادی (ع) قدمت کاشی که گفته شده تخریب شده و متعلق به دوره قاجار نبوده بلکه به دوره سال ۱۳۵۰ باز می‌گردد و معاصر است. این کاشی‌ها در دهه ۵۰ جمع‌آوری و مجدد با کاشی‌های جدید جایگزین شده بودند. اکنون نیز این کاشی‌ها خراب شده و درحال ریزش هستند و ممکن است برای زائران مشکل ایجاد کنند، از این رو درصدد تعویض آنها برآمده‌ایم. این کاشی‌ها متعلق به دوره قاجار نیستند.
او در پاسخ به این سئوال که گفته می‌شود کاشی‌های تخریب شده دارای رقم هستند و امضای میرزا عمو پای آن‌هاست، گفت: صرف اینکه روی یک کاشی نوشته شده در دوره قاجار کار شده، دلیلی بر تاریخی و قدیمی بودن آن نیست چراکه بعد از دوره قاجار تا شروع جمهوری اسلامی، چندین بار این کاشی‌ها عوض شدهاند اما باز همان محتوای اولیه روی کاشی‌های جدید نوشته شده است. در صحن عتیق؛ کاشی‌هایی داریم که اسم یکی از سلاطین روی آنها نوشته شده. درواقع این اسم در دوره قاجار نوشته شده و بعد از آن نیز هر بار مرمت و کاشی جدیدی نصب شده، دوباره این اسم تکرار شده است. ما نیز اکنون کاشی را تنها مرمت می‌کنیم و هیچ تصرفی در مدل و رنگ و محتوای آن نداریم. درواقع عین همان کاشی را می‌سازیم و می‌گذاریم. این کاشی‌های سند تاریخی هستند و حتا اگر جدید شوند، عین همان کاشی جایگزین خواهد شد.
محمودنژاد درخصوص نقدی که به تخریب کاشی‌ها وارد شده و اینکه آیا نمی‌شد کاشی‌ها بدون شکسته و تخریب شدن به جایی امن منتقل و دوباره جاگذاری شوند، نیز گفت: اگر کاشی میراثی باشد و قدمت تاریخی داشته باشد یک بحث است اما کاشی که جدید باشد و قدمت تاریخی نداشته باشد، بحث دیگری است. درحال حاضر هیچ کاشی تاریخی و قدمت‌داری در حرم حضرت معصومه (س) وجود ندارد. اگر کاشی قدمت داشته باشد ما خودمان روی حفظ آن حساس‌تر هستیم.
او که فوق‌لیسانس مرمت ابنیه تاریخی است، درخصوص این مهم که آیا اداره میراث استان درجریان این مرمت قرار دارد و مجوز لازم برای اجرای این طرح را داده است یا خیر خاطرنشان کرد: ما با میراث استان در تعامل هستیم اما هیچ لزومی ندارد که موارد اجرایی حرم را به تایید میراث برسانیم. درست است که حرم حضرت معصومه (س) ثبت ملی است اما فرآیند قانونی وجود ندارد که حرم‌های مطهر را ملزم کند تا حتما از میراث مجوز داشته باشند. اما ما با میراث هماهنگ هستیم و ارتباط خوبی با آنها داریم. در این خصوص دو جلسه نیز با آنها داشته‌ایم و از آنجا که هیچ کاشی تاریخی وجود ندارد، در این خصوص نیز جای نگرانی وجود ندارد.
معاون اجرایی حرم مطهر حضرت معصومه(س) اذعان داشت: هر بخش از حرم مطهر که قرار باشد کاشی‌هایش تغییر و تعویض شود، قبل از کار به طور کامل مورد بررسی قرار می‌گیرد. حتا بخشی را داریم که کاشی آن معیوب است و ممکن است بر سر زائر بیافتد اما هنوز به این نتیجه نرسیده‌ایم که آیا کاشی آن میراثی باشد یاخیر، دست به آن بخش نزده‌ایم. تیم کارشناسی داریم که تمام کاشی‌ها را بررسی می‌کنند. حتا سالی یک مرتبه در صحن اما رضا (ع) و امام هادی (ع) تمام کاشی‌ها با استفاده از بالابر به طور کامل بررسی و جستجو می‌شود تا اگر احیانا یک کاشی احتمال ریزش داشته باشد، مرمت و رسیدگی شود. ما موظف نگهداری از حرم مطهر هستیم.
