جامعه‌ای که از علم بترسد پشیمان می‌شود

ایلنا: حجت‌الاسلام رسول جعفریان(بنیان‌گذار و مدیر کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران) در هفتمین نشست از دومین سلسله نشست‌های «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» ‌ با بیان اینکه جامعه‌ای که از علم بترسد، پشیمان خواهد شد، گفت: «متجددین ما حرف‌های اصولی و علمی دارند که به نظر من باید اجازه بدهیم در محافل علمی گفته شود.»
به گزارش ایلنا به نقل از روابط عمومی سلسله نشست‌های «الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت»؛ هفتمین سخنرانی از دومین سلسله نشست‌های «الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت» با موضوع «مفهوم علم در تمدن اسلامی و نقش آن در پیشرفت‌ها و توقف‌ها» توسط حجت‌الاسلام دکتر رسول جعفریان در دانشکده اقتصاد، دانشگاه تهران برگزار شد.
این نشست که با حضور حسن سبحانی، محسن یزدان‌پناه و جمعی از دانشجویان رشته اقتصاد همراه بود، رسول جعفریان با اشاه به علاقمندی‌اش به بررسی متون تاریخ تمدن اسلامی گفت: بحث تمدن اسلامی از دو زاویه قابل بررسی است. بخشی مربوط به فرهنگ و تولید علم و بحث‌هایی که معطوف آن می‌شود و دیگری بحث‌هایی که در حوزه تمدنی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مطرح است. در مورد بخش دوم حرف‌های فراوانی گفته شده از جنگ‌های داخلی و فرقه‌ای تا نظام‌های سیاسی مشتدد و نبود تمرکز سیاسی برای عمران، آبادی و آبادانی. اما بحث من در بخش اول است، زیرا ما در رابطه با فلسفه علم کمتر بحث کردیم و متاسفانه در طول تاریخ به دلایل مختلف این بحث را‌‌ رها و مدارس علم را از دست داده‌ایم. در مورد فلسفه  معرفت‌شناختی علم حتی یک کار متمرکز صورت نگرفته است که این مسئله نیز به این موضوع باز می‌گردد که به خاطر ضعف حکومت‌ها و ضعف عمران که وجود داشته، نتوانستیم شرایطی را برای عالمان فراهم کنیم تا یک تمدن خوب و جدی داشته باشیم.
این استاد دانشگاه افزود: نوع کسانی که در طول تاریخ به موضوع علم پرداخته‌اند نیز یک مقدار سیاسی و سلیقه‌ای بوده، که مانند موجی آمده و هیچ‌گاه یک وارسی دقیق نسبت به گذشته و شناسایی تمدن اسلامی صورت نگرفته است. از سوی دیگر ما به کلی بحث تاریخ و فلسفه علم را کنار گذاشتیم و بعد از قرن چهارم و پنجم که افرادی مثل فارابی، ابن سینا و... به آن پرداختند، به کلی این مبحث را‌‌ رها و به مسیرهای انحرافی توجه کردیم. در عصر حاضر نیز به بحث فلسفه علم برای شناخت تمدن اسلامی بسیار محدود توجه شده است.
جعفریان با اشاره به مبانی دقیق شناسایی از تمدن اسلامی گفت: کلیه مکتوبات ما در شناخت تمدنی علمی و اسلامی نیز از دریچه آسیب‌شناسی نیست و بیشتر تعریف و تمجید است و آمارهایی که داده می‌شود، و مثلا چندین هزار کتاب پزشکی را معرفی می‌کنیم.
جعفریان که ریاست کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی را نیز بر عهده داشته، با اشاره به جمع آوری بسیاری از کتب که برای این کتابخانه گردآوری کرده است گفت: باید بپذیریم که بیش از ۹۵ درصد همین کتبی که ما به آن‌ها استناد و فخر می‌کنیم، یک مشت خرافات بیش نیستند. ما ۱۰هزار کتاب پزشکی داریم که از زاویه علمی بسیاری از آن‌ها مبنای ندارند و این مسئله در مورد علم نجوم هم صادق است.
این محقق تاریخ اسلامی در ادامه تصریح کرد: روزنتال می‌گوید در قرآن ۷۵۰ هزار بار مفاهیم علمی به کار رفته است. پس ما توجه به علم را در مکتب اسلامی داریم و بحث از همین جا شروع می‌شود که ما تعریف و تمجید علم را زیاد داریم اما چرا انقلاب علمی نداریم. زیرا تعریف و تمجید مشکلی از ما حل نمی‌کند و پاسخ امروز ما را نمی‌دهد. ما باید در بررسی تاریخ به این موضوع توجه کنیم چرا از معلومات اندکی که ما از یونانیان می‌گیریم در طی ۸۰۰ سال نتوانستیم قدمی آن طرف از آن برداریم. در حالی که اروپاییان از ابن سینا آموختند و فرا‌تر از آن رفتند. تاریخ تمدنی ما نشانگر این موضوع است که ما وارث یونانیان بودیم و بعد‌‌ همان را با کمی جابجا کردن به آن پس دادیم. اما اینکه ما چقدر توانستیم در بهره‌گیری و خارج شدن از این مباحث و شکستن حصار علمی برای پیشرفت داشته باشیم؛ واقعا باید این موضوع را در حد صفر دانست.
