بدون تولید ثروت، هیچ تغییر معناداری در وضعیت فعلی ایجاد نخواهد شد/ درآمد ملی کشور برای تغییرات اقتصادی و اجتماعی کافی نیست/ به سیاست‌های اجتماعی برای کاهش فقر و نابرابری نیاز داریم

«محمدحسین شریف‌زادگان» اولین وزیر رفاه پس از انقلاب در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا در ارزیابی خود از سیاست‌های اجتماعی و نوع مواجهه با سیل مهاجرت‌ها از روستاها به شهر و در تحلیل سیاستِ گران کردن هزینه‌های زندگی در تهران برای جلوگیری از مهاجرت به پایتخت گفت:  در حال حاضر، این اتفاق افتاده است. بیش از بیست سال است که مهاجرت به تهران کاهش یافته است؛ یعنی تعداد افرادی که به تهران مهاجرت می‌کنند، به خاطر گرانی، کاهش چشمگیری داشته‌اند و اگر هم مهاجرت می‌کنند، بیشتر به استان تهران یا شهرها و روستاهای اطراف است. بنابراین، خود شهر تهران خیلی کمتر از گذشته پذیرای مهاجران است و این نسبت به اوایل انقلاب بسیار کمتر شده است.

وی افزود: تهران در آن زمان مزیت‌هایی داشت و همه جذب آن می‌شدند. از سال ۵۲-۵۳، یکی از موج‌های بزرگ مهاجرت به شهرهای بزرگ، از جمله تهران به خاطر هزینه‌های بالای دولت در برنامه پنجم توسعه قبل از انقلاب بود که پول زیادی به شهرهای بزرگ، به‌ویژه تهران، تزریق شد. بنابراین، افرادی که در روستاها و شهرهای کوچک بودند، به تهران می‌آمدند و اوضاعشان بهتر می‌شد. بسیاری از افرادی که اکنون در تهران وضع مالی خوبی دارند، از همان کسانی هستند که در سالهای ۵۲-۵۳ مهاجرت کردند.

این استاد دانشگاه در پاسخ به این سوال که آیا پس از انقلاب، ما شیوه‌ای را در پیش گرفتیم که تنها بر روی شهرهای بزرگ تمرکز نکنیم و توزیع خدمات در سراسر کشور گسترش یابد و آیا این مهم اکنون محقق شده است؟ گفت: طرحی به نام «ستیران» داشتیم که تاکید داشت ایران باید قطب‌های دیگری داشته باشد و این وضعیت باید متعادل شود. این اتفاق هم افتاده است. الان هبیتاتِ سازمان ملل، اذعان کرده‌اند که ایران نسبت به گذشته متعادل‌تر شده و پیشرفت نسبت به سایر کشورهای در حال توسعه به‌طور نسبی متعادل‌تر است و اکنون می‌بینیم که نظیر تهران شهرهایی مانند، اصفهان، مشهد و تبریز و ارومیه و اهواز و حتی در حد کمتری زاهدان را داریم که این مراکز استان هم به مرور زمان نسبت به شهرها و شهرستان‌های دیگر حالت متعادل‌تر پیدا کرده‌اند. به‌طور کلی، سرزمین ایران نسبت به گذشته متعادل‌تر شده است، اما این‌ها کافی نیست.

نیاز کشور به سیاست‌های اجتماعی برای کاهش فقر و نابرابری

وی افزود: هر تصمیم اقتصادی که در کشور گرفته می‌شود، آثار خارجی دارد؛ یکی از این آثار خارجی، افزایش فقر و نابرابری است. برای جبران این مسئله، ما به سیاست‌های اجتماعی نیاز داریم که بتوانند آثار خارجی را کاهش دهند. اگر این آثار کاهش یابد، شرایط کشور به‌طور نسبی متعادل‌تر خواهد شد. در حال حاضر، بیمه‌های اجتماعی می‌توانند به این امر کمک کنند. به‌طور مثال، بیش از نود درصد مردم دفترچه‌های درمانی دارند و به نوعی از این خدمات استفاده می‌کنند. بسیاری از این خدمات رایگان است مثل درمان افراد تحت پوشش تامین اجتماعی که این درمان در بیمارستان‌های خود تامین اجتماعی رایگان است و در سایر بیمارستان‌ها فرانشیز می‌پردازند و افراد از آن بهره‌مند می‌شوند. با این حال، گفتم این‌ها کافی نیست و ما باید در این زمینه‌ها پیشرفت بیشتری کنیم.

