در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد:
مشاغل غیررسمی و غیرحرفه‌ای کودکان کار، آنها را به چرخه فقر و بیکاری در بزرگسالی سوق می‌دهد
حقوقدان و پژوهشگر حقوق بین الملل کودکان گفت: مناطق فقیرنشین، خانواده‌ها برای تأمین معیشت خود به کمک اقتصادی کودکان وابسته هستند.
«محمد مهدی سید ناصری» حقوقدان و پژوهشگر حقوق بین الملل کودکان در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا درباره عوامل ترک تحصیل کودکان اظهار داشت: بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال تحصیلی ۱۴۰۳-۱۴۰۱ نرخ ترک تحصیل دانش‌آموزان در تمام مقاطع تحصیلی افزایش یافته است. در این سال تحصیلی نرخ ترک تحصیل دانش آموزان در مقطع ابتدایی با افزایش ۰.۲۵ واحد درصدی به ۱.۲ درصد رسیده است. ترک تحصیل در مقطع ابتدایی موجب افزایش بی‌سوادی در آینده ایران می‌شود و بسیار نگران‌کننده است. افزایش میزان ترک‌تحصیل با افزایش نرخ فقر و تورم و مشکلات اقتصادی در سال‌های گذشته رابطه تنگاتنگی دارد.
وی در ادامه گفت: ترک تحصیل کودکان در ایران یک مسأله پیچیده و چندبُعدی است که هم از منظر حقوقی و هم از نظر اجتماعی و اقتصادی نیازمند توجه جدی است. به‌ویژه در سال‌های اخیر، با افزایش بحران‌های اقتصادی پدیده ترک تحصیل کودکان در ایران روند رو به رشدی را تجربه کرده است. سوال بسیار مهم این است که تعهدات دولت در قبال حق آموزش برابر کودکان چیست؟
این مدرس دانشگاه با اشاره به اظهارات اخیر معاون آموزش ابتدایی وزیر محترم آموزش و پرورش مبنی بر اینکه ۱۶۴ هزار کودک بازمانده از تحصیل داریم که از این میان برخی بیماری صعب‌العلاج دارند، تصریح کرد: بازماندگی از تحصیل دانش‌آموزان یکی از معضلات همیشگی در نظام آموزشی دولت‌ها است و بر این اساس آموزش و پرورش هر کشوری مطابق با سیاست‌ها و شرایط خود برای کاهش تعداد بازماندگان از تحصیل تلاش می‌کند. مطابق با مقررات آموزش و پرورش عمومی و رایگان مقرر شده است که هر کودک باید سواد بیاموزد و والدین حق ندارند کودکان و نوجوانان را از نعمت سوادآموزی و خواندن و نوشتن و فراگیری علوم و فنون محروم کنند و همچنین حق ندارند اطفال را تا سنین معینی به کار بگمارند و از آنان به‌عنوان کارگر و حتی کارآموز استفاده کنند.
لزوم توجه به آموزش کودکان دارای معلولیت ذهنی
این پژوهشگر حقوق کودکان به اهمیت تحصیل کودکان در قانون اساسی کشور پرداخت و گفت: در اصل سی‌ام قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز مقرر شده، دولت موظف و متعهد است شرایط آموزش و پرورش رایگان را برای همه تا پایان دوره متوسطه فراهم کند و وسایل تحصیلات عالی را تا سر حد خودکفایی کشور به‌طور رایگان گسترش دهد. حق بر آموزش امروزه به عنوان یکی از مهمترین حق‌های بشری در اسناد بین‌المللی مورد تصریح و تأکید قرار گرفته است. این در حالی است که آموزش به عنوان زیربنای سازنده درک و فهم بشر از جمله حقوقی است که نه تنها خود به تنهایی و فی‌نفسه از جمله مهمترین حق‌های بشر تلقی می‌گردد بلکه به عنوان مجرای شناخت و درک سایر حق‌های بشر و اعمال بهتر آنها نیز تلقی می‌شود، بنابراین نمی‌توان به بهانه‌هایی نظیر توانایی کم کودکان دارای معلولیت‌های ذهنی، آموزش‌پذیری، کمبود امکانات و… این کودکان را از یک حق اساسی و مسلم محروم کرد. آموزش کودکان دارای معلولیت‌های ذهنی، ویژگی‌ها و خصوصیات منحصر به فردی دارند که همواره می‌بایست مورد توجه قرار گیرد.
