مقام «نوایی» مرزهای داخلی و خارجی را درنوردیده/ اجراکنندگان «نوایی» از «غلامعلی پورعطایی» تا «رضا رویگری»+صوت
خراسان یکی از گسترده‌ترین استان‌های کشور، دارای موسیقی غنی و پرقدمتی است. موسیقی خراسان تا آن حد شنیدنی است که برخی از مقام‌های آن از حصار و محدودیت‌های جغرافیایی خارج شده‌اند و به آثاری همه پسند تبدیل شده‌اند. «نوایی» یکی از این آثار است و در گزارش ذیل به آن پرداخته می‌شود.
به گزارش خبرنگار ایلنا، مقام‌های موسیقایی در خراسان شمالی، جنوبی و رضوی کلیتی واحد دارند و تفاوت آن‌ها در جزییات است. «لوی»، «طرقه» یا «تورغه»، «الله مزار»، «شاختار» یا «شاخه‌تایی»، «تجنیس»، «هرای»، «گرایلی»، «اما نه سوز»، «سردار عوض خان» یا «سردار عیوض خان»، «رشیدخان»، «بلال»، «آله گِنر»، «زارنجی»، «ملواری»، «درنا»، «بلبل» «جمشیدی»، «سرحدی»، «کوچه‌باغی» و «هزارگی» و «نوایی» تعدادی از مقام‌های مورد توجه در منطقه خراسان هستند.
«ناره ناره»، «چنشتی»، «چپ و راست»، «شیرجه» و «سه‌ضرب» نیز برخی از قطعاتی هستند که در موسیقی خراسان جنوبی مورد توجه هستند و در رقص‌های محلی نواخته می‌شوند. «عروس‌کشو» یا «عروس‌کشان»، «محمل»، «روش»، «نصر و جو» یا «نصر و جان»، «کوچه‌باغی»، «غلام پخش»، «پیش‌باز»، «لالایی» از آهنگ‌های قدیمی جنوب خراسان هستند.
«چنشتی»، «فورگی»، «سرکاریزی» و «رکاتی» نیز از جمله رقص‌هایی هستند که به صورت انفرادی یا در دسته‌های دونفره و سه‌نفره و گروهی اجرا می‌شوند. چوب بازی (با حرکات نمادین مربوطه به جنگ) نیز یکی از بازی‌های مرسوم در جنوب خراسان است و آهنگ‌های آن عبارتند از «آزاد»، «کنار به خاک»، «وسط به خاک»، «پک‌پک»، «دست به خواب»، «پشت و گندم‌کاری».
یکی دیگر از آیین‌ها یا مراسم موسیقی محور اهالی جنوب خراسان «فراقی» نام دارد. طی این رویداد روستاییان گرد یکدیگر می‌نشیدند و هر یک با خواندن دو بیت از اشعار محلی به بیان هجران و فراق خود می‌پردازند.
در میان مقام‌های متعدد موسیقی خراسان «نوایی» یکی از مطرح‌ترین‌هاست و معمولا عموم مردم موسیقی مقامی خراسان را با این اثر می‌شناسند بی‌آنکه از جزییات آن مطلع باشند. گزارش پیش رو به این موضوع می‌پردازد.
مقام «نوایی» که از باقی مقام‌های موسیقی خراسان شناخته شده‌تر است نخستین بار توسط غلامعلی پورعطایی خلق و اجرا شده و عثمان محمدپرست نیز آن را اجرا کرده است.
شعر «نوایی» سروده کیست؟
یکی از ویژگی‌های این اثر کلام یا شعر آن است که توسط طیب اصفهانی سروده است. میرزا عبدالباقی طبیب معروف به طبیب اصفهانی از شاعران قرن دوازدهم هجری است که شعر نوایی او از باقی آثارش مطرح‌تر است، زیرا به واسطه تلاش هنرمندان خراسان به اثری موسیقایی تبدیل شده است. طیب اصفهانی همانطور که نامش پیداست اهل اصفهان است و در تخت فولاد اصفهان دفن شده است.
