متن کامل بخشنامه سازمان زندان‌ها درباره تبیین حقوق بازداشت‌شدگان
سازمان زندان‌ها در ادامه رویکردهای تحولی این مجموعه بخشنامه تبیین حقوق بازداشت شدگان، رعایت کرامت آنان و نحوه نظارت بر بازداشتگاه‌ها را صادر کرد.
به گزارش ایلنا، سازمان زندان‌ها در ادامه رویکردهای تحولی در این مجموعه، بخشنامه‌ای را صادر کرد که متضمن تقویت حقوق زندانیان و بازداشت شدگان و رعایت جنبه‌های اسلامی، اخلاقی و انسانی در برخورد با آنان است.
متن کامل این بخشنامه به شرح زیر است:
«به منظور اجرای دقیق موازین حقوق شهروندی و حقوق اسلامی و انسانی متهمان در بازداشتگاه‌های عمومی، امنیتی، انتظامی و نظامی و در اجرای قانون احترام به آزادی‌های مشروع و حفظ حقوق شهروندی (مصوب ۱۳۸۲) قانون آئین دادرسی کیفری مواد ۲، ۳ و ۱۰۹ و سایر مقررات مذکور در آئین نامه اجرایی سازمان زندان‌ها (مصوب ۱۴۰۰)، آئین نامه اجرایی نحوه اداره بازداشتگاه‌های امنیتی (مصوب ۱۳۹۷)، آئین نامه نحوه ایجاد، اداره و نظارت بر بازداشتگاه‌های انتظامی (مصوب ۱۳۹۱)، آئین نامه اجرایی ایجاد و اداره بازداشتگاه‌های ویژه متهمان جرایم خاص (مصوب ۱۳۸۹)، دستورالعمل نحوه تأسیس واحدهای حمایت از حقوق شهروندی زندانیان (مصوب ۱۳۸۵) و با امعان نظر به مجموعه قواعد حداقل استاندارد سازمان ملل متحد در مورد رفتار با زندانیان (موسوم به قواعد نلسون ماندلا، مصوب سال ۲۰۱۵ میلادی مجمع عمومی ملل متحد) و قواعد ملل متحد در خصوص رفتار با زنان زندانی (موسوم به اعلامیه بانکوک مصوب سال ۲۰۱۰ میلادی) و به منظور فراهم نمودن زمینه نظارت حداکثری سازمان بر بازداشتگاه‌های مذکور، ضمن تاکید بر رعایت کلیه حقوق زندانیان مصّرح در قوانین و مقررات کشور، رعایت بیش از پیش موارد ذیل الذکر نسبت به متهمان بازداشت شده، مورد تاکید است:
الف - حقوق متهمان در بدو ورود به بازداشتگاه
۱- هیچ متهمی نباید بدون برگ قرار کتبی معتبر در زندان یا بازداشتگاه پذیرش شود و اصول مذکور در ماده ۲ آئین نامه اجرایی سازمان باید دقیقاً در تمام مؤسسات کیفری به ویژه در بازداشتگاه‌ها رعایت شود و همچنین باید یک سامانه الکترونیکی، با دسترسی تعریف شده و متصل به سامانه جامع اطلاعات زندانیان ایران (سجازا)، جهت ثبت بر خط اطلاعات سجلی و قضائی بازداشت شدگان و ثبت رخدادها و داده‌های مرتبط با «پرونده وضعیت)»، «پرونده رفتاری» و «پرونده نظارتی» پایه‌ریزی و به نحو مستمر فعال باشد. (موضوع مواد ۲ و ۶۳ آئین نامه اجرایی سازمان، تبصره ماده ۱۰ آئین نامه نحوه ایجاد، اداره و نظارت بر بازداشتگاه‌های انتظامی مصوب ۱۳۹۱ و ماده ۶ آئین نامه اجرایی نحوه اداره بازداشتگاه‌های (امنیتی مصوب ۱۳۹۷)
۲- مسئولان بازداشتگاه باید در اسرع وقت امکان تماس تلفنی متهم با خانواده و وکیل ذی سمت وی را به صورت رایگان و شبانه روزی در ۴۸ ساعت اول، فراهم نمایند. (موضوع ماده ۵۰ آ. د. کیفری و تبصره ۲ ماده ۵۹ آئین نامه اجرایی سازمان)
۳- رئیس بازداشتگاه یا مسئول واحد امور قضائی موظف است همه روزه از متهمان جدید الورود بازدید نموده و ضمن آموزش حضوری حقوق و تکالیف متهمان بازداشتی، از روش‌های مختلف جهت آموزش بهتر این امور استفاده نمایند و همچنین کتب قوانین و کتابچه راهنما متضمن حقوق و تکالیف قانونی متهمان باید در تمام بازداشتگاه‌ها در دسترس قرار گیرد. (موضوع بند ت ماده ۱۰۹ آئین نامه اجرایی سازمان)
