چقدر در سدسازی اشتباه کردیم؟

مهدی قمشی در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی ایلنا، درباره مزایا و معایب سدسازی در کشور اظهار داشت: سدسازی به این سادگی زیر سوال نمی‌رود، ما کشوری خشک و نیمه خشکی هستیم و آب کم داریم و برای پوشش نیاز آبی در امور شرب، بهداشت، صنعت و کشاورزی قطعا نیاز به ساخت سد و ذخیره آب در فصول پرآب برای استفاده در فصول کم آب هستیم اما در عین حال اگر مسیر رودخانه‌ها را پر از سد کنیم یکی از اشکالات عمده مسئله زیست محیطی است. از جمله اینکه ممکن است حقابه پایین دست و یا تالاب‌ها را نتوانیم تامین کنیم. 

وی افزود: باید توجه داشته باشیم که در کشور ما دو سوم آب‌های سطحی توسط سیلاب در فصل زمستان در رودها جریان می‌یابد به همین منظور ما چنین مکانیزم و سازه‌ای را برای نگهداری این آب ناشی از سیلاب برای کشت و کار در فصل تابستان و بهار قطعا نیاز داریم اما باید به نکات منفی هم توجه کنیم و آنها را به حداقل برسانیم.

رئیس دانشکده امور آب دانشگاه چمران اهواز با بیان اینکه احداث بی‌رویه سد ممکن است رودخانه‌ها را دچار کمبود حقابه زیست محیطی کند، گفت: ممکن است آب به تالاب‌های پایین دست و مسیر رودخانه‌ها نرسد و یا به طور کامل حقابه‌شان تامین نشود، اشکال دیگر سدها این است که از سطح مخازن سدها تبخیر صورت می‌گیرد بنابراین ممکن است میزان تبخیر در برخی جاها بیشتر شود. موضوع دیگر سدها اثرات اجتماعی است که باعث می‌شود اراضی و مناطق مسکونی بالادست سد به جهت مخزن سد زیر آب بروند و علاوه بر این وجود مخزن ممکن است سبب مسائل سلامتی، بهداشت و افزایش و رشد بیماری های انگلی و افزایش پشه در مناطق گرمسیری شود، بنابراین در ساخت سد باید به این نکات منفی توجه کنیم. 

وی تاکید کرد: یعنی از نظر حجم طوری طراحی شود که مسائل زیست محیطی پایین دست دچار اشکال نشود، حقابه تالاب‌های پایین دست و مسیر را تامین و مسائل اجتماعی را کمتر ایجاد کنیم، ریسک‌های بهداشتی نداشته باشد و یا حداقل باشد، تبخیر آنقدر زیاد نباشد که ذخیره را زیر سوال ببرد اگر به این نکات توجه کنیم و کنترل سیلاب زمستانه را به نفع فصل خشک و کشت بتوانیم ذخیره کنیم صد در صد برای ما که کشوری خشک و نیمه خشک هستیم بسیار مفید است.

قمشی خاطرنشان کرد: ما در برخی آبراهه‌ها بیش از حد سد احداث کردیم، بنابراین نتوانستیم حقابه زیست محیطی پایین دست و تالاب‌ها را تامین کنیم همان اتفاقی که در دریاچه ارومیه، کرخه، کارون، زاینده رود، رودهای سیستان و بلوچستان و هامون رخ داده و اشکالاتی برای هامون ایجاد کرده اینها اشکالاتی است که ما با آن روبرو هستیم و معضلات آن را می‌بینیم. دریاچه ارومیه، هورالعظیم و بسترهای آبگیر شرق اهواز و گاوخونی را خشک کردیم و همین‌ها تبدیل به معضل زیست محیطی شده و اشکالاتی ایجا کرده‌اند که نمونه آن گرد و غبار و ریزگردهایی است که در کشور خصوصا قسمت جنوب غرب کشور ایجاد شده است.

وی در ادامه گفت: باید مسئله استفاده از منابع آب را از ساخت سد جدا کنیم یعنی نباید به ازای هر سدی که احداث و هر حجمی که ایجاد می‌کنیم، مصرف تعریف کنیم. این اشکالی است که در کشور ما رخ داده و ممکن است سد احداث کنیم ولی آب را به مرور به پایین دست رها کنیم و حقابه تالاب را تامین کنیم.. هر جا مخزنی و یا سدی احداث کردیم محل مصرف را هم دامن زده‌ایم و بنابراین مصرف را در کشور به شدت بالا بردیم، اگر می‌توانستیم سد احداث کنیم و محل مصرف تعیین نکنیم و در ازای حقابه زیست محیطی پایین دست محل مصرف تعیین نکنیم آن زمان اطمینان داشتیم که سدسازی اشکالی ندارد.  

