دولت یازدهم؛ سرآغازی برای برنامه‌های احیای تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور

یادداشت- غزال جعفری- مدیرکل دفتر مهندسی رودخانه‌ها و سواحل شرکت مدیریت منابع آب ایران- با توجه به اهمیت تالاب‌ها از منظر حفظ چرخه آب، زنجیره حیات انسانی، گیاهی و جانوری ... حفاظت از تالاب‌ها از جنبه‌های مختلف به موجب قوانین جاری کشور به ارگان‌های متعددی از جمله وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی واگذار شده است. متاسفانه در سال‌های اخیر تغییر اقلیم و تغییر الگوی بارش‌ها در سطح حوضه‌های آبریز کشور موجب کاهش چشمگیر دبی پایه جریان بسیاری از رودخانه‌های اصلی شده است؛ بنابراین دور از انتظار نبوده است که شاهد خشک شدن بسیاری از تالاب‌های مهم و حساس کشور باشیم. به عنوان مثال خشکسالی‌های اخیر در استان فارس موجب خشک شدن تالاب‌های مهمی چون طشک و بختگان، مهارلو و ارژن و پریشان شد. هم چنین کاهش آورد رودخانه هیرمند خشک شدن تالاب هامون را به همراه داشت و تالاب هورالعظیم در استان خوزستان تحت تأثیر کاهش بارندگی‌ها در حوضه آبریز سد کرخه با کاهش آورد جریان مواجه شده است.

به موجب تبصره 2 ماده 2 قانون توزیع عادلانه آب و تبصره 4 ماده 2 همان قانون، مطالعات تعیین حد بستر و حریم تالاب‌ها و حفاظت از اراضی مذکور به وزارت نیرو محول شده است. دوباره با توجه به اهمیت تالاب‌ها در آیین نامه اجرایی تبصره 2 ماده 2 قانون اراضی مستحدث مصوب سال 1387، وزارت نیرو مکلف به تعیین حدود اراضی بستر و حریم تالاب‌ها و رپر گذاری آن شد.

بر این اساس می‌توان گفت با توجه به محیط آبی تقربی 3300 کیلومتر از تالاب‌های کشور تاکنون 24 پهنه آبی به طول 1700 کیلومتر با تمرکز بر تالاب‌های ثبت شده در کنوانسیون رامسر به تناسب اعتبارات تخصیصی به طرح متمرکز ملی مطالعه تعیین حد بستر و حریم تالاب‌ها، مطالعه شده است و در حدود 400 کیلومتر نیز عملیات رپر گذاری یا نشانه گذاری حدود تعیین شده در بخشی از تالاب‌های مطالعه شده صورت گرفته است.

مهم‌ترین تالاب‌های مطالعه شده عبارت‌اند از انزلی و امیرکلایه در گیلان، آلاگل، آلماگل و آجی گل در استان گلستان، طشک و بختگان در فارس و تالاب‌های شورگل، یادگارلو، کانی برازان و قوپی در آذربایجان غربی، تالاب گاوخونی در اصفهان، تالاب آق گل مشترک بین دو استان مرکزی و همدان، تالاب چشمه سبز و بزنگان در خراسان رضوی، زریوار در کردستان، تالاب‌های نیلوفر، یاوری و هشیلان در کرمانشاه، برم الوان در کهگیلویه و بویراحمد، چغاخور و گندمان و مطالعات تالاب‌های مهم دیگری همچون میانکاله در مازندران، ارژن و پریشان درفارس، حله در بوشهر، قره قشلاق در آذربایجان شرقی و شیمبار در خوزستان نیز در دست مطالعه است.

با توجه به اینکه اولین گام در حفاظت از تالاب‌ها تعیین حد بستر و حریم آن‌ها به منظور جلوگیری از تغییر کاربری اراضی، برداشت آب به صورت غیرمجاز و تثبیت مالکیت حکومت به عنوان انفال است، متاسفانه به رغم تاکید قانون‌گذار و پیگیری‌های این وزارت کمبود منابع مالی اجرای کامل تعهدات قانون در این خصوص را با چالش مواجه کرده است؛ در صورت تأمین اعتبارات، تعهدات قانونی در مدت مشخص شده خاتمه می‌یافت.