شعر «نوایی»:
نوایی نوایی نوایی نوایی
همه با وفایند تو گل بی‌وفایی
الهی برافتد نشان جدایی
جوانی بگذرد تو قدرش ندانی
غمش در نهان‌خانه دل نشیند
به نازی که لیلی به محمل نشیند
به دنبال محمل چنان زار گریم
که از گریه‌ام ناقه در گل نشیند
خلدگر به پا خاری، آسان برآرم
چه سازم به خاری که در دل نشیند؟
پی ناقه‌اش رفتم آهسته، ترسم
مبادا غباری به محمل نشیند
مرنجان دلم را که این مرغ وحشی
ز بامی که برخاست به مشکل نشیند
عجب نیست خندد اگر گل به سروی
که در این چمن پای در گل نشیند
بنازم به بزم محبت که آنجا
گدایی به شاهی مقابل نشیند
طبیب، از طلب در دو گیتی میاسا
کسی چون میان دو منزل، نشیند؟
خالق مقام «نوایی» چه کسی است؟
غلامعلی پورعطایی زاده سال ۱۳۲۶ است و دوازدهم مهرم‌ها سال ۱۳۹۳ چهره در نقاب خاک کشید. پورعطایی را یکی از هنرمندان موثر خطه خراسان می‌دانند. او نوازنده چیره دست دوتار بوده و به واسطه آوازهای عارفانه و عاشقانه‌اش در میان مردم کل کشور مطرح شده است. پورعطایی که یکی از بخشی‌های خراسان محسوب می‌شود نقش پررنگی در معرفی موسیقی مقامی منطقه‌اش داشته است.
زنده‌یاد پورعطایی علاوه فعالیت جدی در عرصه موسیقی در چندین فیلم و سریال نیز ایفای نقش کرده و مقابل دوربین کارگردان‌هایی چون واروژ کریم مسیحی و بهرام بیضایی قرار گرفته است. او همچین شاهنامه‌خوانی چیره‌دست بوده و «جنگ هفت لشکر»، داستان‌های «سیاوش»، «بیژن و منیژه»، «جنگ کُک کوه‌زاد» برخی از قطعات اجرا شده توسط این هنرمند است.
عطایی که عمده شهرتش به خاطر اجرای مقام «نوایی است» طی گفتگو با رسانه‌ها درباره اهمیت ساز دوتار اینگونه گفته است: «دوتار ساز دل است. هیچ‌کس از عبارت دوتارنوازی استفاده نمی‌کند و همه می‌گویند دوتارزنی. دوتار را می‌زنند، ولی بقیه سازها را می‌نوازند. دوتار یک جور فریاد است، اما این زدن به معنای خشونت نیست، بلکه بیشتر جوشش و عصیان روح است. روال دوتارزدن اینگونه است که از یک دعوا شروع می‌شود و به آشتی ختم می‌شود.»
یکی دیگر از ویژگی‌های زنده‌یاد پورعطایی تحصیلات اوست. معمولا اغلب هنرمندان پیشکسوت موسیقی نواحی سواد آکادمیک ندارند اما غلامعلی پورعطایی از این قاعده مستثنی است. هوشنگ جاوید (پژوهشگر موسیقی نواحی) در اینباره گفته است: «غلامعلی پورعطایی مدرک فوق دیپلم داشته و شغلش معلمی بوده و در نهایت بازنشسته آموزش و پرورش شد. همین امر به او در شناخت و خوانش اشعار بزرگان شعر و موسیقی منطقه و ایران یاری‌های فراوانی رساند.»
اما آنچه نحوه هنر پورعطایی را از دیگران متمایز می‌کند شیوه اجرای او روی صحنه است. او حین اجرا تمام توان و احساس خود را به کار می‌گرفته و اشعار را با تاکییدات درست می‌خوانده است. شاید این روحیه احساسی بوده که سینماگران را بر آن داشته تا از او به عنوان بازیگر استفاده کنند. بهرام بیضایی و واروژ کریم مسیحی از جمله آن‌ها بودند. دیگر ویژگی زنده‌یاد پورعطایی صدای قدرتمند و کامل اوست. بی‌شک یکی از دلایل ماندگاری مقام «نوایی» صدای منحصر به فرد و پراحساس غلامعلی پورعطایی بوده است. این هنرمند در زمان حیات بسیار فعال بوده و پای ثابت حضور در جشنواره‌ها بوده است. او طی سال‌های فعالیتش در رویدادهایی چون جشنواره موسیقی فجر، جشنواره ذکر و ذاکرین و جشنواره موسیقی نواحی ایران حضوری جدی داشته و به واسطه هنر والایش آن‌ها را اعتبار بخشیده است.
شادروان غلامعلی پورعطایی چند ماه آخر عمرش را با بیماری‌های مختلفی از جمله عفونت ریه و کیسه صفرا سپری کرد و در نهایت صبح روز ۱۲ مهرماه ۱۳۹۳ دار فانی را وداع گفت.
عثمان محمدپرست بزرگ دوتار خراسان
عثمان محمدپرست متولد سال ۱۳۰۷ اهل خواف است و در منطقه او را با نام عثمان خوافی می‌شناسند. شهرت عثمان محمدپرست به دلیل دوتارنوازی اوست. موضع جالب توجه اینکه هیچکدام ار اعضای خانواده او در زمینه موسیقی فعالیت نداشته‌اند. این استاد موسیقی مقامی فراگیری موسیقی را از سن ۱۰ سالگی آغاز کرده و حال پس از گذشت ۸۳ سال از حضورش در عرصه موسیقی در سن ۹۳ سالگی کارنامه پر و پیمانی از خود به جا گذاشته است.