پدیده‌ای به نام «مردم فراموش شده» در ایران

شریف‌زادگان با تاکیدبراینکه زمانی که تورم افزایش می‌یابد و مشکلات ناشی از تحریم و رکود بروز می‌کند، بیشترین آسیب‌دیدگان، فرودستان جامعه‌اند، افزود: در ایران ما با پدیده‌ای به نام «مردم فراموش شده» مواجه هستیم؛ یعنی افرادی که قادر به اداره زندگی خود نیستند. این افراد حتی قادر نیستند از سوبسیدها بهره‌مند شوند. به‌طور مثال، قیمت بنزین اکنون چندین برابر چیزیست که عرضه می‌شود و در واقع دولت به جامعه سوبسید می‌دهد، اما کسی که اتومبیل ندارد، چه بهره‌ای از این سوبسید می‌برد؟ حدود چهل درصد مردم اصلاً اتومبیل ندارند، بنابراین از این سوبسید بهره‌مند نمی‌شوند. ما در زمینه دارو نیز سوبسید می‌دهیم، اما افرادی که وضع مالی مناسبی ندارند، نمی‌توانند از این سوبسیدها استفاده کنند و به پزشک مراجعه کنند. این‌ها مشکلاتی است که وجود دارد و طبیعی است مسیری که ما طی کرده‌ایم به این نقطه برسد. به طور مسلم حل این مسائل به عهده بخش خصوصی نیست و وظیفه دولت است.

ضرورت توجه به «اخلاق اجتماعی» به موازات «اخلاق فردی»

این استاد دانشگاه همچنین در پاسخ به این سوال که پیشتر گفته بودید؛ عدالت ماهیتی اخلاقی دارد و به خودی خود در جوامع به وجود نمی آید و حاصل تدوین قواعد نهادی در هر جامعه است، نسبت این نهادی بودن و اخلاقی بودن عدالت را چگونه می‌سنجید؟ گفت: اخلاق مورد اشاره به نوعی اخلاق مدرن است. در گذشته، اخلاق بیشتر جنبه شخصی داشت، اما اکنون اخلاق اجتماعی نیز به آن اضافه شده است. نگاه ما به محیط زیست یک نگاه اخلاقی است، اما رعایت آن واجب است. اگر اخلاق محیط زیست رعایت نشود، فضای زندگی زیست‌پذیر نخواهد بود. این اخلاق، اخلاق مدرن است. حقوق شهروندی نیز یک مؤلفه اخلاق مدرن است. انسان بدون اخلاق نمی‌تواند در جامعه زندگی کند. بنابراین این امر اخلاقی در حیطه شخصی تعریف نمی‌شود، بلکه باید اجتماعی باشد. مثلاً اگر من از چراغ قرمز عبور کنم، این یک جنبه اخلاقی دارد، اما اگر آن را رعایت نکنم، نظم جامعه به هم می‌خورد.

بدون اجماع و رضایت مردم کاری پیش نمی‌رود

این استاد دانشگاه همچنین درباره نسبت دولت و نهاد امور خیر در ایران و جایگاه نهادهای خیریه در الگوی حکمرانی جامعه گفت: وجود خیریه‌ها محل اشکال نیست، اما باید درون برنامه‌ی مشخصی باشند. جامعه‌ بدون مشارکت عمومی نمی‌تواند پیشرفت کند، همچنین این جامعه نیاز دارد که اجماع عمومی داشته باشد. بدون مشارکت و اجماع عمومی هیچ کاری پیش نمی‌رود. خیریه‌ها که همیشه وجود دارند و هیچ‌وقت هم جای دولت را نمی‌توانند پر کنند. دولت باید وظایف خودش را انجام دهد: کاهش فقر، کاهش نابرابری و…. خیریه هم اتفاق خوبی است ممکن است که سرمایه‌ی اجتماعی را هم تقویت کند، روابط اجتماعی را هم تحکیم کند، اما جای دولت را نمی‌گیرد. دولت بنا نیست مردم را توصیه به خیریه کند، دولت باید وظایف خودش را انجام دهد البته یکی از وظایفش مسئله مشارکت عمومی و اجماع است. بدون اجماع و رضایت مردم کاری پیش نمی‌رود.

اصل کار برای رفع فقر و نابرابری بر عهده دولت است نه کمیته امداد و خیریه ها

اولین وزیر رفاه اجتماعی سپس به ذکر مصداقی از وظایف غیر قابل انکار دولت پرداخت و گفت:  در زمینه آموزش، دولت وظایف مهمی دارد و بنا بر اصول ۳۰ و ۳۱ قانون اساسی نمی‌تواند این مسئولیت‌ها را به بخش خصوصی واگذار کند. اجراییات را می‌توان به بخش خصوصی واگذار کرد مثل همین مدارس غیرانتفاعی که البته خلاف قانون اساسی است اما به هر صورت دولت این کار را انجام داده است. اما اگر قانون اساسی تغییر کند و این کار کاملا قانونی باشد، خب می‌تواند بخشی از اجراییات آموزش عمومی را بخش خصوصی دهد، در حوزه بهداشت و درمان هم همین است. وظایف دولت نمی‌تواند به بخش خصوصی محول شود؛ یعنی سیاست‌گذاری، کنترل و نظارت جزو وظایف دولت است و دولت نمی‌تواند این وظایف را واگذار کند، اما می‌تواند مثلا بخش کوچکی از واکسیناسیون را به یک بیمارستان خصوصی بدهد اما اصل واکسیناسیون وظیفه‌ی دولت است. در بخش فقر و نابرابری هم به همین صورت است. ممکن است خیریه‌ای و کمیته امدادی هم باشد، اما اصل کار برعهده‌ی دولت است.