۴- انگشت نگاری از متهمان ممنوع است، مگر اینکه از طریق شماره ملی یا راهکار مشابه مانند استفاده و روش‌های نوین، نامناسب و روش‌های الکترونیکی (بیومتریک) احراز هویت ممکن نباشد. (موضوع تبصره ۱ ماده ۵۶ آئین نامه اجرایی سازمان)
۵- در ابتدای ورود به بازداشتگاه، بعد از انجام بازرسی، وسایل ممنوع و اشیای قیمتی و وجه نقد ضمن عکسبرداری و تنظیم صورت جلسه و ثبت در سامانه، اخذ و سپس رسید وسایل و همچنین کارت اعتباری در اختیار وی قرار گیرد و در محدوده مقررات و ضوابط، در طول مدت بازداشت، بتواند از فروشگاه‌های داخل بازداشتگاه، مایحتاج خود را تهیه کند، وجوه باقیمانده در کارت اعتباری هنگام آزادی متهم به وی باید مسترد شود. همچنین باید اقلام ضروری فردی و بهداشتی مورد نیاز از قبیل لباس زیر، دو تخته پتوی مناسب، حوله مناسب دست و استحمام، مسواک و خمیردندان، شامپو و صابون، یک جفت دمپایی به صورت رایگان تحویل وی گردد (موضوع ماده ۵۱، و تبصره یک ماده ۵۹ آئین نامه اجرایی سازمان)
۶- بازرسی بدنی و همچنین بازرسی از لوازم همراه زندانی هنگام ورود و خروج از بازداشتگاه و آسایشگاه الزامی است و این بازرسی و تحویل لوازم باید در اتاقی مجهز به دوربین و توسط مأموران حفاظت فیزیکی آموزش دیده همجنس و تا حد امکان با استفاده از تجهیزات الکترونیکی صورت گیرد. (موضوع ماده ۵۳ آئین نامه اجرایی سازمان)
۷- بازرسی بدنی بدون لباس یا بازرسی مواضع داخلی بدن بازداشت شدگان ممنوع است، مگر در صورت ضرورت به تشخیص مسئول بخش پذیرش و مشروط به انجام آن در خلوت، بدون وجود دوربین و توسط کارکنان آموزش دیده همجنس و با رعایت اصول اخلاقی و موازین بهداشتی و تا حد امکان با استفاده از تجهیزات الکترونیکی و در خصوص افراد دو جنسیتی با رعایت ضوابط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی (موضوع ماده ۵۳ آئین نامه اجرایی سازمان)
۸- در اجرای تبصره ماده ۲۲۶ قانون آئین دادرسی کیفری، در بخش تشخیص، تمهیدات لازم برای دسترسی متهم بازداشتی به افرادی که وی برای یافتن کفیل یا تودیع وثیقه معرفی می‌کند، فراهم شود. همچنین مقامات و کارکنان بازداشتگاه، چنانچه با قرارهای تأمین نامتناسب وغیر ضروری مواجه شوند، ضمن بارگذاری در سامانه بر خط مربوط به وضعیت زندانیان، مراتب را به رئیس بازداشتگاه منعکس و ایشان نیز فوراً از طریق سلسله مراتب اداری به قاضی اجرا و معاونت قضائی سازمان باید منعکس نماید. (موضوع تبصره ماده ۲۰ و ماده ۲۴۳ آئین نامه اجرایی سازمان)
۹- در صورت وجود آثار ضرب و جرح و صدمه جدی و یا طرح ادعایی از سوی فرد بازداشت شده در این خصوص، پیش از پذیرش، ضمن گرفتن عکس از آثار صدمات و جراحات، به بهداری مؤسسه معرفی، معاینه و مراتب صورت جلسه می‌شود و به امضا و اثر انگشت مأمور بدرقه می‌رسد و موارد بلافاصله به نحو مکتوب به رئیس مؤسسه گزارش می‌شود تا ضمن ثبت موضوع، به مراجع قضائی ذیربط نیز اعلام شود (موضوع ماده ۵۴ آئین نامه اجرایی سازمان و مواد ۳۷، ۳۸، ۴۴ و بند بند الف ماده ۴۵ قانون آئین دادرسی کیفری.)
