تحلیلی بر الزامات طرح کیفی‌سازی نفت کوره شرکت پالایش تهران
از سال ۲۰۰۰ به‌علت تغییر الگوی مصرف، تقاضای جهانی برای نفت کوره ۴۰ درصد کاهش یافته است. از طرفی با اعمال استاندارد جدید سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) در خصوص کاهش میزان گوگرد نفت کوره مصرفی در شبکه حمل و نقل دریایی از ۵/۳ درصد به کمتر از ۵/۰ درصد از سال ۲۰۲۰، پیش‌بینی می‌شود که سهم نفت کوره به‌عنوان سوخت کشتی‌ها از ۸۰ به ۳۰ درصد کاهش یابد.
به گزارش ایلنا، در حاضر یکی از مشکلات و معضلات پالایشگاههای نفت از جمله پالایشگاه تهران تولید باقیمانده‌ها و فراورده‌های سنگین نفتی (نفت کوره و وکیوم باتوم) که از ته‌مانده تقطیر نفت خام در خلاء بدست می‌آیند، است و درصد قابل توجهی از تولیدات پالایشگاههای نفت در سبد محصولات پالایشی را تشکیل می‌دهند. با توجه به الزامات و تکالیف قانونی برای کاهش فراورده‌های نفتی و کیفی‌سازی محصولات پالایشگاهی و لزوم رعایت استانداردهای جدیدی که برای این محصولات اعمال شده و در نتیجه محدودیت‌هایی برای عرضه آنها در بازارهای داخلی و بین‌المللی ایجاد شده است و اقتصاد پالایشگاههای نفت از جمله پالایشگاه تهران با چالش‌هایی همراه شده و پیش‌بینی می‌شود این روند در سال‌های آینده نیز ادامه یابد.
برای حل مشکلات ناشی از تولید باقیمانده‌های سنگین نفت خام در پالایشگاههای نفت، به‌کارگیری فناوری‌های ارتقاء باقیمانده نفت خام (Residue Upgrading) یا ارتقاء ته‌مانده بشکه (Bottom of Barrel Upgrading)، با هدف تولید محصولات سبک و با ارزش بیشتر مانند بنزین یا گازوئیل که منطبق با استانداردهای زیست‌محیطی نیز می‌باشند، به‌طور مداوم در حال افزایش است تا علاوه بر تامین تقاضا برای محصولات سبک‌تر، اقتصاد پالایشگاه و حاشیه سود آن نیز بهبود یابد. بررسی و ارزیابی‌های انجام‌شده در خصوص لزوم اجرای این طرح‌ها در پالایشگاههای نفت کشور از جمله پالایشگاه نفت تهران که با عنوان طرح‌های Upgrading شناخته می‌شوند، نشان‌دهنده ضرورت این طرح‌ها است. در این نوشتار دلایل و الزامات اجرای این طرح‌های کلیدی با در نظر گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی، الزامات و تکالیف قانونی و ملاحظات اقتصادی بررسی می‌شوند.
الف) ملاحظات زیست‌محیطی:
از سال ۲۰۰۰ به‌علت تغییر الگوی مصرف، تقاضای جهانی برای نفت کوره ۴۰ درصد کاهش یافته است. از طرفی با اعمال استاندارد جدید سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) در خصوص کاهش میزان گوگرد نفت کوره مصرفی در شبکه حمل و نقل دریایی از ۵/۳ درصد به کمتر از ۵/۰ درصد از سال ۲۰۲۰، پیش‌بینی می‌شود که سهم نفت کوره به‌عنوان سوخت کشتی‌ها از ۸۰ به ۳۰ درصد کاهش یابد. از همین رو مصرف نفت کوره کاهش شدید داشته است (شکل ۱). چنانچه اشاره شد، ایجاد تغییرات در تقاضا، باعث شده است تا الگوی عرضه مجبور باشد خود را تغییر داده و با وضع موجود تطبیق پیدا کند، لذا لازم است تا برای کاهش چشمگیر مصرف نفت کوره، تدبیر ویژه‌ای برای کاهش تولید آن در نظر گرفته شود.
شکل ۱: محدودیت میزان گوگرد در سوخت کشتی‌ها با اجرای استاندارد بین‌المللی IMO-۲۰۲۰
ب) الزامات و تکالیف قانونی:
با توجه به اهمیت تولید محصولات استاندارد در پالایشگاههای کشور و لزوم کاهش تولید فراورده‌های سنگین نفتی، قوانین متعددی برای انجام طرح‌های کیفی‌سازی نفت کوره اعمال شده است. از میان قوانین اعمال شده می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
۱) مصوبات هیئت محترم وزیران و برنامه جامع کاهش آلودگی در ۸ کلان شهر، قانون حمایت از توسعه صنایع پاییندستی نفت و میعانات گازی با استفاده از سرمایهگذاری مردمی مصوب مجلس شورای اسلامی مورخ۱۰/۰۲/۱۳۹۳؛
۲) ابلاغیه قانون هوای پاک و اصلاحیه ماده ۲۳ آیین‌نامه فنی در زمینه کنترل و کاهش آلودگی‌ها (موضوع ماده (۲) قانون هوای پاک) مورخ ۲۳/۰۵/۱۳۹۶؛
۳) قانون حمایت از توسعه صنایع پاییندستی نفت خام مصوبه ۱۳۹۱ با موضوع وظایف اختیارات وزارت نفت برای استانداردسازی سوخت مصرفی با استاندارد یورو ۴، ۵ و استانداردسازی سوخت مصرفی نیروگاهها مورخ ۲۹/۱۰/۱۳۹۸؛
۴) مجوز صادره از معاونت برنامه‌ریزی وزارت نفت در خصوص قانون حمایت از توسعه صنایع پایین دستی نفت خام میعانات گازی با استفاده از سرمایهگذاری مردمی مورخ ۲۶/۶/۱۳۹۹؛
۵) الزام قانونی ماده ۴۵ برنامه پنج ساله هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران مبنی بر افزایش کیفیت فراورده‌های نفتی و تطابق آن با استانداردها و الزامات قانونی داخلی و بین‌المللی در راستای افزایش ارزش افزوده محصولات در زنجیره پاییندستی پتروپالایشگاهی و تلکیف دولت بر تهیه سازوکارهای مورد نیاز برای ارتقای کیفی فراورده‌های تولیدی و کاهش تولید فراورده‌های سنگین به‌نحوی که تا پایان برنامه، ترکیب و کیفیت فراورده‌های نفتی تولیدشده توسط شرکت‌های پالایش نفت و پتروپالایشگاهی از استانداردهای لازم برخوردار باشد. طبق تبصره این قانون به‌منظور الزام به تحقق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز، تخفیف پنج درصدی (۵%) خوراک شرکت‌های پالایش نفت و میعانات گازی و نیز تخفیف خوراک تحویلی به شرکت‌های پتروشیمی موجود (مابهالتفاوت قیمت خوراک گاز تحویلی با تکلیف مندرج در قانون هدفمندکردن یارانهها مصوب ۱۵/۱۰/۱۳۸۸ با اصلاحات و الحاقات بعدی) مشروط به اختصاص حداقل چهل درصد (۴۰%) از سود خالص سالانه این شرکت‌ها به حساب اندوخته سرمایهای مخصوص طرح (پروژه)های کیفی‌سازی و توسعه زنجیره پاییندستی همان شرکت است.