وی ادامه داد: البته ما افراد نادر و بزرگ بسیاری داریم، اما در بررسی تمدن اسلامی از زاویه علمی نباید وجود این افراد نادر را با جریانات فکری گسترده در جاعه اشتباه بگیریم، زیرا بسیاری از این عالمان نادر حتی یک وارث هم ندارند. افراد نادری مثل ابوریحان در دوران خود چند نفر بوده‌اند؟ و چند جانشین می‌توان برای آن‌ها پیدا کرد؟. البته هنوز از قرن چهارم و پنجم متن‌های مهمی کشف و آدم‌هایی پیدا می‌شوند. ولی آنچه که در حال حاضر برای ما روشن است این موضوع است که تمدن اسلامی نتوانست از حصار فلسفه ارسطویی، طب بقراطی و بسیاری از علوم خارج شود. اگر کل اطلاعات نجومی ما را جمع‌آوری کنیم در حد یک تلسکوب نمی‌شود که دنیای این علم را عوض کرد. از دریچه علمی ما نرسیدیم که راه تازه‌ایی را باز کنیم و امروزه آمار دادن که ما کتب بسیاری داشته‌ایم که هیچ کدام جنبه علمی ندارند برای ایجاد زمینه‌های پیشرفت فایدهای ندارد. ما باید توجه کنیم که ببینیم افراد نادری که در طول تاریخ داشته‌ایم چرا فعلیتشان جنبه عمومی نداشته است و آموزش آن‌ها چرا بست و رواج پیدا نکرده است. ما باید به اشتباه خودمان اعتراف کنیم چرا پیشرفت نکردیم.
جعفریان با انتقاد به اینکه همین دقیق نگاه نکردن به گذشته باعث شده است این شائبه پیش آید که در نظام دینی ما جایی برای تفکر نیست و به صرف اینکه آدم دینی هستیم راه به جایی نخواهید برد، گفت: هستند افرادی که با مارک دین، خرافه را به جای مبانی علمی رواج دادند. این در حالی است که در غرب می‌بینیم که افراد دینی چگونه کارهای علمی کردند و علم ژنتیک توسط کشیش‌ها رونق و پیشرفت کرد. درحالی که آن‌ها در آموزه‌های دینی خود از ما سختگیر‌تر هم بودند.
وی افزود: باید از نتایج حاصل بسیاری از حرکت‌ها که سد را تمدن اسلامی شده است پرده برداشت تا متوجه شویم که مبانی علمی در کجا مورد غفلت قرار گرفته است. اگر نگاه کنیم متوجه می‌شویم که حمله غزالی به علم و تصوف، کمتر از حمله مغول نبوده است. اگر طبقه بندی و واقعیت نمایی شود متوجه خواهیم شد در طول تاریخ فلاسفه علم در تمدن اسلامی به هیچ گرفته شده و همواره با ابهاماتی روبرو بوده است.
این استاد دانشگاه با بست این موضوع به عصر حاضر گفت: امروز باید عصر نقادی و دید انتقادی ما به فلسفه علم در تمدن اسلامی باشد. این در حالی است که ما امروز مباحث بومی سازی علم، همچون علم شیمی و فیزیک اسلامی را مطرح می‌کنیم و علم را نیز شرقی و غربی کرده‌ایم. باید بررسی کنیم که این نگاه امروز آیا به ابهامات موجود اضافه می‌کند و یا از آن می‌کاهد.
وی اشاره کرد: البته لازم است این را نیز بدانیم که مردم نیازهای خود به علم را هرگونه که باشد کسب می‌کنند و منتظر نمی‌مانند که مراکز دانشگاهی چه می‌کنند. امروزه صنعتگران تجربهٔ ما از دانشگاهیان ما کمتر نمی‌دانند و حتی این در قدیم هم بوده که تجربه به صورت سینه به سینه، عقب ماندگی علمی ما را مرتفع ساخته است. ولی آنچه که باید به آن توجه داشته باشیم این موضوع است که انقلاب علمی در تمدن اسلامی اتفاق نیفتاد و ما سال‌ها ایستادیم بر خرافه و به مدت طولانی آن‌ها را تدریس کرده‌ایم.