۱۰- زندانی دارای بیماری حاد یا شرایط جسمانی وخیم و یا مجروح و یا مصدوم بر حسب نظر پزشک مؤسسه یا پزشک معتمد که نیازمند مراقبت‌های پزشکی، درمانی و بیمارستانی است، تا زمان تثبیت وضعیت و بهبودی پذیرش نمی‌شود و توسط ضابطان مربوط به مرکز درمانی معرفی و مراتب بلافاصله به مرجع قضائی مربوط منعکس می‌شود. (موضوع ماده ۵۴ آئین نامه اجرایی سازمان)
۱۱- پس از پذیرش، متهم باید در اسرع وقت توسط پزشک و روانشناس بازداشتگاه (جهت تشکیل پرونده سلامت و شخصیت) مورد معاینه، مصاحبه و غربالگری سلامت جسمی و روانی قرار گیرد. هرگاه بنا بر نتایج بررسی‌ها و مستندات بدست آمده، متهم دارای ناتوانی، بیماری جسمی یا روانی باشد و نگهداری وی همراه با مخاطرات جسمی و روانی برای او یا دیگر متهمان باشد یا شرایط مناسب و ایمن برای اقامت متهم ناتوان فراهم نباشد و یا حبس موجب تشدید و یا تأخیر در بهبودی بیماری وی گردد، مراتب فوراً به رئیس بازداشتگاه اعلام گردد تا در اسرع وقت به مرجع قضائی مربوط گزارش شود. در موارد فوری (اورژانسی)، متهمان بیمار به دستور مسئول واحد بهداشت و درمان و اجازه رئیس بازداشتگاه یا جانشین آنها، به بیمارستان و مراکز درمانی خارج از بازداشتگاه انتقال یافته و موضوع در اسرع وقت به مقام قضائی اطلاع داده شود. در طول مدت بازداشت نیز مسئول بهداشت و درمان، موظف است شخصاً و یا توسط کادر متخصص به صورت دائمی و روزانه تمام متهمان بازداشتی را از حیث بیماریابی و مداوا مورد بررسی و پایش قرار دهد. (موضوع مواد ۴ و ۶۰ آئین نامه اجرایی سازمان)
۱۲- چنانچه مسئولان و کارکنان بازداشتگاه یا بازرسان مشاهده کنند که ضابطان دادگستری اعم از عام و خاص در جریان بازجویی از متهمان، مرتکب رفتارهای غیر قانونی (نظیر ضرب و شتم، بستن چشم، تحقیر، استخفاف و پوشاندن سر و صورت می‌شوند، ضمن تذکر به فرد متخلف مراتب را صورتجلسه و فوراً به رئیس بازداشتگاه و مقام قضائی مربوط گزارش نماید. (موضوع مواد ۳۷، ۴۴، ۶۰ و ۷۲ قانون آئین دادرسی کیفری، تبصره ۲ ماده ۳ و ماده ۳۳۶ آئین‌نامه اجرایی سازمان و بند ۶ قانون احترام به آزادی‌های مشروع و حفظ حقوق شهروندی)
۱۳- مسئول بازداشتگاه چنانچه با ادعای توبه یا تنبیه متهمی مواجه شود، ضمن اخذ توبه نامه متهم، مراتب را فوراً و به نحو مستدل و مستند (با ذکر قرائنی نظیر: اخذ رضایت شاکی، ترک اعتیاد، مسئولیت پذیری مشارکت در برنامه‌های مؤسسه) به مقام قضائی مربوط گزارش نمایند. (موضوع بند ج ماده ۲۴ آئین نامه اجرایی سازمان و مواد ۱۱۴، ۱۱۵ و ۱۱۸ قانون مجازات اسلامی)
۱۴- مؤسسه باید زمینه دسترسی متهمان ناتوان از تکلم به زبان رسمی را به مترجم مورد وثوق فراهم آورد و برای ناشنوایان یا افرادی که قادر به تکلم نیستند، فرد مورد وثوقی که توانایی بیان مقصود را از طریق اشاره یا وسایل فنی دارد به عنوان مترجم انتخاب کند. حضور مترجم به هنگام معاینه پزشکی، مصاحبه و رسیدگی به مسائل انضباطی و قضائی الزامی است. (موضوع ماده ۱۱۱ آئین‌نامه اجرایی سازمان)
ب- حقوق متهمان بازداشتی از «حیث تفکیک و طبقه بندی»
۱- نگهداری محکومان (اعم از قطعی و غیر قطعی در بازداشتگاه‌ها یا بند متهمان و همچنین نگهداری متهمان در بند محکومان ممنوع است. موضوع تبصره ۲ ماده ۵۱۳ و ماده ۵۱۴ قانون آئین دادرسی کیفری و ماده ۳۱ آئین نامه اجرایی سازمان)
۲- رؤسای کلیه بازداشتگاه‌ها مکلفند در چارچوب قوانین و مقررات نسبت به تفکیک و طبقه بندی بازداشت‌شدگان و رعایت شرایط و ضوابط مذکور در بند «ر» ماده ۱ و مواد ۲۲، ۲۷، ۳۳، ۳۴، ۳۶، ۳۷ و ۶۸ آئین نامه اجرایی سازمان اهتمام ورزند. هر گونه اعمال سلیقه شخصی و یا نقض ضوابط طبقه بندی، ممنوع است؛ مگر در موارد اضطراری و دارای فوریت، که در این صورت رئیس بازداشتگاه با احراز ضرورت رأساً نسبت به جداسازی مقتضی اقدام و در اولین فرصت مراتب را به مقام قضائی مربوط اعلام و کسب تکلیف می‌کند.
٣- متهمان جوان باید از بزرگسالان جدا نگهداری شوند. (موضوع ماده ۳۳ آئین نامه اجرایی سازمان).
۴- در شب‌ها، در تمام بندها باید حداقل دو نوبت به صورت سرزده، بازدید و نظارت شبانه انجام شود و از رعایت ضوابط و مقررات اطمینان حاصل گردد. (و بند ح ماده ۱۲ آئین نامه اجرایی سازمان)
۵- جداسازی متهمان از همدیگر به معنای نگهداری زندانی در بند انفرادی نمی‌باشد.
