در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد:
اثرات باورنکردنیِ تغییرات اقلیمی بر تضعیف یا تقویت حکومت‌ها/ خلیج فارس ۱۷هزار سال پیش از آب تهی بود
یکی از اعضای پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی با اشاره به قدمت بوجود آمدن دریاها و شکل‌گیری خلیج فارس و دریای خزر از تاریخ دیرین این دریاها و تاثیر تغییرات اقلیمی و تبعات آن بر ظهور و سقوط تمدن‌ها و امپراتوری‌ها سخن گفت.
به گزارش خبرنگار ایلنا، شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهند شرایط مناسبِ محیطی، خاک حاصلخیز و توانایی بالا در مدیریت توزیع منابع به ویژه منابع آب از دلایل اصلی تشکیل پراکنده نخستین جوامع بشری در فلات ایران، ناحیه میان‌رودان (بین‌النهرین) و باختر دریای مدیترانه که به آن لقب گهواره تمدن داده‌اند، به حساب می‌آیند.
انسان از بدو حضور خود بر زمین با تغییرات اقلیمی دست و پنجه نرم می کرده است. پیش از آنکه انسان‌ها یکجانشینی را آغاز نمایند و در زمانی که با شکار و جمع آوری غذا روزگار می‌گذراندند، تغییرات اقلیمی مهمترین دلایل مهاجرت‌های گسترده آنها برای دسترسی به غذا و شکار مناسب بوده است. پس از یکجانشینی و شروع کشاورزی و دامداری نیز انسان از عواقب تغییرات اقلیمی مصون نبود. از آنجا که ارکان اصلی اقتصاد جوامع باستانی به طور عمده برپایه کشاورزی و دامداری استوار بود، با توجه به توانایی فناوری کم آنها در سازگاری با نوسانات طبیعی آب و هوایی، نخستین اثر تغییرات بر این ارکان اقتصادی بوده است.
تغییرات اقلیمی پیش از تسلط انسان بر زمین نیز وجود داشته است. این تغییرات در مقیاس‌های گوناگون زمانی، از چند صد سال تا چند میلیون سال، بر زمین رفته است و اثر آن در رسوبات مختلف نظیر رسوبات دریایی، دریاچه‌ای، غارها، سنگ‌ها و از این قبیل ثبت شده است. ایران به دلیل قرارگیری در میان سامانه‌های مختلف آب و هوایی و دارا بودن طیف وسیعی از آرشیوهای زمین‌شناسی که تغییرات آب و هوایی را در خود ثبت کرده‌اند، جایگاه ویژه‌ای در بررسی‌های دیرینه اقلیم‌شناسی دارد. از یکسو، خلیج فارس به عنوان کم عمق‌ترین دریای جهان و از سوی دیگر دریای خزر به عنوان بزرگترین دریاچه جهان تغییرات محیطی و اقلیمی گذشته را درخود ثبت کرده‌اند. به دلیل وجود سنگ‌های کریناته فراوان، غارهای زیادی در این سنگ‌ها تشکیل شده است که رسوبات غاری (مثل قندیل‌های موجود در آنها)، بایگانی ارزشمندی از آنچه در گذشته آب و هوایی زمین رخ داده، در خود ثبت کرده‌اند. همچنین، به دلیل وجود رشته کوه‌های مختلف، تعدد تالاب‌ها و دریاچه‌های کوهستانی، وجود درختان کهنسال که حلقه‌های رشد آنها متأثر از تغییرات آب و هوایی است و نیز یخچال‌های طبیعی، ایران بهشت آرشیوهای دیرینه اقلیم‌شناسی است.
اینکه چگونه می توان از این بایگانی‌های ارزشمند برای بازسازی تغییرات اقلیمی گذشته کمک گرفت و اینکه تغییرات اقلیمی گذشته چگونه بر شکل‌گیری فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف موثر بوده است، موضوعی است که در گفتگو با عبدالمجید نادری (استادیار رشته زمین‌شناسی دریا) و یکی از اعضای هیأت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی به آن پرداختیم.
