یادداشت شهرام صارمی برای حسین علیزاده/ او «شاهباز» موسیقی ایران است
شهرام صارمی (نوازنده و آهنگساز) به مناسبت زادروز حسین علیزاده مطلبی را درباره او و فرم موسیقایی «چهارمضراب» نوشته است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، همزمان با زادروز حسین علیزاده، یکم شهریورماه، شهرام صارمی (نوازنده و آهنگساز) مطلبی را درباره و آثارش به رشته تحریر درآورده، که در پی می‌آید. صارمی همچنین درباره فرم موسیقایی چهارمضراب توضیحاتی داده است.
شهرام صارمی نوشته است:
بیش از چهار دهه است که با موسیقی حسین علیزاده همراهیم. آثاری که هر یک بیانگر نگاه والای اجتماعی و هنری او به جامعه و موسیقی است. نغماتی که هر یک برای ما دنیایی از خاطره، شادمانی، لذت، غم و… را در بر داشته، با آن‌ها زیسته‌ایم و بخش عمده‌ای از خاطرات موسیقی ما را رقم زده است. آثاری که هر یک به نوبه خود تحول و شوقی را در دوستداران موسیقی هنری برانگیخته است.
هیچگاه نتوانسته‌ام به طور کامل احساسم را نسبت به او بیان کنم. احساسی را که هرچه زمان پیش می‌رود و هرچه او را بیشتر می‌شناسم، عمیق‌تر می‌شود. احترام به او، احترام به حقانیت فرهنگ و هنر کشورمان، احترام به موسیقی ایران، احترام به پایمردی و ایستادگی در برابر حجمه‌های ضد فرهنگ و هنر، و احترام به شخصیت و فداکاری او در این ارتباط است. احترام به او، احترام به شخصیتی است که در قامت رفیق، تمام و کمال است.
این نوشتار، نه در خور ارزش‌های والای فرهنگی و هنری او و نه درخور تحلیل علمی آثارش است، فقط یادآور این نکته است که دوستش دارم و همیشه دوستش خواهم داشت…
در این روزهای تلخ، پرماتم و نابسامان که هر روزمان با خبرهای جانسوز، دردناک و ناگوار از جای جای میهن آغاز و به پایان می‌بریم، آنچه ره توشه‌ی ماست، امید است. درس بزرگی که از او فراگرفته‌ایم.
به کجاها برد این امید ما را؟ … به هوایت همه جا در همه حال
به امیدی بگشایم شب و روز، پر و بال
زادروزش خجسته و مبارک، از آن روزهایی است که شادمانی را دوباره به یادمان می‌آورد. اول شهریور…
گل در بر و می‌در کف و معشوق به کام است سلطان جهانم به چنین روز غلام است
گو شمع میارید در این جمع که امشب در مجلس ما ماه رخ دوست تمام است
در مذهب ما باده حلال است ولیکن بی‌روی تو‌ای سرو گل اندام حرام است
سر آغاز
هفتادمین سال تولد «حسین علیزاده» آهنگساز، موسیقی دان، نوازنده و مولف جریان ساز، خلاق و بدعت گذار معاصر خجسته و مبارک باد. علیزاده در پرونده کاری خود فعالیت‌های هنری ارزشمند و بی‌نظیری را در آهنگسازی و اجرا ثبت کرده است، اما نگاه ویژه او به مبحث آموزش، یکی ازتاثیر گذارترین و مهمترین فعالیت‌های وی را که حدود پنج دهه با کوشش و ممارستی بی‌نظیراز کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آغاز شده است و همچنان ادامه دارد، رقم زده است. اهتمام به موضوع آموزش، برنامه ریزی آموزشی و انتشار کتاب‌های آموزشی همچنان از اولویت‌های کاری اوست.
تاکنون مجموعه‌های آموزشی ارزشمندی از این هنرمند شاخص به صورت کتاب و آلبوم منتشر شده است که می‌توان به دوره مقدماتی آموزش سه تار، دوره متوسطه آموزش سه تار، بوسه‌های باران (شامل تصانیف ساخته او)، مثنوی در دستگاه‌های موسیقی ایران، پارتیتور نی نوا، و مهمترین مجموعه‌های آموزشی وی تحت عنوان «ده قطعه برای تار» که تاکنون شش جلد آن منتشرو چندین بار تجدید چاپ شده است و دو جلد دیگر آن نیز به پایان رسیده و آماده انتشار است، آلبوم‌های دستور مقدماتی تار و سه تار (جلد۱و۲) و ردیف میرزاعبدالله (اجرا با سازهای تار و سه تار) و ردیف مقدماتی تار و سه تار، اشاره کرد.