پ- از حیث سلامت جسمی، روانی و رعایت کرامت انسانی
۱- با همه زندانیان یا بازداشت شدگان نظر به کرامت ذاتی و ارزش انسانی شأن باید با احترام رفتار شود. هر گونه شکنجه یا رفتار غیر انسانی و تحقیرآمیز و هر گونه تبعیض ناروا و اعمال سلایق شخصی و خودسرانه بر پایه نژاد، جنس، زبان، مذهب، باورهای سیاسی و یا تمکن مالی، ممنوع است. ایمنی و امنیت زندانیان، کارکنان زندان، ارایه‌کنندگان خدمات و بازدیدکنندگان از زندان، باید همواره تضمین گردد. (موضوع ماده ۲ آئین نامه اجرایی سازمان)
۲- امکانات و مدیریت زندان‌ها و بازداشتگاه‌ها باید در پی به حداقل رسانی تفاوت‌ها میان زندگی در زندان با زندگی در وضعیت آزادی تا به حدی باشد که به باز اجتماعی شدن یا مسئولیت پذیر شدن زندانیان بیانجامد و متناسب با کرامت انسانی آنها باشد. در برخورداری از امکانات و رفاهیات باید بازداشتگاه‌ها نسبت به سایر بخش‌های زندان تفوق و دارای اولویت باشند. حقوق متهمان در همه بازداشتگاه‌ها، باید با حداکثر استانداردها تأمین شود. (موضوع تبصره ۲ ماده ۹ و ماده ۳۱ آئین نامه اجرایی سازمان)
٣- مدیران زندان‌ها و بازداشتگاه‌ها باید محل اقامت مناسب و وسایل مناسبی را تدارک بینند تا بتوانند تضمین نمایند که همه بازداشت‌شدگان مبتلا به ناتوانی‌های جسمی، روانی و دیگر ناتوانی‌ها، دسترسی کامل و مؤثری به زندگی در زندان بر مبنای انصاف و اخلاق اسلامی و انسانی را دارند. (موضوع مواد ۴ و ۱۱۰ آئین‌نامه اجرایی سازمان)
۴- بازداشت شدگان باید ملزم به حفظ پاکیزگی شوند و به منظور حفظ بهداشت فردی و محیطی، باید آب گرم و لوازم بهداشتی در اختیار داشته باشند و همچنین برای حفظ سلامت، همه روزه از امکانات لازم برای تمرین ورزشی، هواخوری، استحمام، مطالعه، خدمات پزشکی، آب آشامیدنی و غذای مناسب برخوردار باشند. (موضوع مواد ۹۴، ۱۲۶، ۱۲۸، ۱۲۹، ۱۵۳ و ۱۵۴ آئین نامه اجرایی سازمان)
۵- پزشک یا مسئول بهداری بازداشتگاه موظف است در صورت تشخیص، به مدیر مؤسسه گزارش کند که شرایط جسمی یا روانی یک متهم یا زندانی با تداوم بازداشت یا به خاطر شرایط بازداشتگاه یا زندان، وخیم‌تر شده است یا خواهد شد. (موضوع مواد ۶۰، ۱۴۴، ۱۵۱ و ۲۹۷ آئین نامه اجرایی سازمان)
۶- ارتکاب رفتارهای سو از قبیل تندخویی، رفتار و گفتار موهن و هر گونه آزار و شکنجه روانی و جسمی زندانیان و متهمان بازداشتی، مطلقاً ممنوع بوده و موجب پیگرد انضباطی، انتظامی و کیفری است. (موضوع ماده ۱۰۸ آئین نامه اجرایی سازمان)
۷- استفاده از دستبند و پابند در داخل بازداشتگاه‌ها ممنوع است، مگر آنکه متهم دارای حالت خطرناک باشد و بیم خودزنی یا آزار دیگران وجود داشته باشد، در این صورت ضمن رعایت تناسب و ضرورت، مراتب توسط رئیس بازداشتگاه بلافاصله و حداکثر ظرف ۱۲ ساعت حسب مورد به قاضی اجرا یا قاضی کشیک اعلام و مطابق دستور قضائی اقدام می‌شود. در هر صورت، استفاده از این تجهیزات برای زندانی و برای بیش از ۲۴ ساعت مجاز نیست و به منظور رفع حالت خطرناک باید اقدام لازم از طریق بهره‌گیری از خدمات مشاوره و روان پزشکی و نظایر آن صورت گیرد. (موضوع ماده ۱۱۶ آئین نامه اجرایی سازمان)
۸- تراشیدن و کوتاه کردن خارج از حد متعارف موی سر و صورت زندانی بدون رضایت وی ممنوع است. (موضوع ماده ۱۲۴ آئین نامه اجرایی سازمان)
