بررسی عملكرد مركز مبادلات ارزی

 بدنبال نوساناتی كه در نیمه دوم سال 1390 در بازار ارز بوجود آمد و درسال 1391 نیز ادامه پیدا كرد و حتی تشدید نیز شد، بانك مركزی به همراه وزارت امور اقتصادی و دارایی و وزارت صنعت، معدن و تجارت درصدد بر آمدند تا مركزی را برای مبادلات ارز در وزارت صنعت،معدن و تجارت بوجود بیاورند.

این مركز از دوم مهرماه سال 1391 به صورت آزمایشی کار خود را آغاز کرد و از سوم مهرماه به صورت یکپارچه در سراسر کشور عملیاتی شد تا قبل از ایجاد چنین مركزی بحثهایی در خصوص راه اندازی بورس ارز بوجود آمده بود ولی به دلایلی این كار صورت نگرفت و می توان گفت مركز مبادلات ارزی تا حدودی جایگزین بورس ارز شد.

منظور دولت از راه اندازی این مركز دستیابی به دو هدف اصلی بود. هدف اول جلوگیری از نوسانات ارز از طریق فروش ارز برمبنای 2 درصد زیر قیمت بازار آزاد ارز بود و هدف دوم نیز تامین ارز متقاضیان واقعی ارز و واردكنندگان كالاها و خدمات بود.
در بررسی عملكرد این مركز باید دید كه آیا دولت با راه اندازی این مركز به دو هدف مذكور رسیده است یا نه؟

بر اساس رویكردی كه برای این مركز در نظر گرفته شده بود مقرر شد که واردات کالاهای اساسی و دارو (آن دسته از کالاها که از اولویت ۱ و ۲ برخوردار بودند) با «نرخ مرجع» (۱۲۲۶ تومانی) صورت گیرد و ارز مورد نیاز برای بقیه کالاها، به ترتیب اولویت و به تدریج  و البته با توجه به امکانات ارزی به نرخی معادل ۲ درصد کمتر از نرخ بازار آزاد در اختیار واردکنندگان قرار گیرد.

 در پی این تصمیم، در نخستین روز گشایش این مرکز  یعنی دوشنبه سوم مهر ماه، قیمت دلار برای کالاهای گروه ۳، مبلغ ۲۴۰۴ تومان تعیین شد که حدودا ۲ درصد از نرخ بازار آزاد در روز یکشنبه پائین‌تر بود.
اما در طول نخستین روز عملکرد این مرکز، نرخ ارز در بازار آزاد رو به افزایش گذاشت و با ۵۰ تومان افزایش به ۲۵۰۵ تومان رسید. روز بعد یعنی سه‌شنبه ۴ مهر ماه،نرخ دلار در مركز مبادلات ارزی ۲۳۶۲ تومان اعلام شد که بیش از ۵ درصد کمتر از نرخ دلار آزاد در روز قبل بود.
با این همه در روز دوم کار مرکز مبادلات ارزی نیز نرخ ارز در بازار آزاد رو به افزایش گذاشت و با آهنگی سریع خود را به ۲۶۰۰ تومان رساند.
در روزهای سوم یعنی چهارشنبه  و چهارم یعنی پنج‌شنبه، نرخ ارز در مرکز مبادلات ارزی به ترتیب ۲۳۸۶ تومان و 2/2397 تومان تعیین شد که در هر دو مورد با نرخ بازار آزاد تفاوت قابل توجهی داشتند، اما باز هم دلار آزاد به روند صعودی خود ادامه داد.

در روزها و ماههای بعد روند صعودی نرخ ارز در بازار آزاد ادامه پیدا كرد و حتی تا 4000 تومان نیز رسد.
از سویی دیگر نرخ ارز در مركز مبادلات ارزی نتوانست به تبع بازار آزاد ارز افزایش داشته باشد و با دامنه نوسانات 2 الی4 درصد در حدود 2500 تومان تعیین شد.

 آنچه كه از بررسی فوق به دست می آید این است كه با راه اندازی مركز مبادلات ارزی، دولت در كنترل و تثبیت نوسانات بازار آزاد موفقیتی كسب نكرد هرچند ممكن است گفته شود كه اگر این مركز ایجاد نمی شد ممكن بود نوسانات بازار آزاد ارز بیشتر نیز می شد.

