ایلنا از جاذبه‌های شهر دامغان گزارش می‌دهد؛
دامغان کهن شهر ناشناخته ایران/جلوه نمایی از دیار صد دروازه با تاریخ ۷ هزار ساله
کد خبر :
۹۴۵۵۱۲
شهر دامغان در استان سمنان از جمله شهرهایی است که مسافران تنها از آن گذر کرده و زمانی را برای حضور در این شهر سپری نمی کنند.در حالی که این شهر تاریخ و قدمت بسیاری داشته و از جاذبه های طبیعی و تاریخی فراوانی برخوردار است که اگر آنها را بشناسیم حتما زمانی را برای بازدید از آن به خود اختصاص می‌دهیم .
ایلنا ؛ نگاهی گذرا به گستره فلات ایران، مشخص کننده زیستگاه‌های انسان‌هایی است که پیش از ورود آریایی‌ها به ایران، بر دشت‌های تفتیده و در کنار کوه‌های سر به فلک کشیده این دیار زیسته‌اند. مهمترین این زیستگاه‌ها، در خوزستان و غرب ایران بود که با تمدن‌های «مادر» یعنی میان رودان همجوار بوده‌اند. تمدن ایلام یا شوش مظهر ارتباط مدنی دو شاهراه مهم تجاری در شمال و جنوب بود که طی هزاران سال، میانرودان را به دره سند متصل می‌کرده است. بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی حکایت از آن دارد که سابقه معماری و شهرسازی ایران به حدود هزاره هفتم پیش از میلاد می‌رسد از آن زمان تاکنون پیوسته این هنر در ارتباط با مسائل گوناگون به ویژه علل مذهبی، توسعه و تکامل یافته است. از جمله این شهرها شهر باستانی و تاریخی دامغان است.
دامغان از کهن‌ترین و باستانی‌ترین شهرهای پارتی ایران
دامغان یکی از کهن‌ترین و باستانی‌ترین شهرهای پارتی ایران است که در مسیر رودخانه چشمه علی ساخته شده است. این شهر در دوره اشکانیان پایتخت ایران بود نام قدیم دامغان «ده‌مغان» و بعد از آن «صددروازه» بود. نام دامغان از «ده» و «مغان» است. «ده» به معنای روستا است و «مغان» برگرفته از واژه مگی است. این لقب توسط زرتشتیان به پادشاهانی چون کوروش بزرگ و داریوش داده شده بود پس از آن «صددروازه» بود. دامغان در زمان امپراتوری اشکانیان با نام شهر صددروازه شناخته می‌شد.
قدیمی‌ترین مسجد ایران به نام مسجد تاریخانه با قدمت 1300 سال در این شهر قرار دارد. دامغان همچنین با نامهای گومش یا قومس شناخته می‌شد که در کتیبه سارگون به این نامها آمده و فاصله آن تا دریای مازندران هفت روز قید شده است.
«تپه حصار» مرکز انواع اقلام صادراتی اشیای سنگی و فلزی در فلات ایران
دامغان دارای آثار و مکان‌های تاریخی فراوانی است؛ از جمله آنها جمله تپه حصار است که یکی از آثار باستانی این شهر است و در حاشیه جنوبی دامغان واقع است که برای نخستین بار توسط اشمیت در سال 1312 مورد کاوش قرار گرفت. در این کاوش‌ها روشن شد که این محوطه باستانی دارای سه دوره اصلی فرهنگی در اواخر نوسنگی تا پایان عصر مفرغ است. از زمان کاوش در تپه حصار، این محوطه به عنوان یکی از محوطه‌های مبنا برای شناسایی فرهنگ‌های همزمان در فلات مرکزی ایران مورد استناد باستان‌شناسان قرار گرفته است. این کاوش‌ها روشن شد که تپه حصار در هزاره‌های چهارم و سوم پیش از میلاد یکی از مراکز مهم تولید برای ساخت انواع اقلام صادراتی نظیر اشیای سنگی و فلزی در فلات ایران بوده است. گِل‌نوشته‌های کشف شده نشان می‌دهد که قدمتشان به حدود 2000 تا 2200 پیش از میلاد برمی‌گردد. شاهد بسیار خوبی بر وجود مبادلات فرهنگی بین تمدن‌های میان رودان و فلان ایران است که جزئیات آن هنوز روشن نیست.
