یک مسئول در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد؛
آبهای ژرف و تجربه تلخ رویکرد تامین‌محور/ آیا آبهای فسیل‌شده قابل استفاده‌اند؟
رییس کمیته ارزیابی سیلاب کمیته ملی سدهای بزرگ ایران گفت: در صورت کشف منابع عمیق آب زیرزمینی با توجه به تجدیدپذیر بودن آنها و از طرفی کیفیت مناسب‌تر این نوع آبها، بهره‌برداری از آنها البته با در نظر گرفتن کلیه ملاحظات و جنبه‌های اقتصادی و محیط زیستی امکان‌پذیر خواهد بود.
مصطفی فدایی‌فرد در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی ایلنا، درباره بهره‌برداری از آبهای ژرف به عنوان یکی از راهکارهای حل مشکل بحران آب اظهار داشت: بخش بسیار بزرگی از اشتغالِ کشور در سه دهه اخیر بر دوش آب کشور گذاشته شده است. در همین راستا استفاده نابخردانه از منابع آب سطحی و زیرزمینی باعث توسعه فوق بحرانی فرونشست زمین در مناطق مختلف، نابودی حدود 30 درصد از آب تجدیدپذیر کشور و در نهایت منجر به ورشکستگی آبی شده است.
تجربه تلخ رویکرد تامین‌محور آب
وی افزود: در روزگاری نه چندان دور با توسعه فناوری‌های حفاری و پمپاژ، استحصال آب از قسمت‌های عمیق‌تر سفره‌های آب زیرزمینی میسر شد و منابع آب جدیدی در دسترس قرار گرفت و استفاده اصولی و صحیح از این فناوری برای اعمال مدیریت صحیح منابع آب به فراموشی سپرده شد و به جای تکیه بر استفاده بهینه از آب استحصالی برای افزایش تولید و درآمد، روز به روز افزایش مقدار استحصال و تامین آب در دستور کار قرار گرفت. این تجربه بسیار تلخی است که کشور با رویکردهای تأمین‌محور در مدیریت منابع آب با آن مواجه شده است و نگرش به بهره‌برداری از آبهای ژرف قبل از رسیدن به بلوغ مدیریتی لازم، تکرار اشتباه راهبردی است که در گذشته مورد آزمون قرار گرفته است. بنابراین برای نجات آب، انتقال بار اشتغال بر سایر پتانسیل‌های فراوان کشور مانند صنعت بی‌نظیر گردشگری طبیعی و باستانی ایران اجتناب‌ناپذیر است. گام نخست در این مسیر، تعامل با سایر قوا برای رفع محدودیت‌های خود ساخته توسعه گردشگری خارجی است.
زوال خاک مخرب‌تر از ورشکستگی آبی
رییس کمیته ارزیابی سیلاب کمیته ملی سدهای بزرگ ایران گفت: سدسازی‌های غیراصولی ناپایدار، توسعه بی‌رویه و کم‌راندمان کشاورزی اعم از آبی و دیم از یک طرف و نابودی جنگل‌ها و پوشش گیاهی از طرف دیگر در این چهار دهه، منجر به توسعه فرسایش خاک در حوضه‌های آبریز کشور و نهایتا زوال منابع ارزشمند خاک شده است که آثار و تبعات مخرب آن بسیار گسترده‌تر از ورشکستگی آبی است. در این شرایط، تعامل با سایر وزارت‌خانه‌ها برای رفع موانع طرح‌های تعادل‌بخشی آبهای زیرزمینی، آبخیزداری، ساماندهی طرح جامع آب کشور و سند ملی آمایش سرزمین گره‌گشا خواهد بود.
سدهایی که عملکرد قابل دفاع ندارند
وی خاطرنشان کرد: مسئله اساسی دیگر، ساختار ناصحیح و غیرکارشناسی حاکم بر مدیریت منابع آب در کشور است که امکان دخالت‌های سیاسیون و دیگر متنفذان محلی در مدیریت منابع آب در یک منطقه را فراهم و تسهیل کرده است. این ساختار نامناسب باعث شده است که مفاهیمی مانند یکپارچه‌نگری در مدیریت منابع و حکمرانی آب در سطوح اجرایی و محلی به‌کلی نادیده انگاشته شوند. بسیاری از سدهای ساخته‌شده در کشور که عملکرد قابل دفاعی ندارند، در اثر فشار نمایندگان مجلس احداث شده‌اند.