وی در ادامه گفت: یکی از مهمترین اصول در قانون اساسی ما، آموزش رایگان تا مقطع متوسطه، برای همه دانش آموزان است. این اصل، یکی از مترقی‌ترین اصولی است که ما در قانون اساسی کشور داریم. در قانون حمایت از اطفال و نوجوانان، مصوب سال ۱۳۹۹ در مجلس شورای اسلامی نیز به این موضوع توجهی ویژه شده است. به گونه‌ای که طبق ماده ۶، یکی از تکالیفی که به عهده وزارت کشور گذاشته شد، ثبت مشخصات دانش آموزان سنین مدرسه، از ۳ ماه پیش از آغاز سال تحصیلی، در آموزش و پرورش با تفکیک مشخصات منطقه جغرافیایی است.
سیدناصری در ادامه تاکید کرد: بنابراین، مفهوم این بخش می‌شود؛ نظارت و کنترل بر وضعیت کودکان سنین مدرسه به اقتضای موقعیت مسکونی آنان. همچنین برای آموزش و پرورش نیز قوانینی گذاشته شد که یکی از آنها ثبت نام رایگان است، حتی آموزش و پرورش این اختیار را دارد برای کودکانی که در مخاطراتی مثل محرومیت از تحصیل هستند، بستر آموزش را فراهم کند. در این قانون که یکی از قوانین پیشرو است، هر نوع ترک تحصیل، فرار از مدرسه یا بازماندگی از تحصیل، به‌عنوان یکی از مصادیق مخاطره‌آمیز تحصیل، برای اطفال و نوجوانان در نظر گرفته شده است و این نشان می‌دهد که تدوین کنندگان این قانون، اهمیت آموزش و تحصیل را به اشکال مختلف در نظر گرفته‌اند.
طبق آمار سازمان ملل، ۱۸ درصد دختران ایرانی قبل از رسیدن به ۱۸ سالگی ازدواج می‌کنند
این استاد دانشگاه در تشریح دلایل فرهنگی ترک تحصیل کودکان گفت: عامل نخست نگرش‌های فرهنگی منفی به تحصیل دختران است. در برخی مناطق کشور، به‌ویژه در روستاها و مناطق مرزی، باورهای فرهنگی موجب کاهش اهمیت تحصیل دختران می‌شود. در این مناطق، تربیت دختران برای ازدواج و مسئولیت‌های خانه‌داری، به جای تحصیل و کار حرفه‌ای، در اولویت قرار دارد. عامل دوم ازدواج‌های زودهنگام است. در برخی از مناطق ایران، به‌ویژه در استان‌های سیستان و بلوچستان، کردستان و خوزستان، دختران در سنین پایین‌تر از ۱۸ سال به ازدواج ترغیب می‌شوند. این امر باعث قطع تحصیل آنها می‌شود. طبق آمار سازمان ملل، ۱۸ درصد دختران ایرانی قبل از رسیدن به سن ۱۸ سالگی ازدواج می‌کنند که خود عامل اصلی ترک تحصیل است. عامل بعدی نگرش‌های سنتی به تحصیل برای پسران است. در برخی خانواده‌ها، به ویژه در مناطق محروم، تحصیل پسران از اهمیت بیشتری برخوردار است و دختران ممکن است به دلیل مسئولیت‌های خانه‌داری یا کار کردن برای تأمین درآمد خانواده، از تحصیل باز بمانند.