عبدالمجید نادری، دارای دکتری زمین‌شناسی در گرایش رسوب‌شناسی و سنگ‌شناسی رسوبی و عضو هیأت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی است. عمده تحقیقات او درباره بررسی تغییرات محیطی گذشته به ویژه در محیط‌های دریایی و دریاچه‌ای ایران است. جنبه جالب توجه این بررسی‌ها، اثر تغییرات محیطی گذشته به ویژه تغییر اقلیم بر جوامع انسانیِ گذشته است. به همین دلیل، بخشی از این مطالعات با مطالعات باستان‌شناسی و تاریخی پیوند می‌خورد که وی در قالب مطالعات زمین‌باستان‌شناسی سعی در پیوند دادن آنها داشته است. نتیجه این مطالعات این فرضیه را در وی تقویت کرده که تغییرات محیطی ناشی از تغییر اقلیم می‌توانسته یکی از عوامل مؤثر در بروز تحولات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دوران گذشته به ویژه در فلات ایران باشد. در ادامه این گفتگو را می‌خوانید:
از سال ۲۰۰۳ تاکنون در حوزه تاثیر تغییرات آب و هوایی؛ روی فرهنگ جوامع تحقیق و پژوهش انجام داده‌اید. بر اساس نتایج این تحقیقات چه رابطه‌ای بین تغییرات اقلیم و شکل‌گیری یا از بین رفتن فرهنگ و تمدن‌ها در مناطق مختلف وجود دارد؟ آیا میتوان گفت تغییرات اقلیم بر شکل‌گیری، بقاء و حتی از بین رفتن امپراتوری‌ها و تمدن‌های مختلف تأثیرگذار بوده است؟
تحقیقات بسیاری نشان می‌دهد که همزمانی معناداری میان حوادث مهم آب و هوایی گذشته با شروع یا سقوط تمدن‌ها و امپراتوری‌ها در مکان‌های مختلف دنیا به ویژه منطقه غرب آسیا وجود دارد. به طور مثال در ۴۲۰۰ سال پیش شاهد سقوط تمدن آکد در بین‌النهرین بودیم؛ در همین زمان شاهد خشکسالی بزرگی هستیم که در اثر آن کانون‌های مهم گرد و غبار در منطقه بین‌النهرین تشکیل شد و اثر این گرد و غبار در رسوبات دریایی در دریای عمان قابل ردیابی است. همچنین، در ۲۵۰۰ سال پیش که شاهد شکل‌گیری هخامنشیان در ایران بودیم، یک شیفت اقلیمی رخ داد. از آنجا که تغییرات اقلیمی به ویژه بخشی که با خشکسالی‌ها و سیلاب‌ها مرتبط است بر منابع غذایی و اقتصاد مردم یک سرزمین اثرگذار است و از آنجا که اقتصاد بیشتر مردم آن زمان بر اساس کشاورزی پایه‌گذاری شده بود، از این رو میتوان گفت تغییرات اقلیمی اثر شگرفی بر زندگی مردم داشته و این تغییر مانند دومینو موجب تضعیف یا تقویت حکومت‌ها می‌شده است.
تغییرات اقلیمی حتی می‌توانسته موجب جابجایی تمدن‌ها و فرهنگ‌ها، تعامل یا تقابل میان آنها شده باشد. این امر به شدت به توانایی تکنیکی جوامع و اینکه آیا بتوانند خود را با شرایط پیش آمده سازگاری کنند یا خیر نیز بستگی داشته است. به طور مثال نوار پربارش زمین که از آن به منطقه همگرای جنب حاره‌ای یاد می‌کنیم، در زمان‌های مختلف بسته به زاویه زمین و انرژی دریافتی از خورشید ممکن است جابجا شود. اکنون موقعیت این منطقه پربارش تقریباً از وسط دریای عمان، بین کراچی و یمن، می‌گذرد. در گذشته این نوار در موقعیت بالاتری قرار داشته و جنوب شرق ایران را تحت تأثیر قرار می‌داده که در امتداد آن تمدن‌هایی نظیر شهر سوخته، شهداد، بمپور و جیرفت شکل گرفته است. با جابجایی این منطقه پربارش به سمت موقعیت فعلی و با کاهش بارش در این مناطق، این فرهنگ‌ها و تمدن‌ها ناچار به مهاجرت و تغییر مکان می‌شوند. البته در همین زمان، برخی از تمدن‌ها درصدد سازگاری برآمده و شاهد شکل گیری مهندسی قنات هستیم. به این معنا که به‌جای آنکه این تمدن‌ها به آب‌های سطحی متکی باشند درصدد استفاده از آب‌های زیرزمینی برمی‌آیند و همین تدبیر سبب شد تا این تمدن‌ها بتوانند در این مناطق باقی بمانند. در برخی دیگر از موارد، بر اساس تغییرات آب و هوایی شاهد تغییر نوع کشت هستیم و اقتصاد کشاورزی مثلاً از کشاورزی به باغداری یا تغییرالگوی کشت و نوع محصول رخ می‌دهد و میتوان گفت، برخی از تمدن‌ها از نبوغ خود برای غلبه بر تغییرات اقلیمی استفاده کردند.
امروزه از انواع آب و هوای گرم سرد معتدل و... صحبت به میان می‌آید آیا در گذشته‌های دور نیز تنوع آب و هوایی و اقلیم در همین حد بود یا با آب و هواهای دیگر نیز روبرو بودیم؟
تصوری که در بیشتر افراد وجود دارد آن است که مثلاً در ۲۵۰۰ سال پیش همه جا جنگل وجود داشت یا آنکه جنوب شرق ایران بسیار سرسبز بود درحالی که این گونه نیست و نباید بر این باور باشیم طی ۲۵۰۰ سال تغییراتی به این شگرفی رخ داده باشد.