البته در اثر بارش‌های اخیر رخ داده در نیمه جنوبی، جنوب غربی و شرقی کشور خصوصاً در استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان، فارس، بوشهر، هرمزگان، خوزستان شاهد آبگیری و احیای تالاب‌های مهمی همچون هورالعظیم، شادگان، طشک و بختگان، بخش‌هایی از تالاب پریشان و ارژن، حله، جازموریان، مهارلو، قطرویه، خنج و هرم، هامون سیستان بودیم. بدون تردید هدایت جریان‌های سیلابی به سمت تالاب‌ها نیازمند افزایش همکاری مردم در هدایت جریان به سمت تالاب، جلوگیری از برداشت‌های آب به صورت غیرمجاز در محدوده بستر و حریم تالاب‌ها، تشکیل جلسات راهبری و هدایت بین دستگاهی در سطح استان‌ها به منظور هماهنگی در بهره برداری از تالاب‌ها است.

ذکر این نکته ضروری است که وزارت نیرو از سال گذشته تاکنون جلسات متعدد هماهنگی مشترک فراسازمانی را با وزارت جهادکشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست در راستای حفاظت از تالاب‌ها به منظور مدیریت کاربری اراضی و جلوگیری از برداشت غیرمجاز آب تشکیل داده است و بر اساس یکی از تصمیمات اتخاذ شده تقریباً تمامی استان‌های دارای تالاب مهم نسبت به تشکیل کمیته‌های حفاظت از تالاب‌ها در سطح استان با مسئولیت شرکت‌های آب منطقه ای و حضور دستگاه‌های ذی مدخل اقدام نموده‌اند و خوشبختانه این جلسات زمینه ساز اتخاذ تصمیمات مناسبی در سطح مناطق به منظور بررسی و پیگیری رفع مشکلات مختص هر تالاب است.

در زیر نمونه‌ای از اقدام‌های انجام شده برای حفاظت از تالاب‌ها آورده شده است:

·        اجرای چند نمونه رهاسازی جریان به سمت تالاب‌های واقع در پایین دست سدها

·        هدف‌گذاری به منظور مطالعه تالاب‌ها و برنامه ریزی برای انجام اولویت‌ها

·        ایجاد ردیف ملی متمرکز به منظور تحقق هرچه بهتر و سریع تر اهداف و مطالعه 24 پهنه آبی تاکنون و نشانه‌گذاری و علامت گذاری 8 پهنه از پهنه‌های مطالعه شده

·        همکاری در تهیه برنامه توزیع ماهیانه نیاز زیست محیطی و حقابه مورد نیاز برخی از تالاب‌های مهم با سازمان حفاظت محیط زیست

·        تهیه و انتشار فهرست خدمات تعیین حد بستر و حریم تالاب‌ها و دریاچه‌ها

·        طراحی و تهیه پایگاه داده‌های اطلس ملی تالاب‌های کشور (فاز اول 1390)

·        تشکیل کارگروه‌های ملی و استانی حفاظت و بهره برداری از تالاب‌ها با مشارکت سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی

·        پیشنهاد اصلاح ضوابط و مقررات از جمله متن اصلاحیه ماده 3 آئین نامه اجرایی تبصره 2 ماده 2 قانون اراضی مستحدث و ساحلی با همکاری وزارت جهاد کشاورزی به منظور رفع معضل رپرگذاری حد بستر و حریم تالاب‌ها

·        انتشار کتاب مبانی شناخت، مدلسازی و تعیین بستر و حریم تالاب‌ها- 1389

·        برگزاری کارگاه‌های آموزشی و تهیه انیمیشن‌های مرتبط با تالاب‌ها