۹- برنامه هواخوری برای عموم متهمان، حداقل دو نوبت در روز (که هر نوبت نباید کمتر از یک ساعت باشد و برای زندانیان خاطی موضوع مواد ۲۸ و ۲۹ آئین نامه اجرایی سازمان نیز حداقل به مدت یک ساعت در روز، هواخوری الزامی است. (موضوع ماده ۲۹ و تبصره ۱ ماده ۶۴ آئین نامه اجرایی سازمان)
۱۰- نوع غذا برای متهمان و کارکنان هر بازداشتگاه به صورت یکسان و مطابق با کمیت، کیفیت و تنوع مصوب، طبخ و توزیع شود. زندانیان بیمار، زنان باردار، طفل شیرخوار و مادر وی تحت رژیم خاص غذایی قرار می‌گیرند. (موضوع ماده ۱۵۴ آئین نامه اجرایی سازمان)
۱۱- مسئول واحد بهداشت و درمان باید به طور منظم نسبت به موارد زیر نظارت و نتایج را به رئیس مؤسسه گزارش نماید: وضعیت ثبت اطلاعات در پرونده‌های سلامت و شخصیت، وضعیت بیماریابی و مداوا و اعزام به موقع به مراکز درمانی، وضعیت ترک اعتیاد، مشاوره و روانشناسی، بهداشت فردی و محیطی، کمیت و کیفیت تجهیزات، ملزومات و مواد بهداشتی، پزشکی، دارویی و غذایی مؤسسه در تمام مراحل خرید، تهیه نگهداری، توزیع، طبخ، مصرف و دفع پسماند. (موضوع مواد ۱۵۱ و ۱۵۶ آئین نامه اجرایی سازمان)
۱۲- بازداشت‌شدگان اقلیت‌های دینی شناخته شده در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران می‌توانند یک جلد کتاب مقدس خود را در اختیار داشته باشند. (موضوع ماده ۸۷ آئین نامه اجرایی سازمان)
۱۳- به منظور کنترل و مقابله با شیوع بیماری‌های مسری و آفت‌های بهداشتی (حشرات و جوندگان موذی)، واحد بهداشت و درمان مؤسسه ضمن آموزش زندانیان و نظارت بر رعایت نظافت و پاکیزگی محیط و بهسازی سطوح، در مواقع بروز آلودگی مطابق نظر کارشناسان واحد بهداشت و درمان و دستورالعمل‌های بهداشتی از عملیات سم پاشی به عنوان روش مکمل مبارزه بهره می‌گیرد. گندزدایی سطوح و تجهیزات مراکز بهداشتی و درمانی، اتاق‌های عمل، آسایشگاه، آشپزخانه‌ها، آرایشگاه، سرویس‌های بهداشتی و ابزار مورد استفاده در آنها باید در فواصل زمانی منظم، طبق دستورالعمل‌های بهداشتی انجام شود. (موضوع مواد ۱۲۱ و ۱۲۲ آئین نامه اجرایی سازمان)
۱۴- واکسیناسیون بازداشت‌شدگان و کارکنان مؤسسه به ویژه کارکنانی که در تماس مستقیم با زندانیان هستند باید به نحو مستمر در اولویت کاری واحد بهداشت و درمان مؤسسه قرار گیرد. (موضوع ماده ۱۲۳ آئین نامه اجرایی سازمان)
۱۵- ملحفه زندانیان حداقل هر پانزده روز یک بار و پتوی آنان حداقل هر سه ماه یک بار شست و شو و تحویل گردد. (موضوع ماده ۱۳۲ آئین نامه اجرایی سازمان)
۱۶- رئیس مؤسسه باید در اختصاص امکانات و امور رفاهی به زندانیان از جمله تأمین کتابخانه، فرش، تلویزیون، یخچال، وسایل سرمایشی و گرمایشی، تجهیزات ورزشی، میوه و سبزیجات، اطفال و نوجوانان، زنان، متهمان مالی، سیاسی و مطبوعاتی و بازداشت‌شدگان سالمند و یا بیمار را در اولویت قرار دهند. (موضوع ماده ۱۵۷ آئین نامه اجرایی سازمان)
۱۷- در نگهداری بازداشت شدگان زن رعایت نکات زیر الزامی است
الف- مادران زندانی می‌توانند فرزند شیرخوار خود را تا سن دو سالگی در مؤسسه نگهداری کنند. افزایش مدت مذکور تا سقف شش سال با رعایت ضوابط مربوط امکان پذیر است.
ب- مددکاران اجتماعی مکلفند با رعایت بند «الف» این ماده، ترتیب سپردن اطفال را به خانواده و در صورت عدم پذیرش خانواده، به بهزیستی یا مؤسسه‌های ذیصلاح فراهم سازند.
پ- مؤسسه مکلف به تهیه وسایل بهداشتی برای زندانیان زن و تغذیه مناسب برای مادران زندانی و اطفال همراه آنان در مؤسسه است؛
ت- زنان باردار، طفل شیرخوار و مادر وی تحت رژیم خاص غذایی قرار می‌گیرند.