در مناطق فقیرنشین، خانواده‌ها برای تأمین معیشت خود به کمک اقتصادی کودکان وابسته هستند
این پژوهشگر در ادامه به عوامل بازدارنده اقتصادی در تحصیل کودکان پرداخت و تصریح کرد: عامل مهم نخست فقر اقتصادی و فقر چند بعدی است. یکی از مهمترین دلایل ترک تحصیل، فقر شدید اقتصادی است. خانواده‌های کم‌درآمد که توان تأمین هزینه‌های تحصیل را ندارند، به‌ویژه در مناطق روستایی و مرزی، مجبور به فرستادن فرزندان خود به بازار کار می‌شوند. بسیاری از این کودکان به کار در بازارهای خیابانی، کشاورزی و کارگاه‌ها مشغول می‌شوند. عامل بعدی نیاز به نیروی کاراست. در مناطق فقیرنشین، خانواده‌ها برای تأمین معیشت خود به کمک اقتصادی کودکان وابسته هستند. این مسئله باعث می‌شود که کودکان نتوانند به مدرسه بروند و به‌جای آن وارد بازار کار شوند. عامل سوم هزینه‌های غیرمستقیم تحصیل است. برخی خانواده‌ها به دلیل هزینه‌های جانبی مثل حمل‌ونقل، خرید کتاب و لباس، ادامه تحصیل را برای فرزندان خود دشوار می‌بینند. این هزینه‌ها به‌ویژه برای خانواده‌های مهاجر و بی‌خانمان، بار مضاعفی به‌شمار می‌آید.
کیفیت پایین آموزش در مناطق محروم از علل بازماندن کودکان از تحصیل است
سید ناصری به دلایل آموزشی موثر در ترک تحصیل کودکان اشاره کرد و گفت: کیفیت پایین آموزش در مناطق محروم از علل بازماندن کودکان از تحصیل است. در برخی از مناطق کم‌برخوردار، مدارس با کمبود معلم، تجهیزات آموزشی و امکانات دیگر روبه‌رو هستند. این مشکل به‌ویژه در مناطق دورافتاده باعث کاهش انگیزه دانش‌آموزان برای ادامه تحصیل می‌شود. دور بودن مدارس و نبود امکانات حمل‌ونقل عامل دیگر در ترک تحصیل کودکان محسوب می‌شود. در مناطق روستایی و مناطق مرزی، به‌ویژه برای دختران، دسترسی به مدارس به دلیل فاصله زیاد از محل سکونت، مشکلات حمل‌ونقل و نگرانی‌های امنیتی دشوار است. این مسئله به‌ویژه در مقاطع تحصیلی بالاتر، مانع از ادامه تحصیل می‌شود. کمبود برنامه‌های آموزشی متناسب با نیازها نیز دانش آموزان را از ادامه تحصیل بازمی دارد. نبود تنوع در دوره‌های آموزشی، برنامه‌های کارآفرینی و فنی‌حرفه‌ای، همچنین عدم برنامه‌ریزی مناسب برای بازگرداندن کودکان ترک تحصیل به نظام آموزشی، خود عامل دیگری است که باعث ادامه روند ترک تحصیل می‌شود.
بیش از یک میلیون کودک در ایران از تحصیل بازمانده‌اند
سید ناصری در ادامه با اشاره به جدیدترین آمار از تعداد کودکانی که مدرسه و تحصیل را ترک کردند، گفت: طبق گزارشات وزارت آموزش و پرورش ایران و همچنین دفتر یونیسف در تهران، بیش از یک میلیون کودک در ایران از تحصیل بازمانده‌اند. بر اساس آخرین گزارش‌ها استان‌های سیستان و بلوچستان، کردستان، هرمزگان، خراسان جنوبی، آذربایجان غربی و خوزستان بیشترین نرخ ترک تحصیل را دارند. طبق برآوردها، سیستان و بلوچستان با بالاترین نرخ ترک تحصیل در میان استان‌های کشور مواجه است.
این پژوهشگر حقوق کودک در تحلیل خود از آسیب‌های اجتماعی که کودکان بازمانده از تحصیل در معرض آن قرار دارند، گفت: کودکان بازمانده از تحصیل در معرض طیف وسیعی از آسیب‌های اجتماعی هستند که می‌توان به استثمار اقتصادی، بزهکاری و جرائم اجتماعی، ازدواج زودهنگام، افزایش فقر و نابرابری اجتماعی اشاره کرد.