ج)ملاحظات اقتصادی:
با توجه به حجم سرمایهگذاری برای اجرای طرح‌های کیفی‌سازی نفت کوره در پالایشگاههای کشور، مشوق‌ها و تسهیلات حمایتی مختلفی در قوانین در نظر گرفته شده است. یکی از مشوق‌های اقتصادی اجرای طرح کیفی‌سازی نفت کوره، برخورداری از ظرفیت‌های موجود در قانون «حمایت از توسعه صنایع پاییندستی نفت خام و میعانات گازی با استفاده از سرمایهگذاری مردمی» می‌باشد. براساس این قانون پالایشگاههای نفت در صورت اجرای پروژه‌های ارتقاء نفت خام و کیفی‌سازی می‌توانند در قالب تسهیلات صندوق توسعه ملی از تنفس خوراک برخوردار شوند. براساس آیین‌نامه اجرایی این قانون، پالایشگاههای نفتی موجود کشور در صورت اجرای پروژه‌های کیفی‌سازی، در دوره بهره‌برداری، معادل سرمایهگذاری انجام‌شده از تنفس خوراک برخوردار شوند. لازم به ذکر از که میزان تسهیلات (تنفس خوراک)، ۳۰ درصد هزینه سالانه پرداختی بابت خرید نفت خام (خوراک پالایشگاه) می‌باشد. علاوه بر این، بر اساس بند (ث) ماده ۴ این قانون وزارت نفت موظف است قیمت نفت خام و میعانات گازی خوراک پالایشگاه‌ها، پتروپالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌های مورد اشاره در جزء (۲) تبصره (۲) ماده (۱۳) قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور مصوب ۰۱/۰۲/۱۳۹۴ را صرفا برای طرح‌هایی که تمام شرایط ذیل را رعایت کنند، پس از بهره‌برداری به اندازه نود درصد (۹۰%) قیمت تحویل روی کشتی (فوب) در سواحل خلیج فارس تعیین کند؛
«۱- حجم تولید نفت کوره با درصد گوگرد بالای نیم درصد، کمتر از هفت درصد (۷%) حجم کل فراورده‌های تولیدی پالایشگاه باشد.
۲- حداقل بیست هزار تن در سال کک سوزنی قابل استفاده در تولید الکترود گرافیتیِ مصرفی در صنعت فولاد یا حداقل چهل هزار تن در سال کک اسفنجی قابل استفاده در تولید آند مصرفی در صنعت آلومینیوم یا حداقل پنجاه هزار تن در سال پروپیلن با درجه خلوص بالای نود و نه و نیم درصد (۵/۹۹%) قابل استفاده در پلیمرسازی را تولید کند.
۳- درصورتی‌که گام (فاز) اول طرح، طی شصت ماه از زمان صدور مجوز تنفس خوراک و هر گام (فاز) بعدی طی دوازده ماه پس از آن به بهره‌برداری نرسد، به ازای هر ماه تأخیر، یک‌ماه از دوره تخفیف ده‌ساله مذکور کسر می‌شود.»
سخن پایانی:
با توجه به موارد مطرح شده و تبیین اهمیت اجرای طرح‌های کیفی‌سازی نفت کوره در پالایشگاههای نفت با در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی و اقتصادی و همچنین با نگاهی به تکالیف قانونی، اجرای این طرح در پالایشگاه تهران که در دو فاز طراحی و برنامه‌ریزی شده است نتایج مثبتی به‌دنبال خواهد داشت که می‌توان به تولید ۵/۹ میلیون لیتر در روز سوخت پاک برای نیروگاه‌های کشور و صنعت کشتیرانی و جلوگیری از تشدید بحران آلودگی هوا ناشی از انتشار گوگرد در حدود ۳۵۰ تن در روز به‌دلیل مازوت سوزی (فاز اول) و تولید ۵/۷ میلیون لیتر در روز بنزین یورو ۵ و نیز تولید ۶ میلیون لیتر در روز نفت‌گاز یورو ۵ (فاز دو) اشاره کرد که می‌تواند تاثیر شایانی در حل ناترازی سوخت کشور داشته باشد.