تبصره- رئیس مؤسسه با همکاری سازمان‌های ذیصلاح تمهیدات لازم را برای دایر کردن مهدکودک در مؤسسه فراهم می‌کند تا اطفال ۲ تا ۶ سال موضوع بند «الف» با رضایت مادر یا در صورت اقتضای مصلحت طفل در آنجا تحت آموزش متناسب قرار گیرند. (موضوع ماده ۱۵۸ آئین نامه اجرایی سازمان)
۱۸- رئیس بازداشتگاه مکلف است زمینه اجرای حقوق زندانی ناتوان را از طریق طراحی، مناسب سازی و اصلاح محیط بازداشتگاه و تدارک وسایل مورد نیاز فراهم کند به نحوی که آنها قادر باشند آزادانه و بدون احساس خطر در محیط پیرامون خود حرکت کنند و از همه امکانات مؤسسه همانند دیگر زندانیان بهره‌مند شوند. تصمیماتی که در مؤسسه نسبت به افراد توانخواه اتخاذ می‌شود، باید بر اساس) اصل بهترین تفسیر از اراده و ترجیحات آنها باشد. ((موضوع ماده ۱۱۰ آئین نامه اجرایی سازمان)
ت- از حیث ملاقات با خانواده و وکیل
۱- تمهیدات لازم برای ملاقات بازداشت شدگان با همسر، فرزندان، پدر و مادر، خواهر و برادر و همچنین پدر و مادر همسر به صورت هفتگی باید فراهم شود. در صورت ممنوع الملاقات بودن متهم اعلامی توسط مقام قضائی، رئیس بازداشتگاه مکلف است اسامی متهمانی که به دستور مقام قضائی بیش از یک ماه ممنوع الملاقات بوده اند را نزد مرجع قضائی رسیدگی کننده و حسب مورد نزد دادستان یا رئیس حوزه قضائی بخش مربوط ارسال کند. (موضوع مواد ۲۱۰، ۲۱۱ و ۲۱۳ آئین نامه اجرایی سازمان)
۲- ملاقات خصوصی با خانواده شامل والدین یا همسر و فرزندان با رعایت موازین شرعی، امنیتی و همچنین با رعایت موازین بهداشتی مقابله با شیوع کرونا انجام شود و به موازات اجرای انواع ملاقات‌ها، برنامه «توسعه ملاقات تصویری یا الکترونیکی»
در اولویت قرار گیرد. (موضوع ماده ۲۱۵ آئین نامه اجرایی سازمان)
٣- ملاقات وکیل دادگستری با موکل زندانی با ارائه وکالت نامه رسمی به رئیس بازداشتگاه یا مسؤول ملاقات و در صورت امکان در اتاق مخصوص و مجزا از محل ملاقات عمومی انجام می‌شود. در صورت ممنوع الملاقات بودن زندانی، ملاقات با نظر و دستور مقام قضائی مربوط خواهد بود. در صورت موافقت مدیر کل زندان‌های استان و با نظر رئیس بازداشتگاه، کانون وکلای دادگستری و مرکز وکلا، کارشناسان و مشاوران خانواده قوه قضائیه می‌توانند با هزینه خود دفتری جهت ملاقات و کلاً با موکلان خود احداث و تجهیز کنند. (موضوع مواد ۲۱۶ و ۲۱۷ آئین نامه اجرایی سازمان)
ث- در حین اعزام و بدرقه
۱- در حین انتقال یا اعزام به خارج از بازداشتگاه، استفاده از «پابند» ممنوع است؛ مگر برای متهمان و زندانیان مربوط به جرایم خشن و یا در مواقع ضروری به تشخیص توأمان رئیس یا معاون بازداشتگاه و فرمانده یگان حفاظت یا مسئول واحد اعزام. چنین مواردی باید در پایان هر ماه به قاضی ناظر زندان گزارش شود. (موضوع ماده ۲۵۱ آئین نامه اجرایی سازمان).
۲- استفاده از پابند در مورد افراد زیر هجده سال تمام شمسی ممنوع است. دیگر وسایل مشابه به منظور جلوگیری از فرار یا محافظت از مددجو یا دیگران، در صورت ضرورت باید به صورت محدود و با رعایت کرامت مددجو مورد استفاده قرار گیرد و باعث خواری و تحقیر او نشود. (موضوع ماده ۲۹۵ آئین نامه اجرایی سازمان).
۳- استفاده از دستبند در موارد اعزام و انتقال افراد زیر هجده سال تمام شمسی به مراجع قضائی و دیگر مراجع مربوط، مراکز درمانی، تربیتی و آموزشی و مرخصی‌های تحت الحفظ به جز موارد ضروری به تشخیص مقام قضائی مربوط، مجاز نیست. (موضوع ماده ۳۲۰ آئین نامه اجرایی سازمان)
۴- در موارد اعزام به خارج از مؤسسه، الزام زنان به استفاده از چادر و یا الزام متهمان جرایم سیاسی و مطبوعاتی، متهمان جرایم مالی (حقوقی) و افراد زیر هجده سال تمام شمسی به پوشیدن لباس متحدالشکل مؤسسه، ممنوع است. (موضوع ماده ۷۳ آئین نامه اجرایی سازمان).