جبهه غربی حرم حضرت معصومه (س) که در حال مرمت است و گفته می‌شود کاشیکاری‌هایی به رقم میرزا عمو در این بخش قرار دارد که در حال تخریب است
او ادامه داد: در این حرم مطهر؛ گلدسته‌ها مرتبط به قاجار هستند اما کاشی‌کاری‌ها مربوط به اوایل انقلاب هستند و همه آنها عوض شده. قدمتی ندارند و میراثی نیستند. با این وجود قبل از تعویض، تمام بخش‌ها فیلمبرداری و ثبت می‌شود. حتا اگر در گذشته دخل و تصرفاتی انجام شده، باشد با استناد به اسناد تاریخی، اصلاح خواهد شد. به طور مثال، آبنمای صحن اتابکی حدود ۱۰ سال پیش مستعطیل شکل بود اما ما هنگام مرمت آن با بررسی اسناد تاریخی متوجه شدیم که آبنمای این صحن بیضی شکل بوده از این رو در تعمیرات جدید آبنما را به شکل اصیل خود بازگرداندیم. ما حتی اگر احتمال ضعیف بدهیم که یک کاشی قدمت تاریخی دارد به آن دست نخواهیم زد. طرح، رنگ و محتوا در تمام مرمت‌ها حفظ می‌شود.
محمودنژاد در پاسخ به این سئوال که آیا عموما تعویض و مرمت کاشی‌های حرم حضرت معصومه(س) توسط یک پیمانکار واحد انجام می‌شود یا آنکه این پروژه در فرآیندی خاص مثلا مزایده به پیمانکار واگذار می‌شود، گفت: این امور تحت نظارت فنی مهندسی آستان مقدس است و ما پیمانکاری را جذب می‌کنیم که صاحب صلاحیت باشدد. البته فرآیندهای قانونی نیز کاملا طی می‌شود. ما تنها پیمانکارهایی که اصالت لازم را در حوزه مرمت دارند و به آنها اطمینان داریم، گاها با برگزاری مناقصه محدود انتخاب می‌کنیم در عین آنکه سعی می‌شود قیمت‌ها را متناسب با عرف واقعی ارائه دهند. درواقع از پیمانکارهای متخصص استفاده می‌کنیم که تعدادشان محدود و نهایتا دو تا سه پیمانکار هستند. ما مناقصه نامحدود برگزار نمی‌کنیم تا هر کس بتواند در آن شرکت کند و قیمت بدهد. البته چند سالی است که پیمانکاری داریم که سابقه ۵۰ساله در حوزه کاشی کاری دارد و سعی می‌کنیم بیشتر از همان‌ها استفاده کنیم. از قضا در بخشی که مطرح شده بود کاشی آن مربوط به دوره قاجاریه است، همین کاشی‌کار مطرح کرد که در زمان جوانی‌اش این کاشی را کار کرده است. مستندات این کار هم موجود است.
او درخصوص بودجه‌ای که برای مرمت و کاشی کاری‌های جدید در نظر گرفته شده نیز گفت: بخش زیادی از این هزینه از منابع خیرین پرداخت می‌شود و بخشی از آن از منابع حرم مطهر(س) تامین می‌شود. درحال حاضر نمی‌توان دراین خصوص رقم مشخصی را مطرح کرد.
