بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، نماد پایتخت تشیع ایران/ گنجینه‌ای که در جهان طنین انداز شد
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی از آثار شاخص معماری دوره صفوی است که بعد از ثبت جهانی به یکی از مقاصد اصلی سفر گردشگران خارجی کشور تبدیل شده است.
به گزارش ایلنا، مجموعه نفیس بقعه شیخ صفی‌الدین به نام عارف نامدار شیخ صفی‌الدین اسحاق اردبیلی بنا شده است.
این اثر تاریخی که در ابتدا محل زندگی و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی بود بعدها به مجموعه فاخری از بخش‌های مختلف شامل بقایای دروازه اصلی یا سردر عالی قاپو، آرامگاه شاه اسماعیل اول، چینی خانه، گنبد الله الله، آرامگاه محی الدین محمد یا حرم خانه، تالار دارالحفاظ، صحن اصلی، سردر شاه عباسی، مقابر مشایخ صفوی در دو رواق جناحین دارالحدیث، قبرستان شهیدگاه، حیاط حرم خانه، حیاط میانی، سردابه و اکتشافات باستان‌شناسی، چله‌خانه، مسجد جنت‌سرا، حیاط باغ، آشپزخانه، قندیل خانه و کتابخانه تبدیل شد.
در واقع پس از شروع حکومت صفویه، به سبب ارادت شاهان صفوی به جد خود، بخش‌های مختلفی به این مجموعه اضافه شده است. به ویژه در دوره شاه‌عباس اول و از آن جا که وی ارادت فراوانی به شیخ‌صفی‌الدین داشت و بسیار به زیارت مقبره وی می‌رفت، برای تکمیل و تزئین این اثر، کارهای فراوانی صورت گرفت.
امروز بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی دارای ده‌ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته‌های هنری است که از آن جمله می‌توان به عالی‌ترین نوع کاشی‌کاری معرق و مقرنس و گچ‌بری کتیبه‌های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میرعماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و...) منبت‌های ارزنده، نقره‌کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و غیره اشاره کرد.
تمجید جهانگردان از مرکز مهم خانقاهی اردبیل
پیتر دلاواله در گزارش خود مجموعه مذهبی شیخ صفی الدین اردبیلی را به خاطر جایگاه خود بعد از مکه و مقابر علی (ع) و حسین (ع) مقدس ترین مکان زیارتی برای ایرانی ها عنوان کرده است.
دمرگان فرانسوی نیز مجموعه خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی را نمونه ای برجسته از گونه ای معماری، فن آوری و منظر شهری توصیف می کند.
همچنین ماندلسلو آلمانی در پی بازدید از این اثر تاریخی در گزارش خود می نویسد: « آدمی هنگامی که به اندرونی روضه شیخ صفی الدین اردبیلی گام می نهد، چنان می پندارد که گویی در عالم آسمان و در چند قدمی ملایک و در دنیایی که به غایت شفاف تر از آن چه که تا به حال دیده و شنیده و پنداشته قدم می زند.
همچنین در گزارش انگلبرت کمپفر آلمانی مجموعه شیخ صفی الدین در اردبیل و مقابر متبرک امام رضا (ع) در مشهد و حرم حضرت معصومه (س) در قم بزرگ ترین و زیباترین بقاع ایران عنوان شده است.
در طول تاریخ جهانگردان در سفر به اردبیل بازدید از مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی را در چیدمان برنامه خود قرار داده اند و حیرت آن ها در گزارش های مکتوبی که به یادگار مانده مشهود است.
اما آنچه قابل توجه می نماید، روند شکل گیری این بنای تاریخی است که خود گویای سیر شکل گیری و فعالیت حکومت صفوی در ایران است.
به گفته کارشناس باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل، به سفارش شیخ زاهد گیلانی، شیخ صفی الدین در اردبیل مرکز خانقاهی مهمی دایر کرده و به ارشاد شاگردان می پردازد.
نقش بقعه شیخ صفی در لقب دارالارشاد اردبیل
حسن یوسفی اضافه کرد: در واقع در توسعه شهر اردبیل و اهمیت آن، خانقاه و روضه قطب آفاق شیخ صفی الدین اردبیلی و زادگان صفوی و مریدان طریقت اردبیلیه نقش اساسی داشته است.
او با تاکید به اینکه شهر اردبیل در زمان حیات شیخ صفی از کانون های مهم خانقاهی محسوب می شد، ادامه داد: بعدها از برکت وجود مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی و زادگان او موقوفات متعددی توسط حاکمان دوره های ایلخانی و تیموریه تا صفوی و مریدان آن ها به خانقاه اردبیل اختصاص یافت.
نویسنده کتاب «روضه وحید آفاق، گذری در تاریخ و هنر بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی» متذکر شد: به واسطه این شکوه و شوکت اردبیل در میان شهرهای ایران لقب دارالارشاد یعنی محل ارشاد و هدایت به خود گرفت.