حکمرانی متنفذان بر منابع آب
فدایی‌فرد ادامه داد: اصرار بر استقرار کاربر‌ی‌های مختلف پرمصرف منابع آب در مناطق کم‌آب و همچنین تاکید بر خودکفایی و افزایش محصولات کشاورزی با تأکید بر تأمین منابع آب جدید به هر قیمت بدون توجه به آب مجازی نیز زاییده همین ساختار مدیریتی ناصحیح و ناکارآمد منابع آب در کشور بوده است. در واقع در ساختارهای فعلی مدیریت منابع آب، مدیران صنعت آب حکمرانی نمی‌کنند بلکه سیاستمداران و متنفذان محلی بدون دیدگاه مدیریت یکپارچه منابع آب، حکمرانی کرده‌اند.
برنامه‌های حفاظتی منابع آب عقیم مانده‌اند
وی یادآور شد: در این ساختار نادرست، برنامه‌های حفاظتی منابع آب نیز، یا عقیم مانده‌اند و یا به شکل ناقص به اجرا در آمده‌اند چراکه از طرف مسئولان سیاسی استان‌ها به عنوان مانعی در مسیر توسعه تلقی می‌شوند یا از طرف نمایندگان مجلس به عنوان عاملی برای عدم رضایت عمومی به شمار می‌آیند و به تبع آن، یا به نحوی با برنامه‌های حفاظتی مخالفت می‌کنند و یا روی خوش به آنها نشان نمی‌دهند.
آبهای ژرف عموما تجدیدناپذیر هستند
مدیر اسبق طرح جامع آب کشور درباره بهره‌برداری از منابع آب ژرف به عنوان راه‌حلی برای خروج کشور از بحران آب گفت: تاکنون تعریف دقیقی از آبهای ژرف و به خصوص عمق قرارگیری آنها در زیر زمین وجود ندارد. بنابراین با توجه به شرایط اقلیمی و زمین‌شناسی هر منطقه‌ای در جهان، عمقی که برای آبهای ژرف تعریف شود، متفاوت خواهد بود. منظور از آبهای ژرف، آبهای موجود در قسمت‌های عمیق سفره‌های آب زیرزمینی آبرفتی و سازندی عمیق و آب موجود در پهنه‌های گسلی عمیق است که بازهم برای هیچکدام حدی از عمق تعریف نشده است. کلیه منابع آب یادشده به دلیل واقع بودن در عمق زیاد و زمان ماند طولانی، دارای املاح محلول بسیار زیادتری نسبت به منابع آب زیرزمینی معمول و کم‌عمق هستند. از میان منابع آب ژرف معرفی‌شده، آبهای فسیلی مثل آب شور محبوس در میادین نفتی، جزء آبهای تجدیدناپذیر بوده و به طور طبیعی در چرخه آب شرکت نمی‌کنند. صرف‌نظر از امکان عملی و بدون توجه به وجود منابع آب ژرف در احجام مناسب برای بهره‌برداری، کیفیت این آبها نیز برای مصارف مختلف همراه با هزینه‌های مترتب برای اکتشاف، استخراج، انتقال و تصفیه این منابع بسیار سرسام‌آور خواهد بود. ولی نکته مهم این است که آبهای ژرف عموما تجدیدناپذیر هستند.