اگرچه معاون اجرایی حرم مطهر حضرت معصومه(س) بر غیر تاریخی بودن کاشی‌های حرم تاکید دارد اما سیدمحسن محسنی (قم پژوه) همچنان بر تاریخی بودن کاشی‌ها اصرار کرده و با بیان اینکه درحال حاضر در دو صحن عتیق و طلا شاهد تخریب کاشی‌های تاریخی هستیم، به ایلنا گفت: در صحن عتیق شاهد آثاری از دوره قاجار و صفوی هستیم و در پیشانی ایوان طلا کتیبه‌ای قرار داشت که نام ناصرالدین شاه در آن ذکر شده بود. اما اکنون تغییراتی که به نام مرمت درحال انجام است، بدون رعایت حفظ آثار تاریخی درحال انجام است. در این میان در دو کتاب از جمله «تربت پاکان» تالیف حسین مدرسی طباطبایی که در دو جلد تنظیم شده، در جلد نخست به آثار و بناهای تاریخی و توصیف آنها پرداخته شده و تمام آثار حرم حضرت معصومه (س) توصیف شده و کتاب سه جلدی اثر بیژن سعادت عکس‌های نفیسی از حرم مطهر آورده شده، تغییرات را می‌توان مورد بررسی قرار داد.
این قم‌پژوه در پاسخ به این سئوال که آیا در تاریخ مطلبی مبنی بر تغییر کاشی‌های حرم مطهر در عصر معاصر آورده شده یا خیر و اینکه مسئولان اجرایی حرم حضرت معصومه (س) عنوان می‌کنند کاشی‌های این مجموعه در اوایل انقلاب تعویض شده و درحال حاضر هیچ کاشی تاریخی در این مجموعه وجود ندارد، گفت: اگر آنها چنین ادعایی دارند، آنرا ثابت کنند. آنها باید مستندنگاری انجام داده باشند و این مستندات را در معرض آگاهی عموم جامعه قرار دهند. هرچند تعویض و تعمیر در طول تاریخ وجود داشته اما اینگونه نبوده که تمام کاشی‌های تاریخی تعویض و تغییر کند. اگر مسئولان حرم چنین ادعایی دارند، آنرا ثابت کنند. ضمن آنکه در سال ۱۳۷۹ بخش‌هایی از حرم مطهر همچون مقبره معاون‌الدوله و… را تغییر دادند اما صحن عتیق و کاشی‌های طاق طلا قدیمی و تاریخی بود. من بر اساس علم اجمالی و قریب به یقین می‌گویم که این کاشی‌ها قدیمی بوده است.
او با تاکید بر آنکه حرم حضرت معصومه (س) در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده، یادآور شد: بر اساس قوانین دخل و تصرف در اثر ملی نیازمند دریافت مجوز کتبی از میراث‌فرهنگی است این درحالی است که اینگونه به نظر می‌رسد که متولیان آستان قدس حضرت معصومه(س) به این امر اعتقادی ندارند و تاکنون برای دخل و تصرف در این اثر تاریخی، مجوزی از میراث دریافت نکرده‌اند. این درحالی است که قانون برای همه یکسان است و آنها نیز موظف هستند که از قانون تبعیت کنند.
محسنی همچنین از راه‌اندازی کمپین‌هایی برای جلوگیری از ادامه دخل و تصرف و تخریب کاشی‌های تاریخی حرم حضرت معصومه (س) خبر داد و گفت: اینگونه به نظر می‌رسد که حتا نظرات کارشناسان نیز ارج داده نمی‌شود چراکه تصمیمات قطعی گرفته شده است.
او در ادامه با نقد روش انتخاب پیمانکار و مرمتگر و کاشی‌کار حرم حضرت معصومه (س) گفت: انجام چنین قرادادهایی پشت درهای بسته دلالت بر ابهاماتی در کار دارد. صحن حضرت معصومه (س) علاوه برآنکه یک صحن مقدس است از جنبه‌های تاریخی برای جامعه ما از اهمیت برخوردار است و باید آثار آن حفظ شود. این اثر که ثبت میراث شده است باید با تمام آثار تاریخی خود برای آیندگان حفظ شود.
گزارش: معصومه دیودار