رئیس دانشکده امور آب دانشگاه چمران اهواز ادامه داد: ما می‌توانیم در مسیر آبراه‌ها سدهای مختلفی برای تولید انرژی احداث کنیم بدون اینکه صرف کشاورزی، صنعت و یا مصارف دیگر شود، در حقیقت حقابه محیط زیست را هم ادا کنیم اما این کار را نکردیم، سد مخزنی را ایجاد کردیم و به محل مصرف هم دامن زدیم یعنی کشاورزی و صنعت را در جایی که آبی نبوده توسعه دادیم. در حالی که باید ابتدا منابع آب و محل‌های مصرف را معقول کرده و حقابه زیست محیطی را گارانتی می‌کردیم.

وی ادامه داد: در منطقه هورالعظیم و دریاچه ارومیه مشکل این است که هر سدی احداث کردیم کشاورزی را هم توسعه دادیم و بزرگترین اشتباه همین است و یا دریاچه ارومیه چاه‌های عمیق احداث کردیم و آبی که از آبهای زیرزمینی به دریاچه منتقل می‌شد قطع کردیم و مصرف را دامن زدیم. باید میزان مصرف را با توجه به منابع آبی که داریم معقول کنیم و از این زاویه باید حقابه زیست محیطی پایین دست و تالاب‌ها را تضمین کنیم.

قمشی یادآور شد: ساخت سد فرمولی دارد باید از قوانین علمی تبعیت کنیم یعنی میزان حجم ذخیره‌ای که در مسیرهای آبی ایجاد می‌کنیم نباید از آورد متوسط سالانه آبراهه‌ها بیشتر شود. به این معنا که بعضی سدها ممکن است چندین سال از آب خالی بمانند مثل اتفاقی که در کرخه رخ داد و 15 سال آبی نداشت، این سد باید 7 میلیارد متر مکعب آب را کنترل می‌کرد ولی در 15 سال هیچوقت بیش از 2.5 میلیارد آب وارد آن نشده مشخص است که مخزن به این بزرگی متناسب با این آبراهه نبوده است. با این پیش فرض باید سد احداث شود که این سد ممکن است 10 تا 15 سال هم خالی بماند، مثلا سد کرخه بزرگتر  از آورد است، کارون با آورد سالانه مخازن یر به یر شده، بنابراین سد دیگر قابل توجیه ندارد اما در مسیر دز می‌توانید سد جدید احداث کنیم بنابراین سد بختیاری توجیه ساخت دارد.

وی اظهار داشت: اکنون تغییر اقلیم و تغییر الگوی بارش سیگنال می‌دهد که ممکن است در جایی سیلاب بیشتر شود به منظور کنترل سیلاب می‌توانیم سدهای بیشتری احداث کنیم البته نه اینکه محل مصرف جدید هم تعریف کنیم.  ما از آب بیش از حد از آب استفاده می‌کنیم بنابراین واضح است که قسمت‌های مختلف کشور از نظر زیست محیطی دچار مشکل خواهند شد.

رئیس دانشکده امور آب دانشگاه چمران اهواز بیان کرد: از نظر اقتصادی فقط به منظور سیل‌گیری می‌توانیم سد احداث کنیم، جاهایی که استعداد دارد مخازن ایجاد کنیم که به صرفه باشد در این صورت محل مصرف و نیروگاه تعریف نمی‌کنیم ولی اگر بخواهیم چند منظوره ایجاد سد کنیم باید سدی باشد که بتوانیم هر سال از آن بهره برداری کنیم و به شکل ایده آل به مسائل زیست محیطی توجه کنیم.

وی افزود: اگر بین توسعه و مسائل زیست محیطی حرکت کرده و رعایت کنیم در این صورت باید از سیلاب مهیب جلوگیری کنیم و اجازه ندهیم که مشکل زیست محیطی در آبراه‌ها و تالاب ها رخ دهد و توسعه را رودر روی مسائل زیست محیطی قرار دهیم، مسئله توسعه پایدار هم از همین جا ناشی می‌شود. وقتی توسعه می‌دهیم سعی کنیم محیط زیست کمتر آسیب ببیند، نمی‌توانیم مسائل زیست محیطی را صرف پیگیری کنیم و یک مقدار باید اغماض کنیم، نه اینکه آینده زمین و فرزندان‌مان را به خطر بیندازیم و مسائل برگشت‌ناپذیر را در منطقه دامن بزنیم.