آیین قالی شویان یک رویداد فرهنگی و مذهبی است

ایلنا: کار‌شناس ارشد مردم‌شناس و پژوهشگر گفت: آیین قالی شویان یک رویداد فرهنگی و مذهبی است که جمعیت عظیمی را به دور خود جمع می‌کند. این اجتماع عظیم سال به سال پویا‌تر و منسجم‌تر می‌شود.

«عباس تراب‌زاده» کار‌شناس ارشد مردم‌شناس و پژوهشگر درپاسخ به سوال خبرنگار ایلنا در کاشان مبنی بر اینکه آیین قالیشویان چگونه ثبت جهانی شد؟ گفت: قبل از هر چیز وظیفه خود می‌دانم ثبت آیین قالی شویان مشهد اردهال در فهرست میراثمعنوی یونسکو را به محضر حضرت سلطان علی بن امام محمد باقر(علیه السلام)، اهالی محترم شهرستان کاشان و منطقه فین و روستای خاوه و تمام علاقه مندان به فرهنگ و تمدن تبریک عرض می‌کنم. مسئولیت و سمت اصلی بنده از بدو استخدام تا کنون کار‌شناس مردم‌شناسی بوده است ولی به اقتضای نیاز اداره و صلاح دید مدیران وقت و حال اداره مسئولیت‌های مختلفی از قبیل: سرپرست معاونت پژوهشی اداره، سرپرست باغ فین و موزه ملی کاشان، سرپرست معاونت فرهنگی و ارتباطات، مسئول امور موزه‌ها، سرپرست حوزه هنر‌ها وصنایع دستی و سرپرست موزه مردم‌شناسی کاشان که مراحل و اقدامات راه اندازی آن در دست اقدام است.

تراب‌زاده با بیان اینکه در طول خدمتم نزدیک به یکصد پروژه مردم نگاری و مردم‌شناسی در استان‌ها و شهرستان‌های مختلف کشور انجام داده‌ام. از جمله برنامه‌های پژوهشی که انجام داده‌ام: مردم نگاری شهرستان‌های کاشان، آران و بیدگل و نطنز، مردم‌شناسی مردم روستای ابیانه، مردم نگاری زیارتگاه‌های شهرستان کاشان، مردم‌شناسی زیارت‌گاه‌ها و اماکن مقدس شهرستان کاشان، مردم‌شناسی فن آوری بومی و سنتی شهرستان کاشان، آران و بیدگل و نطنز، مردم‌شناسی پوشاک شهرستان کاشان، شناسایی و بررسی اشیاء مردم‌شناسی منطقه کاشان بوده که از میان آن‌ها پروژه مردم‌شناسی ابیانه چاپ و منتشر شده است و مردم‌شناسی زیارتگاه‌ها و فن آوری بومی و سنتی آماده چاپ و انتشار هستند. از همه مهم‌تر بررسی و شناسایی اشیاء مردم‌شناسی بوده که موفقیت زیادی در تخصیص اعتبار و خرید و جمع آوری اشیاء شناسایی شده حاصل شد. تقریباّّ ۱۵۰۰ قلم شی ء مردم‌شناسی خریداری و مستند نگاری شد که در صورت راه اندازی موزه مردم‌شناسی کاشان که خانه تاریخی باکوچی برای این موزه تغییر کاربری داده شده هیچ مشکلی نخواهیم داشت. لازم به توضیح است که مراحل تغییر کاربری و مرمت خانه تاریخی باکوچی برای موزه مردم‌شناسی از سال ۱۳۸۴ شروع شده که در آینده‌ای نزدیک به بهره برداری خواهد رسید.

ایشان در خصوص مشخصات ثبت یک اثر در فهرست یونسکو اظهار داشت: مهم‌ترین معیارهای ثبت یک اثر فرهنگی در فهرست میراثناملموس یونسکو این است که مشوق گفت‌و‌گوی بین المللی باشد؛ به تنوع فرهنگی جهان کمک کند؛ پویا، زنده و نسلی به نسل دیگر منتقل شود؛ احترام به اقوام و گروه‌های اجتماعی و سایر ملل را رعایت کند؛ بیانگر صلح و دوستی باشد و در کل باعثوفاق و اتحاد اجتماعی و همدلی باشد و مسئولیت خود را در مورد ثبت آیین قالی شویان در فهرست آثار ناملموس یونسکو را پیشنهاد دهنده اثر و انجام مطالعات می‌دانی، تألیف و تدوین وتکمیل فرمت ثبت؛ جمع آوری اسناد و مدارک و انجام اقدامات پرونده سازی و پیگیری امور ثبت در اداره کل ثبت آثار تاریخی اعلام کرد.

مسئول مردم‌شناسی اداره میراثفرهنگی کاشان معتقد است آیین قالی شویان یک رویداد فرهنگی و مذهبی است که جمعیت عظیمی را به دور خود جمع می‌کند. این اجتماع عظیم سال به سال پویا‌تر و منسجم‌تر می‌شود.