شریف‌زادگان با تاکید بر اینکه ظرفیت‌های توسعه در استان‌های کم‌برخوردار باید افزایش یابد، گفت: اگر کار و شغل فراهم شود و ثروت بیشتری تولید گردد، مردم قادر خواهند بود از فقر و نابرابری خارج شوند. 

باید ظرفیت‌های توسعه در مناطق محروم را افزایش دهیم

شریف‌زادگان سپس توضیح داد: فقر مطلق بر اساس درآمد محاسبه می‌شود، اما فقر چندبعدی شامل عوامل اجتماعی مانند توانمندی، آموزش و بهداشت نیز است. این دو نوع فقر معمولاً به‌صورت سیستماتیک با یکدیگر مرتبط‌اند، اما همیشه این‌گونه نیست که در هر جایی که فقر درآمدی بالاست، فقر اجتماعی نیز بالا باشد. به طور مثال در استان قم فقر درآمدی بالاست، اما فقر چندبعدی به شدت پایین است. اما در سیستان و بلوچستان هر دو نوع فقر به شدت بالاست.

وی افزود: ما باید فعالیت‌های اقتصادی را در این مناطق ساماندهی کنیم و ظرفیت‌های توسعه را افزایش دهیم. این کار به مردم امکان می‌دهد تا از مواهب سرزمین خود بهره‌مند شوند و به‌صورت مستقل از فقر خارج شوند. مردم، به‌ویژه در سیستان و بلوچستان، علاقه‌مند به سرزمین خود هستند و نمی‌خواهند به‌عنوان دریافت‌کننده کمک‌های مستقیم دیده شوند.

شریف‌زادگان با بیان اینکه به نظرم در سیستان و بلوچستان اقداماتی صورت گرفته است، گفت: امروز استان سیستان و بلوچستان بیمارستان‌ها و دانشگاه‌های بزرگ دارد، راه‌آهن سراسری چابهار- زاهدان در حال احداث است، همین طرحی که در مورد مکران مطرح است اگر اجرا شود، می‌تواند کل استان را متحول کند. اما همه‌ی اینها محتاج زمان است، به هر حال وضعیت امروز این استان مولود یک گذشته‌ی نابرابر و توسعه‌نیافتگی سابقه‌دار است که روی هم انباشت شده و ترمیمش نیز مشکل است. البته همواره بخشی از برنامه‌ی دولت‌ها بوده است. به طور مثال ما سیاست توسعه‌ی محور شرق را در سیستان و بلوچستان داشته‌ایم. الان راه‌ها توسعه یافته است، دانشگاه‌های استان نسبت به قبل تجهیز شده‌اند و بسیاری کارهای دیگر اما اینها کافی نیست و دولت هم نباید خودش برود آنجا و کار اقتصادی کند بلکه باید زمینه‌ها را فراهم کند. به طور مثال امروز اگر کسی آنجا برود و کارخانه‌ای ایجاد کند، ۵ درصد معافیت مالیاتی نصیبش می‌شود، اما این کافی نیست باید مشوق‌ها بیشتر شود.

هشدار نسبت به وضعیت زنان سرپرست خانوار به ویژه در روستاها 

اولین وزیر رفاه اجتماعی با اشاره به وضعیت زنان سرپرست خانوار و زنانی که به تنهایی زندگی می‌کنند، گفت: مسئله زنان سرپرست خانوار و زنانی که به تنهایی زندگی می‌کنند، تبدیل به یکی از مسائل مهم در ایران شده است. آسیب‌پذیری این زنان در برابر فقر و نابرابری بیشتر از مردان است، به‌ویژه در روستاها که این آسیب‌پذیری بیشتر از شهرها احساس می‌شود.

وی افزود: این واقعیت وجود دارد و تلاش‌هایی در حال انجام است تا این آسیب‌پذیری‌ها کاهش یابد، اما این تغییرات بسیار آهسته و به‌طور خاص در شهرهای بزرگ در حال رخ دادن است. تمامی این مسائل نیازمند طرح‌ها و برنامه‌های متعدد است که به منابع مالی زیادی از سوی دولت و ملت نیاز دارد.

درآمد ملی کشور برای تغییرات اقتصادی و اجتماعی کافی نیست

شریف زادگان تصریح کرد: در نهایت مشکلات ما به چند عامل کلیدی خلاصه می‌شود؛ یکی از مهم‌ترین این عوامل، نیاز به تولید ثروت در کشور است. درآمد ملی که در حال حاضر داریم، کافی نیست تا تغییرات اقتصادی و اجتماعی مورد نیاز در کشور را ایجاد کند. بدون این تولید ثروت، هیچ تغییر معناداری در وضعیت فعلی ایجاد نخواهد شد. توسعه اجتماعی و اقتصادی، یک امر مطلق نیست و باید در راستای جهت‌گیری‌های صحیح قرار گیرد. اگر جهت‌گیری‌ها نادرست باشد، حتی با وجود تلاش‌ها، پیشرفت به سمت قهقرا خواهد رفت.