آیا آبهای فسیل‌شده قابل استفاده‌اند؟
وی بیان داشت: منابع آب تجدیدپذیر منابعی هستند که آب برداشت شده از آنها، طی یک یا چند سال توسط بارش‌ها جایگزین می‌شوند ولی منابع آب تجدیدناپذیر با روان‌آبهای ناشی از بارندگی‌ها ارتباط ندارند. درواقع زمان تغذیه مجدد آبخوان‌های منابع آب تجدیدناپذیر، بسیار طولانی و به نوعی غیر قابل تخمین است. به عبارت دیگر، منظور از منابع آبهای ژرف تجدیدناپذیر، همان آبهای فسیلی است. در واقع آب فسیلی به سفره‌های قدیمی از آب گفته می‌شود که هزاران سال پیش و در شرایط اقلیمی خاص آن زمان‌ها در زیر زمین ذخیره شده است. از طرفی میزان مواد جامد محلول و شوری در این‌گونه آبها بسیار زیاد است و از کیفیت مطلوب برخوردار نیستند. البته نوع دیگری از آب ژرف وجود دارد که به نوعی، آبهای ژرف تجدیدپذیر هستند و بیشتر در پهنه‌های گسلی اعماق زمین یافت می‌شوند. این نوع از آبهای زیرزمینی قابل تغذیه از روان‌‌آب حاصل از بارندگی‌ها هستند. کیفیت این نوع آبها در مقایسه با آبهای فسیلی نیز به مراتب بهتر و مطلوب‌تر است. بنابراین آبهای ژرف نیز نوعی آب زیرزمینی هستند که در اعماق زیادتر قرار دارند و در بسیاری از مناطق جهان ذخیره آب این منابع فراوان است و در صورت فقدان ذخایر آب زیرزمینی در عمق‌های متعارف، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌شوند.
تجربه عربستان، لیبی و افریقا چه می‌گوید؟
فدایی‌فرد گفت: در عربستان ضمن حفاری‌های مربوط به اکتشاف نفت، به منابع آب ژرف فسیلی برخورد کرده و با توسعه برنامه اکتشاف، منابع عظیمی از این نوع آبها شناسایی و مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. حدود 50 درصد از آب مورد نیاز شرب، کشاورزی و صنعت این کشور از این نوع آبهای زیرزمینی تامین شده و 50 درصد مابقی، توسط شیرین کردن آب دریا بدست می‌آید. در کشور لیبی نیز در پروژه بزرگ و معروف "پروژه رود بزرگ دست‌ساز"، اقدام به بهره‌برداری گسترده از آبهای ژرف کرده‌اند. علاوه بر کشورهای عربستان و لیبی، ذخایر آب ژرف فسیلی در تعدادی دیگر از کشورهای جنوب خلیج‌فارس و افریقا نیز مورد استفاده قرار گرفته‌اند. البته در بسیاری از این کشورها با توجه به تجدیدناپذیر بودن آنها، این ذخایر رو به اتمام هستند و همچنین تبعات و مشکلات سوء محیط زیستی نیز به همراه داشته است.
اما و اگر بهره‌برداری از منابع تجدیدپذیر در ایران
وی توضیح داد: در ایران وجود آب تجدیدناپذیر یا همان آب فسیلی در ضمن حفاری چاه‌های عمیق در میدان‌های نفتی از سال‌ها قبل مشاهده شده است و البته این نوع آبها شوری بسیار زیادی دارند. اما وجود ذخایر آب فسیل همانند ذخایر بسیار عظیمی که در کشورهای عربستان و لیبی اکتشاف شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند در ایران اثبات نشده است. در ایران این نوع ذخایر آب زیرزمینی با آن حجم و اندازه‌ای که در کشورهای یادشده کشف و مورد بهره‌برداری قرار گرفته است، وجود ندارد که دلیل آن، ویژگی‌ها کاملا متفاوت زمین‌شناسی ایران با کشورهای جنوب خلیج‌فارس و کشورهای شمال آفریقاست. اما به فرض وجود منابع عظیم آبهای فسیلی در ایران، به نظر نمی‌رسد که بهره‌برداری از آنها منطقی و مقرون به صرفه باشد. ضمن اینکه ذخایر آب تجدیدناپذیر جزء ذخایر استراتژیک و متعلق به آیندگان کشورها محسوب می‌شوند و استفاده از آنها حساسیت‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و محیط زیستی بسیاری به همراه دارد. لازم به ذکر است در مقاطعی اقدامات متهورانه عربستان و لیبی در بهره‌برداری گستره از ذخایر آب زیرزمینی و توسعه وسیع کشاورزی به یمن استفاده از این نوع آبهای زیرزمینی، مورد انتقادهای گسترده جوامع علمی و مدیریتی برخی از کشورها قرار گرفت و اما اگر منظور از آب ژرف، منابع آب زیرزمینی عمیق تجدیدپذیر باشد، به نظر می‌رسد که وجود این نوع آبها که بیشتر در ساختارهای زمین شناسی خُرد شده و گسله عمیق زمین یافت می‌شوند، در برخی از مناطق ایران محتمل است. گرچه در این زمینه نیز مطالعات دقیقی وجود ندارد ولی در صورت کشف چنین منابع عمیق آب زیرزمینی با توجه به تجدیدپذیر بودن آنها و از طرفی کیفیت مناسب‌تر این نوع آبها، بهره‌برداری از آنها البته با در نظر گرفتن کلیه ملاحظات و جنبه‌های اقتصادی و محیط زیستی امکان‌پذیر خواهد بود.