مجموعه‌ی کتاب‌های «ده قطعه برای تار» شامل آثاری شاخص برای این ساز پر اهمیت موسیقی ایرانی است. این مجموعه‌ها علاوه برقطعاتی در فرمهای رایج درموسیقی ایران، شامل تمرین‌های مختلف، ضربی‌های متعدد در دستگاه‌ها و آوازهای ایرانی و قطعاتی با برداشت آزاد و فیگوراتیو از موسیقی دستگاهی و موسیقی نواحی مختلف ایران است. بی‌اغراق می‌توان این مجموعه‌ها را از برترین رپرتوار آموزشی و اجرایی ساز تار در تاریخ موسیقی ایران دانست.
بخش عمده‌ای از این آثار شامل چهار مضراب‌ها است. در نوشتار زیر ضمن معرفی این فرم، به بررسی اجمالی و مشخصات کلی آثار حسین علیزاده در قالب چهار مضراب پرداخته شده است. هنوز بسیاری از آثار این هنرمند شاخص در فرمهای گوناگون موسیقی ایرانی، نت نگاری و انتشار نیافته است که تعداد قابل توجهی از آن‌ها در فرم چهار مضراب است. این یادداشت در محدوده آثار منتشره از ایشان نوشته شده است.
چهارمضراب
از فرمهای بسیار مهم موسیقی دستگاهی ایران؛ فرمی‌سازی، دارای ریتم مقید که بیشتردر تقارن‌های ریتمیک ۸/۶ و۱۶/۶ اجرا می‌شود. همانگونه که از نام چهار مضراب مشخص است، این فرم در ابتدا مربوط به سازهای مضرابی بوده و بعدها در سایر سازها نیز متداول شده است. چهار مضراب می‌تواند در یک دستگاه به صورت مفصل و با اشاره به گوشه‌های مهم و شاخص یک دستگاه و یا با تمرکز بر یک گوشه از دستگاه ساخته و اجرا شود.
چهار مضراب از سرعت اجرایی بالایی برخوردار و متشکل است از:
- پایه (الگوی ریتمیک مشخص در چند میزان) که در بین جملات اصلی قطعه اجرا می‌شود.
- جمله‌ای ثابت که به صورت ترجیع بند و یا موخره در قسمت‌های مختلف قظعه اجرا می‌شود.
- جملات اصلی که با توجه به سلیقه نوازنده در گوشه‌های مختلف یک دستگاه یا آواز اجرا می‌شود.
چهار مضراب می‌تواند به صورت بداهه و یا از پیش آهنگسازی شده توسط یک نوازنده یا به همراه سازکوبه‌ای و یا ترکیبات مختلف‌سازی اجرا شود. در برنامه موسیقی، اجرای چهار مضراب جایگاه ویژه‌ای داشته، آمادگی، توانایی و تسلط گروه یا نوازنده را نشان می‌دهد.
بسیاری از چهار مضراب‌ها، هم به عنوان قطعه اجرایی و هم به عنوان قطعاتی منسجم برای تمرین کاربرد داشته و دارند. چهار مضراب ماهور اثر غلامحسین درویش (درویش خان، تدوین ابوالحسن صبا) و چهار مضراب نوا، مجسلی- حسینی از نمونه‌های بسیار ارزشمند در این فرم هستند.
درباره ریشه لغوی چهار مضراب، استادان و کارشناسان فراوانی از جمله روح الله خالقی، برونو نتل، داریوش صفوت، فرهاد فخرالدینی، ژان دورینگ و… نظر داده‌اند وفصل مشترک همه این نظرها این است که: الگوی مضرابی این قطعات چهار تایی بوده است (نواختن مضراب روی سیم‌های سفید، زرد و بم درسازهای تار و سه تار). در همین راستا توجه به نام‌های سه مضراب و دو مضراب نیز قابل تامل است.
با توجه به اینکه موسیقی‌سازی قدمت کمتری نسبت به موسیقی آوازی دارد، بدیهی است که فرم چهار مضراب از سابقه و تاریخچه کمتری نسبت به تصنیف و قطعات مشابه، برخوردار است. چهارمضراب‌های قدیمی و چهار مضراب‌های ردیف، از نظر زمانی کوتاه‌تر و از جملات کمتری برخوردار هستند و در اجراهای قدیمی، چهارمضراب‌های کوتاهی در ابتدا وپیش از ساز و آواز اجرا می‌شده است. همچنین در ردیف‌های موجود، دستگاه با چهار مضراب آغاز و یا در گوشه‌های مختلفی از دستگاه چهار مضراب اجرا می‌شود. با رایج شدن فرم پیش درآمد و اجرای آن در آغاز برنامه‌های موسیقی، جایگاه چهار مضراب به عنوان فرم و قطعه‌ای مستقل، در میان اجراهای موسیقی تثبیت شد. در ردیف موسیقی دستگاهی ایران روایت موسی معروفی، دستگاه‌های چهارگاه، همایون و نوا و در روایت نورعلی برومند دستگاه های سه گاه، همایون و نوا با چهار مضراب آغاز می‌شوند. همچنین دستگاه راست پنجگاه به روایت اسماعیل قهرمانی نیز با چهار مضراب آغاز می‌شود. به جز این موارد در بیشتر دستگاه‌ها و بعضی از آوازها چهارمضراب‌هایی با تمرکز بر یک گوشه خاص اجرا می‌شود. در ردیف‌های ابوالحسن صبا نیز، با توجه به سنت قدیم موسیقی ایران، چهارمضراب در ابتدای هر دستگاه قرار گرفته و ازساختاری بسیار منسجم برخوردار است. فرم چهار مضراب بعدها در آثار استادان موسیقی، مدون تر، با بسط و گسترش طولانی‌تر و با تکنیک‌های پیچیده‌تری در مضراب‌گذاری و جمله‌بندی، نسبت به چهارمضراب‌های قدیمی، ساخته شده که می‌توان به آثار علی اکبر شهنازی، علینقی وزیری، ابوالحسن صبا، حبیب سماعی، عبدالحسین شهنازی ، فرامرزپایور، جلیل شهناز و… اشاره کرد. علینقی وزیری، ابوالحسن صبا و حسین یاحقی فرم چهار مضراب را در سازهای آرشه‌ای به حد اعلا رسانده و این مهم را در ساز پیانو مشیر همایون شهردار و مرتضی محجوبی به انجام رساندند. محمدرضا لطفی، موسیقیدان جریان ساز معاصراز حسین علیزاده و پرویز مشکاتیان به عنوان احیاکنندگان فرم اصیل چهارمضراب در دوره‌ی معاصر نام برده است.
