دستاوردهای صنعت سدسازی کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی

به گزارش ایلنا، محمد حاج رسولیها، مشاور وزیر نیرو و مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران نوشت: انقلاب اسلامی دستاوردهای درخشانی را در عرصه‌های مختلف علمی، تکنولوژی و صنعتی به ثبت رسانده است. این دستاوردها نشأت گرفته از آرمان‌های والای انقلاب اسلامی از جمله تاکید بر رشد دانش و تکنولوژی داخلی و عدم وابستگی به دیگران است. در دنیای امروز هر کشوری که سریع‌تر به یافته‌های بنیادین علمی دست یابد و آن را درجهت رشد تکنولوژی به کار گیرد، می‌تواند زودتر به شاخص‌های توسعه یافتگی برسد. ایران اسلامی با توان و تجربه قابل توجهی که در زمینه‌های علمی کسب کرده، شاهد پیشرفت‌های قابل ملاحظه ای بوده است. برای درک بهتر دستاوردهای کشور در ابعاد مختلف، لازم است مروری گذرا به شرایط کنونی کشور و مقایسه آن با شرایط قبل از انقلاب داشته باشیم شرایطی که می‌تواند برای ارائه قضاوت بهتر و دقیق‌تر در مورد عظمت دستاوردهای انقلاب اسلامی در مقایسه وضعیت کنونی کشور با وضعیت قبل از انقلاب و نیز سایر کشورهای همسطح، مؤثر واقع شود.

برنامه‌های عمرانی گوناگونی که با هدف توسعه اقتصادی– اجتماعی کشور تاکنون تدوین شده است، به طور اصولی جملگی دارای زیربنای متکی به توسعه منابع آب بوده‌اند. از این رو توسعه بهره‌برداری از منابع مختلف آب در اولویت نخست برنامه‌های مذکور قرار داشته و تأمین آب عاملی برای دستیابی به آرمان‌های رشد و توسعه شده، رشدی که فقر زدایی، قطع وابستگی، ایجاد عدالت اجتماعی، رفاه و سرافرازی ایران را به ارمغان آورده است.

سد گلپایگان نخستین سد مخزنی خاکی و نخستین سد مدرن ایران بود که در سال ۱۳۳۶ به بهره‌برداری رسید. این سد نقطه عطفی در تاریخ سدسازی ایران محسوب می‌شود. بعد از آن در طول دو دهه قبل از انقلاب مجموعاً 19 سد بزرگ با کمک مهندسان و مشاوران خارجی ساخته شد.

توسعه کشاورزی در ایران به عنوان یکی از اهرم‌های پیشرفت اقتصادی همراه با عوامل مهمی چون افزایش جمعیت و به تبع آن تأمین آب شرب، بالارفتن سطح بهداشت، محدودیت منابع آب شیرین، برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی و سرانجام هجوم جبهه‌های آب شور به شیرین، احداث سدهای مخزنی را در اولویت کارهای عمرانی قرار می‌دهد. پس از انقلاب، ظرفیت و توان سدسازی قابل توجهی به وجود آمد که موجب سرعت گرفتن فعالیت‌های سدسازی در ایران شد. بسیاری از پیشرفت‌های کشور در زمینه سدسازی، مرهون تلاش دولت و ملت سرافراز ایران اسلامی در سال‌های پس از انقلاب است، به‌طوری‌که پیشرفت‌های مربوط به بعد از انقلاب اسلامی چه از نظر تنوع موضوع و چه از نظر وسعت و گستره عمل، به حدی گسترده بوده که در قیاس با وضعیت قبلی کشور و حتی بسیاری از کشورهای هم طراز منطقه و جهان، قابل بحث و بررسی نیست.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، وقوع جنگ تحمیلی و متعاقباً خروج شرکت‌های پیمانکار خارجی، عدم وجود شرکت‌های توانمند داخلی در زمینه سدسازی موجب شد که این صنعت نیز همچون بسیاری پروژه‌های عمرانی بزرگ دچار توقف و رکود شود لکن پس از پایان جنگ تحمیلی به دلیل افزایش جمعیت و مشکلات تأمین آب شرب و کشاورزی و صدمات سیلاب رودهای بزرگی همچون کارون و کرخه، ساخت سدهای بزرگ دوباره در دستور کار دولت‌های وقت قرار گرفت و به نوعی وارد مرحله جدیدی شد و صنعت آب کشور ایجاد خودکفایی در این زمینه را هدف بزرگ و متعالی خود قرار داد. با فراهم شدن زمینه‌های مختلف و با شروع برنامه اول (سال 1368) توسعه اجتماعی و اقتصادی کشور، بر اساس ظرفیت سازی که در تمامی ابعاد مورد نیاز این صنعت انجام گرفت، گام‌های اساسی عظیم و شجاعانه‌ای برداشته شد. مهار آب‌های سطحی و توسعه بهره‌برداری از منابعی که بدون مصرف از دست می‌روند به طور بارز در سرلوحه برنامه‌های توسعه اقتصادی اجتماعی کشور قرار گرفت.

هم‌اکنون جمهوری اسلامی ایران با خودکفایی در صنعت سدسازی و دست یابی به فن آوری های نوین و پیچیده در این امر، به یک شاخص مهم و اساسی برای توسعه یافتگی دست پیدا نموده و تمامی مراحل مطالعه، طراحی، نظارت، ساخت، مدیریت و بهره‌برداری از سدهای مخزنی به دست توانای مهندسین کشور صورت می‌گیرد. در حال حاضر کشور ایران سومین کشور برتر سدسازی در دنیا می‌باشد که قابلیت امکان اجرای طرح‌های بزرگ سدسازی و صدور خدمات مهندسی سدسازی برای سایر کشورها از جمله پنج کشور آفریقایی و آسیایی را که در حال اجرای سدهای بزرگ و پیچیده ای هستند، در کارنامه خود دارد ضمن آنکه دانش و تجربیات حاصله از روند اجرائی طرح‌ها، دستیابی به استانداردهای علمی، خودباوری و اتکای به نفس کارشناسان ایرانی و اتخاذ استراتژی‌های مناسب، در این امر مهم بی اثر نبوده است.