استفاده از منابع آب جدید مغایر با مصالح کشور است
رییس کمیته ارزیابی سیلاب کمیته ملی سدهای بزرگ ایران تاکید کرد: به هر حال، نگرش بهره‌برداری از منابع آب ژرف چیز جدیدی نیست و در ردیف سیاست‌های تأمین‌محور مثل انتقال آب و امثال آن قرار دارد که البته در صورت مواجه شدن با کمبود در ساختار صحیح و مدیریت بالغ منابع آب و به منظور توسعه کشور منابع جدیدی محسوب می‌شود ولی در ساختار و مدیریت فعلی حاکم بر کشور، تفکر استفاده از منابع آب جدید تفکری ناصحیح و مغایر با مصالح کشور است و منافع بلندمدت ملی حکم می‌کند که به جای صرف هزینه‌های سنگین برای تأمین منابع آب جدید، هزینه‌ها صرف اصلاح ساختار و روش‌های مدیریت و افزایش بهره‌وری از منابع آب موجود شود.
چرا راه‌حل‌های مدیریت غیرسازه‌ای مورد توجه قرار نگرفته؟
وی خاطرنشان کرد: وجود دیدگاه تأمین‌محور در مدیریت منابع آب، هر از چندگاه به شکل‌های مختلفی مثل سدسازی‌ها برای کنترل حداکثری رواناب رودخانه‌ها، طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای، شیرین‌سازی و انتقال آب دریا، افزایش عمق بهره‌برداری از آبهای زیرزمینی و به تازگی، بهره‌برداری از آبهای ژرف، بروز می‌کند که ریشه در دیدگاه‌های سازه‌ای و فناوری‌محور در مدیریت منابع آب دارد. این وضعیت نشان می‌دهد که برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران از گذشته تاکنون، به‌کارگیری فناوری و تأمین منابع آب را به عنوان راه‌کار حل مشکلات انتخاب کرده‌اند. متاسفانه حرکت به سمت راه‌حل‌های مدیریت غیرسازه‌ای و نرم‌افزاری که مستلزم صرف تفکر و زمان زیادتر است، تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است.
آقای محرابیان؛ راه دشواری پیش رو دارید
فدایی‌فرد در ادامه خطاب به وزیر جدید نیرو گفت: امیدواریم آگاه باشید که راه بسیار دشواری در پیش رو دارید. در وزارت نیرو، زمان با سرعت از دست می‌رود به نحوی که هنوز مشکلات مربوط به گرما، خشکسالی‌ها، کمبود آب و برق به پایان نرسیده، مشکلات مرتبط با سرما و سیلاب رخ عیان می‌کند. نتایج وضع موجود حاصل تجربه بیش از چهار دهه مدیریت سازه‌ای و فن‌آوری‌محور وزاری قبلی است که بازنگری و آسیب‌شناسی آن می‌تواند چراغ راه‌تان شود. به هر حال، دوران ماموریت شما به سرعت پایان خواهد یافت و شما خواهید ماند و تجربه‌های تلخ و شیرین و البته مشکلات فراوان باقی‌مانده و یک جامعه بزرگ مطالبه‌گر نوظهور جدی.
وی همچنین تاکید کرد: شناسایی و به‌کارگیری نیروهای ارزشمند که در طی چهار دهه، هزینه‌های چشمگیری برای آنها از بیت‌المال صرف شده، می‌تواند جهش چشمگیری در نیروی انسانی وزارت‌خانه جدیدتان به‌وجود آورد.