محمدپرست درباره فعالیت‌هایش در عرصه موسیقی گفته است: «از دوازده یا سیزده سالگی با دوتار هم‌نواز شدم و روزها و شب‌ها بعد از فراغت از کار که جوهر هر مرد خوافی است، به سماع روحانی با خویشتن خویش می‌پرداختم و هیچ گاه استادی در این زمینه نداشتم. دو تار یعنی عشق، دوتار، ساز آرام و ملایمی است که هم نوازنده را آرامش می‌دهد و هم مردمی را که علاقمند به این ساز هستند.»
محمدپرست که چند سال پیش نامش را به عثمان محمددوست تغییر داده یکی از افراد خیر خراسان است و در امر مدرسه‌سازی فعالیت‌های جدی داشته است. برخی از کارشناسان عثمان محمدپرست را به دلیل شیوه نواختن و خواندش صاحب سبک می‌دانند. این هنرمند چند سال پیش برای درمان دیسک کمر زیر تیغ جراحی رفت، از آن به بعد دیگر قادر به نواختن دوتار نیست.
هوشنگ جاوید، درباره اهمیت هنر محمدپرست گفته است: «عثمان در طول زندگی اش خدمات زیادی در زمینه‌های مختلف انجام داده که مردم آن‌ها را نادیده گرفته‌اند.»
وی که مقام «نوایی» را خوانده، طی سال‌های فعالیتش با هنرمندان مطرحی مانند محمدرضا شجریان همکارری نموده و مقام‌های دیگری را اجرا کرده است.
این پیشکسوت موسیقی خراسان که سال‌هاست با بیماری دست و پنجه نرم می‌کند، اسفندماه سال گذشته حالش رو به وخامت گذاشت و به دلیل خونریزی معده در بیمارستانی در خواف بستری شد و درمانش در مشهد ادامه یافت. محمدپرست حال ۹۳ سال سن دارد و دوران کهولت را می‌گذراند بی‌آنکه ساز بزند یا فعالیت هنری داشته باشد. او قبلا، آن زمان که سلامت بود گفته بود بدون ساز دوتار زنده نیست.
مقام یا قطعه «نوایی» که به واسطه وجود هنرمندانی چون غلامعلی پورعطایی و عثمان محمدپرست اعتبار یافته و شناخته شده طی این سال‌ها توسط خوانندگان سبک‌های مختلف (حتی پاپ) به تولید و اجرای «نوایی» مورد استفاده قرار گرفته است. این اتفاق گویای این است که موسیقی و مقام خوب و زیبا برای بازتولید و اجرای دوباره در سبک‌های مختلف هیچ محدودیتی ندارد. مقام «نوایی» تا آن حد مورد توجه بوده که خوانندگان خارج از ایران نیز به بازخوانی آن پرداخته‌اند.
بازخوانی‌های متعدد مقام «نوایی» توسط خوانندگان داخلی و آنطرف آبی‌ها
پس از زنده‌یاد غلامعلی پورعطایی و عثمان محمدپرست، بیژن بیژنی، رضا رویگری، محمد اصفهانی و ابراهیم شریف‌زاده برخی دیگر از خوانندگانی هستند که «نوایی» را اجرا کرده‌اند. ترانه «نوایی» سال ۱۳۴۴ در نمایشِ «پهلوان اکبر می‌میرد» نوشته بهرام بیضایی نیز بر این اساس اجرا شده و این اتفاق نشان از ارزش و بهای آن دارد. به این دلیل که بهرام بیضایی که حال چند سالی است از ایران مهاجرت کرده نسبت به اجرا و انتخاب‌هایش بسیار وسواس و سخت‌گیر است.
در ادامه نسخه‌های دیگر «نوایی» با صدای دیگر خوانندگان را بشنوید و دانلود کنید.
اجرای مقام «نوایی» با صدای زنده‌یاد غلامعلی پورعطایی؛
«نوایی» با صدای ابراهیم شریف‌زاده؛
اجرای «نوایی» با صدای عثمان محمدپرست؛
اجرای «نوایی» با صدای بیژن بیژنی؛
«نوایی» با صدای رضا رویگری که علاوه بر فعالیت جدی در عرصه سینما، خواننده نیز هست؛
«نوایی» با صدای محمد اصفهانی/ این خواننده آثار قدیمی متعددی را باز اجرا کرده است؛