چهار مضراب در آثار حسین علیزاده
توجه ویژه به موسیقی‌سازی و ساخت آثار متعدد با این رویکرد از ویژگی‌های آثار حسین علیزاده است. پیش از این در یادداشت دیگری تحت عنوان (در رهانیدن موسیقی از غیر کلام) به این موضوع پرداخته شده است.
با نگاهی اجمالی به آثار حسین علیزاده در فرم چهار مضراب می‌توان به نکات زیر اشاره کرد:
۱- پیچیدگی ریتمیک و پیروی ریتم از جمله‌بندی ملودیک از خصوصیات ویژه ومشخصه‌های خاص در این قطعات است. در مقایسه با نمونه‌های قدیمی تر، ضمن پیروی از شکل کلی ریتم در چهار مضراب، این قطعات از گردش و تنوع ریتمیک ویژه و قابل تاملی برخوردارند. سیال بودن ریتم در این قطعات از ویژگی‌های خاص و به دور از قالب‌های ریتمیک با تکرار‌های متعدد است. تنوع در الگوهای ریتمیک و تغییر ریتم باعث شده است قطعات از تحرک و شادابی خاصی بهره‌مند باشند.
۲-نگاه عمیق، آزاد و غیر کلیشه‌ای به گوشه‌ها و فرازهای مختلف در هر دستگاه یا آواز، در ملودی پردازی، باعث شده است که تنوع ملودیک این قطعات از انسجام، پیوستگی و زیبایی‌شناسی خاصی بهره‌مند باشد.
۳ - بسط و گسترش واستفاده ازمختصات گوشه‌هایی که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند از دیگر خصوصیات بارزاین قطعات می‌باشد.
۴- با توجه به پیچیدگی مضراب‌گذاری و نیاز به تکنیک اجرایی قوی، تمامی قطعات در جایگاه تمریناتی برای بالا بردن تکنیک اجرایی نوازندگان از اهمیت بسیار ویژه‌ای برخوردارند. از آنجا که بسیاری از تکنیک‌های استفاده شده در این قطعات ازابداعات شخصی آهنگساز است، علائم خاصی نیز برای این تکنیک‌ها در نظر گرفته شده است.
۴- توجه خاص به دستگاه‌ها و آوازهایی از ردیف موسیقی دستگاهی ایران که در طول زمان به آن‌ها توجه کمتری صورت گرفته است.
۵- با توجه به اینکه ساخت این قطعات در یک بازه زمانی در حدود سه دهه انجام گرفته است، هر یک از این قطعات بیانگر احوالات شخصی آهنگساز در مقطعی خاص می‌باشد.
۶- اعتقاد کامل دارم که این آثار ادامه روند منطقی، هوشمندانه و خلاقانه‌ی استادان ماقبل اوست. آثاری که با نگاه غیر منجمد و غیر کلیشه‌ای به ردیف موسیقی دستگاهی ایران، جمله‌پردازی ملودیک و مواجهه با ریتم، با چاشنی احساس عمیق و شناخت او از هنر، زیبایی‌شناسی و اجتماع به ثمر رسیده اند.
بدیهی است که بررسی دقیق و جامع هر یک از این آثار در محدوده این نوشتار نیست و باید توسط متخصصین مرتبط صورت پذیرد.
———————————————————————————–
توضیح:
برای آگاهی و مطالعه بیشتر درباره فرم چهار مضراب و سوابق و ریشه‌های تاریخی این فرم به نوشتار دکتر بابک خضرائی در سایت دائره المعارف بزرگ اسلامی و یا دایره المعارف ویکی پدیا مراجعه فرمایید.