همانطور که در جدول زیر نشان داده شده است مقایسه آمار مربوط به ساخت سدهای بزرگ در ایران به عنوان یکی از صنایع استراتژیک قبل و بعد از انقلاب اسلامی بسیار جالب و قابل توجه است. تا قبل از انقلاب اسلامی، 19 سد مخزنی با حجم مخزن 13 میلیارد مترمکعب (معادل 25 درصد) و ظرفیت آب قابل تنظیم سالانه 14 میلیارد مترمکعب در کشور بهره‌برداری می‌شد که این میزان پس از انقلاب اسلامی و تا بهمن ماه سال 1395 به تعداد 165 سد مخزنی با حجم کل حدود 51 (معادل 75 درصد) و ظرفیت آب قابل تنظیم 37 میلیارد مترمکعب افزایش یافته است.

 همچنین تعداد 150 و 124 سد در کشور به‌ترتیب در مراحل مختلف مطالعاتی و اجرایی قرار دارد که ظرفیت احجام مخازن آن‌ها به‌ترتیب 23.7 و 21.6 میلیاردمترمکعب است.

سدهای در حال بهره برداری کشور با وجود خشکسالی و کاهش حجم مؤثر آب مخازنشان در سال‌های اخیر توانسته‌اند به مدیریت توازن میان عرضه و تقاضای آب کمک شایانی کنند و نسبت به گذشته نقش پررنگ تری داشته باشند.

تقریباً بخش اعظم منابع سطحی آب شرب مصرفی کشور از طریق حدود 55 سد استراتژیک تأمین می‌شود و این سدها در تأمین آب شرب شهرها اهمیت ویژه‌ای دارند. به عنوان مثال در تأمین آب شرب تهران منابع مختلفی دخیل هستند که براساس مدل نرمال در تقسیم آب، حدود ۶۰ درصد آب شرب از منابع آب سطحی که همان سدها هستند، تأمین می‌شود و ۴۰ درصد باقی مانده برعهده منابع آب زیرزمینی است. اما به طور کلی سدها در دراز مدت به مراتب نقش پررنگ تری دارند. اهمیت این منابع سطحی موجب شده تا هیچ گاه این پیکره‌های آبی ضرورت ساختشان را از دست نداده و فقط اولویت و تمرکز در این پروژه‌ها با توجه به شرایط خاص حوضه‌ها تغییر کند.

تولید انرژی برق با استفاده از آب ذخیره شده در پشت سد است. نیروگاه‌های برق‌آبی انرژی مورد نیاز خود را برای تولید برق از جریان آب رودخانه‌ها یا کانال‌های انتقال آب تأمین می‌کنند. اکنون تجهیزات این نیروگاه‌ها بر روی 32 سد در ایران نصب شده یا در مرحله اجراست و این سدها علاوه بر تأمین آب مورد نیاز کشاورزی منطقه، منبعی برای تولید برق در زمان اوج مصرف است. انرژی برق‌آبی در ایران با ظرفیتی در حدود 11 هزار و 630 مگاوات، بیش از 98 درصد از تولید ملی برق تجدیدپذیر و حدود 14 درصد از مجموع الکتریسیته تولیدی در ایران را تشکیل می‌دهد. در واقع میزان تولید برق آبی به مقدار منابع آبی کشور بستگی دارد. برهمین اساس در سال‌های اخیر به دلیل کم آبی، باز کردن دریچه سدها برای تولید برق با حساسیت بیشتری انجام می‌شود.

 در ایران با توجه به محدودیت منابع آبی و وجود منابع فسیلی، تنها حدود ۱۰ درصد از نیروگاه‌های برق نصب شده کشور برق‌آبی است که عمده نیروگاه‌های برق‌آبی بزرگ ایران در حوضه‌های جنوب غرب کشور شامل کارون بزرگ و کرخه قرار داشته و حدود پنج درصد از برق کشور را (عمدتاً در زمان‌های اوج مصرف) تولید می‌کنند.

با توجه به اهمیت استراتژیک آب در اوضاع کنونی و بحران‌های پیش رو در زمینه‌های امنیتی، اقتصادی و اجتماعی، آنچه بیش از پیش ضروری به نظر می‌رسد مدیریت بهینه منابع آب است، مدیریتی که یکی از راهکارهای اصلی آن سدسازی و مدیریت بهره‌برداری از آن است؛ چرا که پروژه‌های سدسازی برای حفظ حیات و تداوم امنیت ملی و نیز افزایش ظرفیت ذخیره سازی و گسترش منابع آب و استحصال انرژی برق‌آبی سازگار با محیط زیست بخصوص برای مناطقی که با کمبود آب و بحران آب مواجه هستند، لازم و حیاتی است.

در پایان می‌توان اظهار کرد مجموعه سدهای در حال بهره‌برداری کشور هریک به سهم خود نقش قابل توجهی در مدیریت بهینه منابع آب کشور داشته و دارند و بخصوص در دوره نسبتاً طولانی خشکسالی در کشور، نقش برجسته ای در مدیریت خشکسالی ایفا نموده‌اند و تأمین نیازهای مختلف شرب، صنعت، کشاورزی و کنترل سیلاب‌های مخرب در این دوره، خود گویای میزان تأثیر و اثربخشی پروژه‌های تأمین آب و سد سازی است.