وی با اشاره به آسیب استثمار اقتصادی گفت: این کودکان به‌ویژه در محیط‌های غیررسمی وارد کارهایی می‌شوند که ممکن است با استثمار نیروی کار همراه باشد. این کارها اغلب در شرایط دشوار و بدون نظارت‌های قانونی انجام می‌شوند.
او افزود: از طرفی برخی از کودکان بازمانده از تحصیل به دلیل فقدان سرگرمی و نبود مسیر مناسب برای رشد و پیشرفت، به سمت رفتارهای ضداجتماعی و بزهکاری سوق داده می‌شوند. این امر ممکن است به دزدی، خشونت، اعتیاد و سایر جرائم اجتماعی منتهی شود.
کودکان بازمانده از تحصیل در بزرگسالی با مشکلات اقتصادی جدی روبه‌رو می‌شوند
سیدناصری گفت: در مناطق روستایی و کمتر توسعه‌یافته، دختران بازمانده از تحصیل ممکن است به ازدواج‌های زودهنگام سوق داده شوند. همچنین کودکان بازمانده از تحصیل اغلب در بزرگسالی با مشکلات اقتصادی جدی روبه‌رو می‌شوند و دسترسی به مشاغل با درآمد مناسب برای آنها بسیار محدود است. این امر باعث تشدید فقر و نابرابری‌های اجتماعی می‌شود.
این مدرس دانشگاه در ادامه آماری هم از ترک تحصیل کودکان دختر ارائه دارد و افزود: طبق گزارش‌ها و آمارهای موجود، ترک تحصیل در میان دختران بیشتر از پسران است. این مسئله به‌ویژه در مناطق روستایی و استان‌های با شرایط فرهنگی خاص، مانند سیستان و بلوچستان، کردستان و خراسان جنوبی، بیشتر مشاهده می‌شود. آمارها نشان می‌دهند که دختران به دلیل مسائل مختلف از جمله ازدواج زودهنگام، فقر اقتصادی، مسئولیت‌های خانه‌داری و نگرش‌های فرهنگی منفی به تحصیل آنان، بیشتر از پسران از آموزش محروم می‌شوند. طبق گزارش یونیسف، ترک تحصیل در میان دختران در برخی مناطق ایران تا ۲۳ درصد بیشتر از پسران است.
وی در تشریح دلایل ترک تحصیل کودکان دختر در مناطق مختلف کشور گفت: یکی از مهمترین دلایل ترک تحصیل دختران، ازدواج زودهنگام است. این امر باعث قطع تحصیل دختران و ورود آنها به زندگی مشترک در سنین پایین می‌شود. عامل بعدی مسائل اقتصادی است. در بسیاری از خانواده‌ها، دختران به‌عنوان نیروی کار خانگی یا حتی کارگر در محیط‌های خارج از خانه به‌ویژه در کشاورزی، کارگاه‌ها و بازارها به کمک خانواده می‌آیند. نگرش‌های فرهنگی نیز در ترک تحصیل دختران تاثیرگذار است. در برخی از جوامع روستایی و حتی شهری، آموزش دختران به دلیل باورهای فرهنگی منفی که نقش‌های محدودتری برای دختران در نظر می‌گیرد، کمتر از پسران اهمیت دارد. همچنین دور بودن مدارس نیز مانع از ادامه تحصیل دختران می‌گردد. در برخی مناطق، به‌ویژه در استان‌های مرزی، مدارس برای دختران دور هستند و نبود سیستم حمل‌ونقل مناسب باعث کاهش دسترسی آنها به آموزش می‌شود. مناطق بیشتر تحت تأثیر استان‌های سیستان و بلوچستان، کردستان، خراسان جنوبی، هرمزگان هستند.