ج- حقوق متهمان در بند جداسازی یا اتاق انفرادی
۱- در مواردی که متهمان بازداشتی به علت ارتکاب تخلف و با وجود قرائنی دال بر وجود حالت خطرناک، ضرورت به نگهداری آنها در محل جداگانه باشد، به تشخیص مقام قضائی مربوط، در نوبت اول حداکثر به مدت ده روز و در نوبت دوم به مدت پانزده روز عندالاقتضاء در اتاق‌های یک یا چند نفره نگهداری می‌شوند. رئیس بازداشتگاه و در غیاب وی بالاترین مقام مسئول در مؤسسه می‌تواند زندانیانی را که در نظم مؤسسه اخلال کرده اند، حداکثر به مدت ۲۴ ساعت جداسازی و در اول وقت اداری مراتب را به مقام قضائی مربوط گزارش کند. وضعیت متهمانی که به دلیل داشتن حالت خطرناک و یا اخلال در نظم عمومی و اذیت و آزار دیگر زندانیان، جداسازی شده و در محل جداگانه در مؤسسه نگهداری می‌شوند، بلافاصله به مسئول واحد بهداری و واحد مشاوره مؤسسه و حداکثر ظرف ۲۴ ساعت به مقام قضائی مربوط و دادستان شهرستان گزارش می‌شود. لازم است زندانی در این شرایط نیز به صورت روزانه از ملاقات با پزشک یا مسؤل بهداری، استحمام، کتابخوانی، مشاوره روانشناس یا روحانی مؤسسه و همچنین از هواخوری (حداقل یک ساعت در روز) جدا از دیگران، بهره‌مند باشد. (موضوع مواد ۲۸ و ۲۹ آئین نامه اجرایی سازمان)
۲- جداسازی یا نگهداری جداگانه در یک اتاق تک نفره (انفرادی) برای زنان باردار و زنان همراه فرزند، ممنوع می‌باشد و همچنین برابر بند "ث" ماده ۶ قانون جرم سیاسی مصوب ۹۵ بازداشت و حبس به صورت انفرادی متهمان جرایم سیاسی ممنوع بوده به جز در مواردی که مقام قضائی بیم تبانی بدهد یا آن را برای تکمیل تحقیقات لازم بداند که در هر حال مدت آن نباید از ۱۵ روز بیشتر شود. (موضوع ماده ۴۲ آئین نامه اجرایی سازمان و بند ث ماده ۶ قانون جرم سیاسی مصوب ۹۵)
۳- شرایط فیزیکی بند جداسازی (موسوم به بند انفرادی):
- اتاق‌های انفرادی یا تک نفره باید به مساحت ۸ الی ۱۰ متر مربع با ارتفاع ۴ متر و در اتاق‌های چند نفره ویژه جداسازی نیز باید تعداد افراد متناسب با مساحت اتاق (به طور مثال برای ۶ نفر ۲۴ مترمربع و برای ۱۰ نفر حداقل ۳۴ متر مربع؛ اتاق‌های مذکور باید دارای نور مستقیم از طریق یک پنجره به ارتفاع حدوداً ۵۰ تا ۷۰ سانتی متری باشد
- اتاق‌های دارای دستشویی غیر مسقف با دیوار کوتاه و بدون درب، صرفاً اختصاص به نگهداری یک نفر دارد و نه بیشتر؛ در اتاق چند نفره الزاماً باید مساحت اتاق متناسب با تعداد افراد باشد (به ازای هر نفر مازاد، متناسب با جای خواب متعارف، حدود ۳ متر مربع) و دستشویی نیز به صورت مسقف و دارای درب پلاستیکی و دریچه تهویه باشد؛ لزوم تأمین مجرای تهویه هوا و تأمین دمای متناسب با فصول؛ با رعایت ضوابط فنی و ایمنی؛ سرویس بهداشتی دارای دوش حمام با لوله و اتصالات پلاستیکی باشد و همچنین دارای آب گرم و سرد؛ دارای روشنایی و لامپ با نور کافی، جهت فراهم شدن امکان مطالعه کتاب و تمایز شب و روز به صورت متعارف مانند سایر بندها؛ دارای دیوارهای مناسب با پوشش سنگ ساختمانی با رنگ روشن و تمیز؛ در تمام اتاق‌های مذکور، بین قسمت اقامت (محل خواب) با محل تردد به دستشویی (کف اتاق) اختلاف سطح وجود داشته باشد؛ به طور مثال محل نشستن و خواب زندانی حدود ۲۰ الی ۳۰ سانتی متر بالاتر از کف اتاق باشد تا اصول بهداشتی بهتر رعایت شود؛ به هر زندانی در هنگام ورود، دو عدد پتوی مناسب و تمیز و ظروف پلاستیکی تحویل داده شود؛ استفاده از کفه تخت به صورت چوبی و نئوپان ممنوع می‌باشد و صرفاً استفاده از تخت‌های کاملاً فلزی و ثابت مجاز است.
در کنار فضای سوئیت انفرادی، هواخوری پیش بینی شود تا در ساعات مشخصی که نباید کمتر از یک ساعت باشد، زندانی از هواخوری استفاده نماید.
در تمام مراحل احداث، بهسازی و یا تجهیز اتاق‌های مذکور، ملاحظات امنیتی و تدابیر لازم جهت پیشگیری از درگیری، خودزنی و خودکشی مورد توجه قرار گیرد.