این پژوهشگر تاریخی با اشاره به طرح موضوع کتاب «عجایب المخلوقات» محمد طوسی گفت: این کتاب در سال ۵۶۰ تالیف شده و قرن ششم حاصل تمدن اسلامی است که در قرن چهارم و پنجم به دست آمد. این کتاب شکل دایره المعارف و چند دانشی است و یک نگاه خاص به عالم دارد و این نگاه را توجیه می‌کند که می‌خواهد معرفت به پروردگار را رواج دهد، ولی خودش برخی از مسائل را اشاره دارد که خرافه است. این کتاب نگاهی به به پدیده‌های عجیب در علم پزشکی، حیوان‌شناسی، نجوم، جواهرات و... دارد و در نگارش آن تشتت زیادی وجود دار. آنچه ین کتاب در مقابل ما قرار می‌دهد همین تشتت است که در عالم علم، حاصل از تمدن اسلامی به دست می‌آید.
جعفریان گفت: این موضع باز می‌گردد به این مسئله که مردم علوم را از پای منبر گرفته‌اند و نه از مدرسه و بسیاری حرف‌ها که در پای منبر‌ها گفته شده از اهل حدیث است که شیخ صدوق اشاره دارند که برخی از احادیث که گفته می‌شود درست نیست. اما متاسفانه ما شاهد هستیم که هنوز هم چون بسیاری از اخبار نه علم، بازاری است برای ناشران همچنان در قالب طب سنتی و غیره ارائه می‌شوند. به طور مثال اگر کتاب «الحیوان» را بررسی کنیم متوجه می‌شویم که سرتاسر آن یک کلمه بد بخور هم ندارد. و حرف‌های غیر علمی بسیاری در مورد پزشکی در این کتاب هست. متاسفانه این کتاب در دست مردم بوده و مردمی خودشان را با آن درمان هم می‌کردند.
وی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به اینکه پاسخ در شیوه عمل ماست برای زمینه‌های پیشرفت و درک علوم است، گفت: آدم‌های متجدد ما امروزه حرف‌هایی دارند که به نظر من باید اجازه بدهیم آن‌ها را در محافل علمی مطرح کنند. این روش بر خورد با علم را که وزارت علوم بخواهد بدون مشارکت همه افراد بر جامعه تحمیل کند و به فکر و افکار مختلف بها ندهد راه به جایی نخواهد برد.
این استاد دانشگاه افزود: امروزه در اروپا برای یک شغل نانوایی سه سال آموزش داده می‌شود این در حالی است که یک فرد را از شهرستان بر می‌داریم، می‌آوریم و به او خمیر می‌دهیم که درست کند. ما موضوع آموزش علمی را جدی نمی‌گیریم و مبنا را علم و فکر قرار نمی‌دهیم. اگر ما اعتقاد به تفکر داریم و دانایی را مبنای توسعه می‌دانیم باید توجه داشته باشیم که با این علوم انسانی که مبنا قرار گرفته راه به جایی نخواهیم برد. ما نباید از علم و علومی که امروز در گستره دنیا در جریان است بترسیم، زیرا جامعه‌ای که از علم بترسد پشیمان می‌شود. ما باید به دانایی بها بدهیم و اینکه از مبانی دینی انتظار حداکثری داشته باشیم درست نیست.
جعفریان در پایان گفت: باید بسنجیم که چه مانعی توانسته سد راه علم باشد و از این مسئله دوری کنیم که به گذشته‌مان بیش از حد بنازیم. زیرا بعضا غربی‌ها ما را تشویق می‌کنند که به گذشته و برخی از کتب خودمان بنازیم. شاید برخی از کتب که جنبه دایره المعارف دارند از زاویه ادبی و هنری قابل توجه باشند، ولی مدخل ورودی آن‌ها از دریچه علم دچار اغتشاش است. همانگونه که امروزه دایره‌المعارف‌نویسی ما به همین گونه است. ما بسترهای دانشگاهی را بسته‌ایم و ۵۰ نفر را گذاشته‌ایم که دایره‌المعارف بنویسند. در حالی که نگارش دایره‌المعارف یعنی استخراج آخرین علوم از سطح جامعه و ثبت آن‌ها، در حالی که امروز به تعدادی آدم، حقوق داده می‌شود که در مورد هر چیزی بنویسند و این‌‌ همان نشانهروشن اغتشاشی است که در طول تاریخ با آن مواجهه بوده‌ایم.
دومین سلسله نشست‌های «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت»: بررسی اندیشه‌ها و تحلیل مبانی با محوریت نقد غرب و ارزیابی میراث تاریخی – تمدنی اسلام و ایران؛ به همت موسسه توسعه ایرانیان، موسسه مطالعات و تحقیقات مبین و موسسه توسعه و تحقیقات اقتصادی، توسط گروه مطالعات توسعه اسلامی دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، از آبان‌ماه آغاز به کار کرده و هر دو هفته یک بار با سخنرانی یکی از صاحب نظران حوزه‌های مختلف اندیشه و فلسفه اسلامی ادامه دارد.