سید ناصری در پاسخ به این سوال که آیا آمار و تحقیقی هست که این کودکان پس از ترک تحصیل وارد چه مسیر و کاری می‌شوند، اظهار داشت: کودکان بازمانده از تحصیل معمولاً به مشاغل غیررسمی و کار در کارگاه‌ها و صنایع غیررسمی و سخت کشیده می‌شوند. این مشاغل شامل کار در بازارهای خیابانی است. برخی از کودکان ترک تحصیل در خیابان‌ها به فروش کالاهای مختلف مشغول می‌شوند. همچنین برخی از کودکان بازمانده از تحصیل در کارگاه‌ها، کشاورزی، دامداری و یا صنایع دستی مشغول به کار می‌شوند. این کارها به‌ویژه در مناطق روستایی و کم‌برخوردار بیشتر مشاهده می‌شود، جایی که نیروی کار ارزان به شدت مورد نیاز است. این کارها معمولاً در شرایط سخت و بدون نظارت‌های مناسب انجام می‌شوند و سلامت جسمی و روانی کودکان را تهدید می‌کند.
وی افزود: در برخی از موارد، کودکان به‌ویژه دختران، به مسئولیت‌های خانه‌داری در خانواده‌های خود پرداخته و به‌جای ادامه تحصیل، مجبور به انجام کارهایی مانند مراقبت از فرزندان کوچکتر، تهیه غذا و سایر وظایف خانگی می‌شوند. پذیرش در مشاغل ساده و غیرحرفه‌ای. کودکان ترک تحصیل به دلیل نداشتن آموزش و مهارت‌های لازم، معمولاً وارد مشاغل ساده‌ای مانند دستفروشی، کارگری ساختمانی، نظافت یا کار در فروشگاه‌ها و رستوران‌ها می‌شوند. این مشاغل عموماً با دستمزد پایین و شرایط کاری نامناسب همراه هستند. این وضعیت نه تنها فرصت‌های شغلی پایدار را از کودکان بازمانده از تحصیل می‌گیرد، بلکه به تدریج آنها را به چرخه فقر و بیکاری در بزرگسالی سوق می‌دهد.
این حقوقدان به نقش آموزش و پرورش و دولت در جلوگیری از ترک تحصیل کودکان اشاره کرد و گفت: برای مقابله با پدیده ترک تحصیل، نقش دولت و وزارت آموزش و پرورش بسیار حیاتی است. وی با تاکید بر ضرورت ایجاد قوانین الزام‌آور برای تحصیل کودکان گفت: مطابق با قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و کنوانسیون حقوق کودک (که ایران آن را تصویب کرده است)، دولت مکلف است تا دسترسی همه کودکان به آموزش را تضمین کند. به همین دلیل، ایجاد و اجرای قوانین برای الزام به ثبت‌نام و ادامه تحصیل تا سن ۱۸ سالگی، یک ضرورت قانونی است.
وی بر ضرورت حمایت مالی از خانواده‌های نیازمند تاکید کرد و گفت: برای جلوگیری از ترک تحصیل به دلیل مشکلات اقتصادی، دولت باید برنامه‌های حمایتی مالی مانند پرداخت کمک‌هزینه‌های تحصیلی، تأمین لباس و وسایل مدرسه برای خانواده‌های کم‌درآمد و همچنین حمایت از هزینه‌های حمل‌ونقل دانش‌آموزان در مناطق دورافتاده را تقویت کند. یارانه‌های تحصیلی برای خانواده‌های کم‌درآمد می‌تواند به کاهش فقر آموزشی کمک کند.
ضرورت برنامه‌های آموزشی ویژه برای مناطق محروم
او با اشاره به ضرورت توسعه مدارس شبانه‌روزی و آموزش از راه دور گفت: در مناطق دورافتاده و روستایی که دسترسی به مدارس عادی دشوار است، دولت می‌تواند مدارس شبانه‌روزی، مدارس مجازی و دوره‌های آموزشی از راه دور را گسترش دهد. همچنین وزارت آموزش و پرورش باید برنامه‌های آموزشی ویژه‌ای برای استان‌های محروم طراحی کند که به نیازهای خاص این مناطق پاسخ دهد. به‌طور مثال، مدارس باید امکانات بهتری برای جذب دختران در مناطق با نگرش‌های فرهنگی خاص داشته باشند و علاوه بر این، آموزش‌های فنی و حرفه‌ای برای پسران نیز باید بیشتر تقویت شود.