۴- زندانیانی که اقدام به هر نوع اعتصاب نموده باشند، با نظر رئیس مؤسسه، می‌بایست فوراً از سایر زندانیان جدا سازی شوند و ضمن گزارش فوری به مقام قضائی مربوط و واحد بهداشت و درمان مؤسسه به منظور بررسی و حفظ وضعیت سلامت جسمی و روانی و اقدامات ضروری پزشکی و روانپزشکی، مطابق دستورالعمل مربوط به دفتر بهداشت و درمان سازمان، آنان را تحت نظر قرار دهند. (موضوع ماده ۱۴۵
آئین نامه اجرایی سازمان)
چ- حق اطلاع رسانی محرمانه و سریع به مراجع نظارتی
۱- مسئولان بازداشتگاه، باید نسبت به راه اندازی و ایجاد دفاتر خدمات الکترونیک قضائی و همچنین ایستگاه‌های اطلاع رسانی و خدمات الکترونیکی زندانیان، در داخل مؤسسه‌ها اقدام نماید به گونه‌ای که امکان ثبت نام در سامانه ثنا، مشاهده وضعیت قضائی (مشتمل بر اطلاعات پرونده و ابلاغ‌های موجود در سامانه ابلاغ)، ثبت انواع درخواست، دادخواست، شکواییه، لوایح حقوقی خطاب به مراجع قضائی و همچنین امکان ثبت و پیگیری انواع درخواست‌های مربوط به حقوق متهم و امور رفاهی و ارفاق‌های قانونی مرتبط با حبس، برای متهم بازداشتی، از داخل مؤسسه فراهم باشد. (موضوع ماده ۱۱۳ آئین نامه اجرایی سازمان)
۲- واحدهای امور قضائی و بازرسی مؤسسه، باید همه وقت و به روش‌های مختلف از جمله از طریق کیوسک الکترونیکی و تماس تلفنی و ارشاد خانواده متهمان به استفاده از سامانه مشعل، شکایات شفاهی و کتبی بازداشت شدگان و خانواده آنها را جمع آوری، رسیدگی و نتیجه را منعکس کنند. شکایت شفاهی در صورت مجلس درج می‌شود. (موضوع مواد ۱۱۴ و ۳۱۵ آئین نامه اجرایی سازمان)
ح- نحوه نظارت بر بازداشتگاه‌ها
١- تمام اتاق‌ها، راهروها و اماکن عمومی بازداشتگاه می‌بایست مجهز به دوربین مدار بسته با قابلیت ثبت و ضبط صوت و تصویر باشد و هیچ نقطه کوری از دید دوربین‌ها وجود نداشته باشد و مسئول بازداشتگاه و مسئول حفاظت و اطلاعات به صورت ماهانه، وضعیت کمی و کیفی پایش دوربین‌ها را با رعایت سلسله مراتب اداری، به مدیر کل زندان‌های استان و دفاتر حفاظت و بازرسی گزارش نمایند. (موضوع ماده ۶۷ آئین نامه اجرایی سازمان).
۲- رؤسای بازداشتگاه‌ها مکلفند به منظور تضمین رعایت حقوق متهمان بازداشت شده اقدامات لازم را جهت ارتباط شبکه‌ای به سامانه سجازا با اداره کل زندان‌های استان انجام دهد. به نحوی که به صورت برخط و با کمترین مداخله سلیقه انسانی قابلیت اعمال آخرین نسخه قوانین و مقررات را برای هر یک از زندانیان و بازداشت شدگان، در مواردی نظیر محل و شرایط نگهداری، بهداشت، امنیت، اشتغال، اجرای صحیح و به موقع دستورهای قضائی، دسترسی به خدمات قضائی و برخورداری از نهادهای ارفاقی داشته باشند. (موضوع تبصره ۲ ماده ۳ و ماده ۱۱۲ آئین نامه سازمان و ماده ۱۰ آئین نامه بازداشتگاه‌های انتظامی و ماده ۶ آئین نامه بازداشتگاه‌های امنیتی)
٣- دفتر صیانت از حقوق زندانیان با همکاری معاونت قضائی و اجرای احکام و دفتر بازرسی سازمان، چک لیستی مشتمل بر حقوق زندانیان و بازداشت شدگان تهیه نموده و در اختیار بازرسان قرار دهد.
۴- بنر یا بروشوری در هر زندان یا بازداشتگاه حاوی نکات و ضوابط فوق الذکر تهیه و به عنوان «منشور حقوق زندانیان» در تمام بندها در معرض دید عموم نصب گردد.
٥- مطابق با تبصره ۲ ماده ۳ آئین نامه سازمان، هیأت‌های بازرسی (در سطوح معاونان سازمان، مدیران کل ستادی و استانی و مسؤولان واحد بازرسی زندان‌های هر استان)
در هر سه ماه حداقل یک بار به صورت سرزده و بعضاً به صورت شبانه از تمام بخش‌های بازداشتگاه‌های عمومی، امنیتی، نظامی و انتظامی بازدید به عمل آورده و گزارش نهایی را در پایان هر فصل، تفصیلا به رئیس سازمان و دفتر صیانت از حقوق زندانیان (مستقر در معاونت سلامت) منعکس نمایند.
نظارت بر حسن اجرای این بخشنامه بر عهده مدیر کل دفتر ارزیابی عملکرد، بازرسی و پاسخگویی به شکایات سازمان است.»