در بررسی هدف دوم ملاحظه می گردد كه از زمان شروع به كار مركز مبادلات ارزی در كنار تخصیص ارز براساس نرخ مرجع به اولویتهای اول و دوم كه شامل كالاهای اساسی و دارو می شد، تعداد اولویتهایی كه از ارز مبادله ای (غیر مرجع) می توانستند استفاده نماید نیز روز به روز بر دامنه آنها افزوده شد و در ابتدای امر كه تخصیص ارز صرفاً اولویتهای سوم تا پنجم را شامل می شد در روزها و ماههای بعد به اولویتهای بعدی و تا اولویت 9 نیز تسری پیدا كرد.

این امر باعث گردید كه متقاضیان واقعی ارز تا حدودی به ارز مورد نیاز خود دست پیدا كنند.آمارها نشان می دهد كه از ابتدای راه اندازی مركز مبادلات ارزی تعداد کل ثبت سفارش‌های تخصیص ارز تا پایان بهمن به مرز 18 هزار و 500 فقره رسیده و بیش از 5 میلیارد دلار ارز به گروه‌های کالایی مختلف اختصاص یافته است.از این میزان بیش از 30 درصد تقاضای ارز به گروه کالایی چهارم با عنوان کلی قطعات و مواد واسطه‌ای و 4/18 درصد هم به گروه کالایی پنجم با نام کلی مواد اولیه موردنیاز برای تولید اختصاص یافته است.در واقع با راه اندازی این مركز به نوعی نیازهای ارزی خانواده تولید و گروه کالایی نهم با عنوان کلی کالاهای نهایی بادوام به نرخ مبادله‌ای تامین ارز می‌شوند.همچنین علاوه بر بخش تولید نیازهای خدماتی تحت‌عنوان مصارف 20 گانه نیز به نرخ مبادله‌ای تامین ارز می‌شوند که از آن جمله می توان  به تامین ارز دانشجویان غیربورسیه‌ای در مقاطع کارشناسی ارشد و بالاتر اشاره کرد که مبلغ 228 میلیون دلار توسط بانک مرکزی پرداخت شده است. 

 با توجه به مطالبی كه ذكر گردید عمكرد مركز مبادلات ارزی در رسیدن به هدف دوم یعنی تامین ارز برای متقاضیان واقعی ارز را می توان مطلوب ارزیابی كرد. در واقع می توان گفت كه تداوم عرضه ارز و پاسخگویی به تقاضای های اولویتهای مختلف در این مركز این امیدواری را ایجاد كرده است تا با توجه  به شرایط ملتهب بازار، واردكنندگان كالاها اعم از مواد اولیه، کالا‌های واسطه‌ای و کالا‌های سرمایه‌ای تا حدودی از تامین ارز مورد نیاز خود اطمینان حاصل نمایند.

به عنوان نكته پایانی ذكر این نكته لازم است كه شرط تداوم موفقیت مركز مبادلات ارزی در تامین ارز مورد نیاز واردكنندگان،تداوم و تقویت عرضه ارز در این مركز می باشد با توجه به اینكه مقرر بود كه منابع عرضه ارز در این مركز بر اساس 5/14 درصد ارز حاصل از فروش نفت شركت ملی نفت،ارز حاصل از فروش محصولات پتروشیمی که متعلق به شرکت پتروشیمی است، دو تا 10 درصد ارز مربوط به صندوق توسعه ملی و ارز حاصل از صادرات غیرنفتی و همچنین دارندگان ارز از جمله عموم مردم که در بانک‌‌ها سپرده‌گذاری ارزی کرد‌ه‌اند یا در منازلشان ارز را نگهداری می‌کنند،تامین شود ولی در عمل از دو منبع ارز مورد نیاز تامین شد و در واقع شركتهای پتروشیمی و صادركنندگان بخش خصوصی  همكاری مناسبی برای تامین ارز مركز مبادلات ارزی نداشته اند. اگر چنانچه تمام درآمدهای ارزی مقرر شده با یک روند صعودی و به صورت تدریجی و در یک زمانبندی مشخص به مرکز مبادلات ارزی سوق داده شود، این امر می تواند کمک شایانی به تداوم و تقویت منابع ارزی مركز مبادلات ارزی داشته باشد.

دكتر ابراهیم علی رازینی، كارشناس اقتصادی