براساس یافته‌های به دست آمده و سن سنجی‌های مطلق به روش کربن 14 تاریخ قدیمی‌ترین لایه‌های تپه حصار به اواسط هزاره پنجم قبل از میلاد بازمی‌گردد. استقرار در تپه حصار نیز ظاهرا تا حدود 5300 سال پیش از میلاد به طور پیوسته ادامه داشته و پس از آن هیچگاه مورد سکونت قرار نگرفته است با وجود این در دوره ساسانی ساختمانی بزرگ دارای گچ‌بریهای زیبا در فاصله حدود 200 متری تپه حصار ساخته شده است.
«برج چهل دختران» با بیش از هزار سال قدمت
از دیگر آثار تاریخی دامغان «برج چهل دختران» است که مربوط به دوره سلجوقی است. این بنا در سال 446 هجری قمری به دستور ابوشجاع موسوم به اسفاربکی از آجر ساخته شد. محیط خارجی این برج 23 متر و قطر داخلی آن 5/5 متر است و حدود 15 متر بلندی دارد. در بالای این برج نزدیک به گنبد کتیبه‌ای به خط کوفی با تزئینات زیبایی آجر و قطار بندی‌های جالب مشاهده می‌شود. بالای در چوبی این برج که اخیراً بازسازی و نصب شده است و از طرف جنوب شرقی باز می‌شود کتیبه دیگری به خط کوفی وجود دارد.
علاوه بر برج، مقبره‌ای در دامغان وجود دارد که به «پیر علمدار» معروف است. مقبره شبیه آن در همان شهر موجود است که چهل دختران نامیده می‌شود. اگرچه این دو برج از نظر شکلی شبیه هم هستند و هر دو سقف مخروطی پیازی شکل دارند ولی آجرهای چهل دختران بهتر و زیباتر از آجرهای پیر علمدار است. نکته قابل توجه در تزئین برج چهل دختران وجود یک سلسله نشان چلیپا شکسته است.
«برج پیرعلمدار دامغان» جادوی معماری آجری در ایران
از دیگر بنای تاریخی پیر علمدار است که یکی از نمونه‌های بسیار ارزشمند معماری صده پنجم ایران است. این برج به صورت مخروطی پیازی شکل ساخته شده است. ارتفاع بنما 13 متر و قطر داخلی آن 5/4 متر است. در قسمت زیر گنبد انتهای بدنه برج دارای تزئینات آجری و گچی زیبایی است که در وسط تزئینات کتیبه‌ای به خط کوفی نوشته شده است. کشیدگی حروف نسبت به دیگر کتیبه‌های روی برج‌های آرامگاهی بیشتر است در طول ساقه حرفهای کشیده‌ای چون الف و ل و گره‌های تزئینی به گونه‌های مختلف اجرا شده و نگاره‌هایی به شکل گلابی به زیبایی هرچه تمام‌تر در کنار هم به کار رفته است. براساس کتیبه این برج بین سالهای 417 تا 420 هجری قمری به دستور ابوحرب بختیار بن محمد فرزند محمد بن ابراهیم برای پدرش ساخته شده است. در کنار برج در گذشته مسجدی از دوران ایلخانی وجود داشته که تنها قسمتی از یک کتیبه آن باقی مانده است. احتمالا کتیبه داخل برج نیز در دوران ایلخانیان برروی دیوار داخلی برج نوشته شده است. این برج در محله خوریا نزدیک مسجد دامغان است.