وی ادامه داد: از طرفی برای جلوگیری از ترک تحصیل و کاهش فشارهای روانی و اجتماعی بر روی دانش‌آموزان، آموزش معلمان به ویژه در مناطق محروم و مرزی ضروری است. معلمان باید در این زمینه شناسایی و با هدف حمایت از کودکانی که در معرض خطر ترک تحصیل قرار دارند، آموزش ببینند. همچنین، برنامه‌های مشاوره‌ای و روانشناسی باید در مدارس برای کمک به دانش‌آموزان ایجاد شود.
برای جلوگیری از ترک تحصیل کودکان هیچ نوع خلاء قانونی نداریم
وی در ادامه به نواقص برنامه‌های آموزش و پرورش و دولت‌ها در جلوگیری از ترک تحصیل کودکان پرداخت و گفت: متاسفانه در سراسر کشور، یک سیستم هوشمند که فعالانه، دانش آموزان محروم از تحصیل را رصد کند و به تحصیل برگرداند، نداریم! این در حالیست که قانون به صراحت در این زمینه برنامه‌ریزی کرده است. معمولا این پرسش مطرح می‌شود که وظیفه کدام نهاد است تا برای این وضعیت فکری کند. قانون اطفال و نوجوانان را داریم، همچنین مرجع ملی حقوق کودک و قوه‌ی قضائیه ناظر بر قانون است.مواد ۴ و ۵ این قانون به صراحت تاکید کرده که وظایف نظارتی این قوه چیست. در ماده ۳ نیز بازماندن طفل و نوجوان از تحصیل، مصداق وضعیت مخاطره‌آمیز تلقی شده است؛ بنابراین تکالیفی برای ثبت احوال، آموزش و پرورش، وزارت کشور و سایر نهادهای وابسته در قانون مشخص شده است. پس ما در این زمینه هیچ نوع خلاء قانونی نداریم. قانون بسیار شفاف و روشن است و هیچ ابهامی هم ندارد.
ضرورت تشکیل کمیته‌های منطقه‌ای برای بررسی ترک تحصیلکرده‌ها
سید ناصری به تشریح پیشنهادات و راهکارهای علمی و دقیق در کاهش ترک تحصیل کودکان اشاره و خاطرنشان کرد: اولین اقدام در جهت ممانعت از ترک تحصیل کودکان تشکیل کمیته‌های منطقه‌ای برای بررسی ترک تحصیل می‌تواند باشد. تشکیل کمیته‌های تخصصی در سطح استان‌ها و مناطق، متشکل از مسئولان آموزش و پرورش، معلمان، روان‌شناسان و مددکاران اجتماعی برای شناسایی دلایل ترک تحصیل و ارائه راه‌حل‌های بومی و منطقه‌ای است. اقدام بعدی ایجاد بانک اطلاعاتی ملی برای کودکان بازمانده از تحصیل است. ایجاد سامانه‌ای که بتواند اطلاعات دقیق و به‌روز در مورد کودکان بازمانده از تحصیل در هر منطقه جمع‌آوری کند و این اطلاعات برای پیگیری و اتخاذ تصمیمات به‌کار گرفته شود. راهکار سوم استفاده از فناوری‌های نوین در آموزش است که باید ارتقا یابد. توسعه و گسترش آموزش آنلاین و استفاده از فناوری‌های نوین همچون هوش مصنوعی جهت دسترسی بهتر و گسترده‌تر به تحصیل برای کودکان در مناطق دورافتاده و محروم را شامل می‌شود.
وی تاکید کرد: ترک تحصیل کودکان در ایران یک مسأله جدی و چند وجهی است که به‌ویژه در مناطق محروم و کم‌برخوردار شدت بیشتری دارد. این مسأله نه تنها بر آینده فردی کودکان ایران عزیزمان تأثیر می‌گذارد، بلکه به تداوم چرخه فقر، نابرابری و آسیب‌های اجتماعی در کشور منجر می‌شود و جهت مقابله با این پدیده، نیاز به سیاست‌های جامع و هماهنگ در سطح دولتی و اجتماعی است. پیشنهادات فوق می‌توانند به‌عنوان راهکارهایی مؤثر برای کاهش ترک تحصیل و ارتقای سطح آموزش در ایران مورد توجه قرار گیرند.