در کل دو نوع سیستم آب و هوایی در ایران داریم: یک سیستم از سمت دریای مدیترانه وارد ایران می‌شود که سبب به وجود آمدن بارندگی‌هایی از سمت غرب و شمال غرب آن هم در زمستان و بهار می‌شود. سیستم دیگر آب و هوایی از سمت اقیانوس هند وارد ایران می‌شود و جنوب شرق کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد که موسمی است و بارندگی‌های آن تابستانی است.
در حدود ۹ تا ۸ هزار سال پیش، بیشتر بارندگی‌هایی که در کشور شکل می‌گرفت در منطقه جنوب شرق بود و تا حدود شش هزار سال پیش احتمال می‌دهیم بخش‌های جنوبی زاگرس را نیز دربرمی‌گرفت. بنابراین، این احتمال را می‌دهیم که بنابر فرضیات موجود احتمالا بارش‌های کشور در تابستان بیشتر بود و تحت تاثیر سیستم مونسون قرار داشت. اما از حدود شش هزار سال پیش به این‌سو شاهد تضعیف سیستم مونسون و غالب شدن سیستم مدیترانه‌ای هستیم. با این تغییر شاهد تغییر نوع گیاهان نیز هستیم؛ چراکه برخی از گیاهان در تابستان رشد بهتر و بیشتری دارند و برخی از گیاهان در زمستان رشد می‌کنند.
با توجه به تحقیقاتی که در خصوص اقیانوس‌ها و دریاها داشتید و در حوزه دریای خزر و خلیج فارس پژوهش انجام داده‌اید به نظر شما بر اساس تحقیقات انجام شده آیا میتوان گفت دریای خزر قدمتی بیش از خلیج فارس دارد یا خلیج فارس پیش از دریای خزر به وجود آمده است؟ در واقع قدمت به وجود آمدن این دریاها به چه زمانی می‌رسد؟
در پاسخ به این سوال باید گفت خلیج فارس تا حدود ۱۷هزار سال پیش که اوج یخبندان بود، از آب تهی بود. با ذوب شدن یخ‌ها و افزایش تراز آب دریاهای آزاد، خلیج فارس به تدریج از آب پر شد. از این منظر، خلیج فارس از دریای خزر جوانتر است. اما تشکیل حوضه یا همان گودال خلیج فارس داستان طولانی‌تری دارد که در حد میلیون سال است که به چندین میلیون سال قبل بازمیگردد. حدود ۷۰۰ میلیون سال پیش، زمین از یک خشکی یکپارچه به نام پانگه‌آ و یک اقیانوس یکپارچه به نام پانتلاسا تشکیل شده بود. بعدها این خشکی به دو قسمت تقسیم شد و بخش شمالی لورازیا و بخش جنوبی گوندوانا بوجود آمد و اقیانوسی در میان آن شکل گرفت که به آن تتیس می‌گوییم. درواقع اقیانوس تتیس جداکننده دو ابرقاره لورازیا و گندوانا بود.
تتیس دارای شاخه‌های مختلفی بود که یکی از آنها پاراتتیس نامیده می‌شد. دریای خزر باقی مانده پاراتتیس است. خلیج فارس و دریای عمان نیز آخرین تکه تتیس به حساب می‌آیند که از شاخه نئوتتیس باقی مانده‌اند. هریک از این دریاها دوره تکاملی خاص خود را طی کرده‌اند. اما به لحاظ زمانی میتوان گفت دریای خزر در حدود ۱۷۰ میلیون سال پیش وجود داشت و تشکیل شد و میلیون‌ها سال پیش اطراف آن بسته شد و آن که اکنون شاهد هستیم باقی ماند. اما خلیج فارس فارس از حدود ۹ میلیون سال پیش به وجود آمد.
از میان بخش‌های مرکزی و فلات ایران، کدام مناطق قدمت بیشتری دارد و به نوعی میتوان گفت زودتر از سایر مناطق سر از اقیانوس بیرون آورده است؟
اگر بخواهیم در این خصوص توضیح دهیم میتوان گفت یک جزیره را در نظر بگیرید که در وسط اقیانوس تتیس قرار دارد. با حرکت بخش‌هایی از خشکی‌های لورازیا و گندوانا به سمت هم و بسته شدن اقیانوس شمالی و باقی ماندن آخرین بقایای آن که همان دریای خزر است، این جزیره که در واقع ایران مرکزی است، بین دو ابرقاره ساندویچ می‌شود. بنابراین میتوان گفت شاید مناطق مرکزی ایران که دربرگیرنده کویر مرکزی و لوت هستند، قدیمی‌ترین بخش‌هایی است که از آن جزیره باقی مانده‌اند. قدیمی‌ترین سنگ‌هایی که در ایران به دست آمده در این بخش‌ها بوده حال آنکه زاگرس جدیدترین بخش‌ها و مناطقی است که بعدها به وجود آمد.
گفتگو: معصومه دیودار