«خانه تسنیم» سرای فرهنگ دامغان
آثار بعدی «خانه تسنیم» می‌باشد که با توجه به قدمت دامغان، این شهر دارای بناها و آثار متعددی از دوره‌های مختلف است. از زمان ساسانیان و اشکانیان تا دوره‌های مختلف اسلامی. برخی از آثار تاریخی و حتی باستانی این شهر، طی دهه‌های گذشته در معرض انواع تخریب‌ها قرار گرفته است. سازمان مردم نهاد «NGO» خانه تسنیم دامغان از جمله سمن‌های محلی است که با هدف معرفی آثار تاریخی و تلاش برای احیای فعالیت‌هایی آغاز شده است. این سمن یکی از خانه‌های زیبای قدیمی مرکز شهر دامغان را بازسازی و برای فعالیت خود انتخاب کرده است. فضای زیبای این خانه و سالن‌های نمایشگاهی آن امروزه خود یکی از زیبایی‌های شهر دامغان است.
«تاریخانه» سرای نیایش،یکرنگی و مهرورزی
از جمله آثار تاریخی در دامغان «مسجد تاریخانه» می‌باشد که مجموعه بی نظیری است که یکی از مهمترین بناهای بازمانده از قرون نخستین اسلامی در این کشور است و بنا به نوشته بعضی از اسناد در زمان جلوس نخستین سفاح خلیفه عباسی درسال 132 هجری قمری و تا حکومت هارون‌الرشید یعنی سال 170 هجری بنا شده است. اما درباره نام مسجد این نام برگرفته از دو واژه «تاری» و «خانه» تشکیل شده است که «تاری» در زبان ترکی به معنای خدا است. «مسجد تاریخانه» نخستین نمونه‌های مسجد است که در آن مناره نیز از عناصر تشکیل دهنده است پلان این بنا عبارت است از یک حیاط مربع شکل در سمت قبله، یک تالار ستون‌دار و در سه سمت دیگر یک ردیف رواق ساخته شده است. تالار ستون‌دار آن دارای هفت ناو طولی و سه ناو عرضی است و ناو وسطی آن عریض‌تر و رفیع‌تر از ناوهای طرفین است و محراب در آن قرار دارد. عده‌ای سبک معماری این مسجد را عربی می‌دانند و ساخت آن را مشابه مسجد مدینه عنوان کرده‌اند. اما آثار به جای مانده از ستون‌های یک کاخ ساسانی در نزدیکی دامغان شباهت بسیار زیادی با ستون‌های مسجد تاریخانه دارد.
ولی طبق گفته باستان‌شناسان معماری مسجد تاریخانه را صددرصد ساسانی می‌دانند و متذکر می‌شوند که در ساخت مسجد تاریخانه تمام اشکال معماری ایرانی خالص است و حتی در به کار بردن مصالح همان مصالح به کار رفته در معماری ساسانی یعنی آجر، خشت، گچ و چوب استفاده شده است. بدین ترتیب که از آجر برای ساخت قوس‌ها و ستون‌ها و از خشت برای ساخت دیگر قسمت‌های مسجد استفاده شده و همچنین برای ساخت قوس‌های بی‌نظیر طاق‌ها، چوب برای استحکام و گچ برای اندود سطوح مختلف به کار رفته است. قوس‌های به کار رفته در تاریخانه گهواره‌ای با آهنگ بوده که این کار در ایران تازگی نداشته و در هفت تپه شوش نیز دیده شده است.
طبق مدارک تاریخی، مسجد ایران است در گذشته دور و پیش از اسلام کاخ با رعام پادشاهان ساسانی بود و پس از اسلام به مسجد تغییر کاربری داده و با توجه به شواهد معماری آن نیز مربوط به ساسانیان است. در طی قرون تاریخانه دامغان بارها مرمت و بازسازی شده است. مناره آجری زیبایی در عهد سلجوقی به این مجموعه اضافه شده است. مناره کنونی 25 متر ارتفاع دارد و بدنه آن با آجرکاری تزئین شده است. طبق کتیبه کوفی مسجد، مناره به همت بختیار بن محمد در سده پنج هجری احداث و به مجموعه زیبای تاریخانه الحاق شده است.
تهیه وتنظیم : بیژن تلیانی