یوسفی با بیان اینکه در ادامه توسط تیمور لنگ این شهر به دارالامان نیز شهرت یافت، اضافه کرد: بنای بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در طول بیش از چهار سده شکل گرفته و اولین و موثرتری تحولات ساختمانی آن در زمان صدرالدین موسی فرزند شیخ صفی الدین اردبیلی مشاهده می شود.
نقش یک بنای تاریخی در ترویج شیعه امامیه
مدیر پایگاه جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی معتقد است، این مجموعه یکی از آثار فاخر معماری و از بناهای تاریخی موثر و ماندگار در عهد صفوی است.
عبدالرحمن وهاب زاده با بیان اینکه این بنای تاریخی می تواند به عنوان محور اتفاقات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و هنری دوره صفوی قلمداد شود، اضافه کرد: به واسطه جایگاه این بنا در تاریخ کشور و به واسطه معماری شاخص آن، در سال 1310 به ثبت ملی و در سال 1389 در یونسکو به ثبت جهانی رسید.
به اعتقاد کارشناسان مطابق چارچوب های یونسکو تنها بناهای تاریخی می توانند به ثبت جهانی برسند که در زندگی خیل عظیمی از انسان های ساکن در پیرامون خود از جمله در فرهنگ، هنر و مذهب تاثیرگذار باشد.
کارشناس باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل با تاکید به تاثیرات این بنا در تاریخ سیاسی، اجتماعی و دینی کشور تصریح کرد: در واقع با فعالیت نوادگان شیخ صفی مجموعه خانقاهی شیخ صفی الدین اردبیلی به محل امن و کانون اصلی نجات انسان ها تبدیل شده و نقش مهم در ترویج شیعه امامیه یا دوازده امامی را بر عهده گرفت.
به گفته یوسفی در واقع هسته اصلی بنیاد معماری مجموعه مذهبی شیخ صفی الدین در اردبیل از اوایل قرن هشت هجری با احداث خانقاه و فضاهای مسکونی توسط شیخ صفی الدین اردبیلی آغاز شد اما در زمان حاکمان صفوی به هیبت یک مجموعه منسجم مذهبی- زیارتی مطرح شد.
در ادامه به روایت تاریخ با تاج گذاری شاه اسماعیل صفوی و اعلام رسمی مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور این مجموعه تاریخی به هسته اصلی تبلیغ مذهب شیعه تبدیل شد تا جایی که از اردبیل به عنوان پایتخت تشیع یاد می شود.
استقبال گردشگران خارجی از یادگار شیخ صفی در تاریخ
ثبت جهانی این اثر تاریخی فرصتی بود تا مجموعه ای کم نظیر در سطح بین الملل معرفی شود.
به اعتقاد کارشناسان این اقدام نه تنها منجر به صیانت دقیق و فنی از این اثر تاریخی شده بلکه سالانه هزاران ها مسافر را به استان اردبیل روانه می سازد.
به اعتقاد مسئول موزه های استان اردبیل، در بین هفت موزه میراثی این استان، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی همواره بیشترین بازدیدها را به خود اختصاص داده است.
فردین عینی تاکید کرد: این اثر تاریخی توانسته در سطح جهانی معرفی شده و به عنوان یکی از جاذبه های تاریخی، معماری و مذهبی کشور قلمداد شود.
او با اذعان به اینکه مجموعه جهانی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از مقاصد اصلی گردشگران خارجی است، اضافه کرد: سالانه هزاران گردشگر از کشورهای اروپایی، آسیایی و آمریکایی جهت بازدید از این موزه به اردبیل سفر می کنند.
مرمت مستمر شاخص ترین اثر تاریخی اردبیل
در مقابل استقبال گردشگران، صیانت و حفاظت دائمی از این اثر تاریخی نیز جاری و ساری است.
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل در این خصوص گفت: مرمت این بنای تاریخی وقفه نداشته و به صورت مستمر در طول سال انجام می شود.
به گفته نادر فلاحی مرمت گنبد دوپوش چینی خانه، بازسازی پوش دوم گنبد حرم خانه، نظافت و مرمت مشبک های چوبی، مرمت درها و نورگیرها و بهسازی فضای سبز و باغ شیخ صفی از جمله اقدامات اخیر در این بنای تاریخی است.
او اضافه کرد: همچنان مرمت بخش های مختلف در حال انجام است و در وضعیت فعلی نیز ساماندهی بخش های مختلف بنا توسط معاونت میراث فرهنگی اداره کل انجام می شود.
به اعتقاد کارشناسان و محققان بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از آثار فاخر معماری کشور است که محور رویدادهای کلیدی تاریخی محسوب می شود.
اثری که نام اردبیل را در سطح بین الملل مطرح کرده و بسیاری از علاقه مندان به تاریخ مشتاق بازدید این بنای تاریخی هستند.
گزارش : ونوس بهنود