وی افزود: مهم‌ترین شاخصه این آیین، بر خلاف آیین‌های دیگر از تقویم شمسی تبعیت می‌کند که همه ساله نزدیک‌ترین روز به دومین جمعه مهر ماه برگزار می‌شود. این در حالی است که روز شهادت حضرت سلطان علی اواخر ماه جمادی الثانی است.

وی شاخصه دیگرثبت آیین قالیشویان را انتقال نسل به نسل، مردمی بودن و پویایی و زنده بودن آن دانست و گفت: این آیین در پرتو وفاق و اتحاد اجتماعی و همدلی شکل می‌گیرد.

تراب‌زاده با بیان اینکه در منطقه فین کاشان تقریباّّ ۱۳ هیئت در مناسبت‌های مختلف از جمله محرم و صفر به طور جداگانه مراسم برگزار می‌کنند ولی در برگزاری آیین قالی شویان تمام هیئات در قالب یک هیئت تحت لوای ستاد برگزاری مراسم سنتی مذهبی قالی شویان فین منسجم می‌شوند و همچنین در کنار هم بودن اهالی فین و اهالی خاوه که با رعایت حقوق یکدیگر در روند برگزاری مراسم نقش دارند گفت: از این حیثاست که این آیین یک گردهمایی صلح آمیز تعبیر می‌شود. به طور کلی آیین قالی شویان علاوه بر اینکه نماد تشییع پیکر پاک حضرت سلطان علی بن باقر(ع) است، حوزه‌های دیگر میراثمعنوی از قبیل شعائری مشابه به شعائرماه محرم، تقدس آب، ‌گاه شماری و تقویم محلی، نقش صنایع دستی و دانش بومی را در بر گرفته است.

وی استفاده از قالی که یک عنصر فرهنگی و بومی است و از دانش و مهارت بومی برخواسته، حکایت از محبت مردم آن زمان به حضرت سلطان علی و نیز تقدس پیکر پاک آن حضرت دارد دانست و گفت: بنابر این تمام این عوامل دست به دست هم داده تا این اثر فرهنگی قابلیت ثبت در فهرست میراثمعنوی یونسکو را پیدا کند.

این مقام مسئول در مورد نحوه برگزاری و سابقه تاریخی آیین قالی شویان بیان کرد که در اواخر سده اول هجری شیعیان کاشان و فین که به چهل حصاران معروف بود نامه‌ای به امام محمد باقر(ع) می‌نویسند مبنی بر اینکه آن حضرت یکی از فرزندانش را برای تبلیغ و ارشاد و نیز پیشوایی مردم به این منطقه بفرستد. امام باقر(ع)، فرزندش سلطان علی(ع) را روانه این منطقه می‌کند و دو، سه سالی در فین، کاشان، باریکرسف و خاوه به تبلیغ و ارشاد اهالی این منطقه می‌پردازد تا اینکه نفوذ روزافزون امام‌زاده در منطقه و حسادت حاکمان منطقه باعثمی‌شود تا به دست زرینه کفش حاکم وقت به شهادت برسد. اهالی فین و خاوه به دلیل بی‌اطلاعی وقتی کار از کار گذشته به میدان معرکه می‌رسند جسد امام‌زاده را در دامنه کوه و مکانی به نام مشهد اردهال به خاک می‌سپارند. از آن زمان که چند صد سال می‌گذرد در دومین جمعه مهرماه از کاشان و سایر آبادی‌ها و شهرستان‌های همجوار، هزاران نفر اغلب با خانواده، خودشان را به این منطقه می‌رسانند. در این میان فینی‌ها از یکی، دو هفته قبل خود را آماده شرکت در این مراسم می‌کنند. چون زمان برگزاری مراسم بین هفته دوم و سوم(نزدیک‌ترین هفته به ۱۷ مهرماه) متغیر است یک هفته قبل جمعه قالی موسوم به هفته جار، ریش سفیدان و مطلعان در معابر عمومی، گذر‌ها، مساجد و حسینیه‌ها زمان دقیق آن را اعلام می‌کنند. در روز جمعه قالی از اوایل صبح هزاران نفر از فینی‌های متعصب چوب به دست در کنار جوی آبی که در صحن بقعه شاهزاده حسین(ع) جاری است جمع می‌شوند و منتظر می‌مانند تا مراسم آغاز شود. تا شروع مراسم فینی‌ها، یا حسین گویان و با شور و هیجان برای گرفتن برای گرفتن قالی به سمت مرقد سلطان علی(ع) به راه می‌افتند. اهالی خاوه قالی مقدس عطرآگین شده را توسط خادمین حرم تحویل فینی‌ها می‌دهند. چوب به دستان فینی قالی لوله شده را به نشانه پیکر پاک امام‌زاده از خادمان تحویل می‌گیرند و با ذکر یاحسین یاحسین بر دوش نهاده از صحن صفا خارج می‌شوند و به سمت جوی شاهزاده حسین(ع) حرکت می‌کنند. قالی را به کنار چشمه می‌آورند و با چوب دستی خودآب را به قالی می‌پاشند و گوشه‌ای از آن را خیس می‌کنند. سپس به‌‌ همان ترتیب قالی را بر دوش گرفته به سمت مرقد سلطان علی(ع) باز می‌گردند و از صحن فینی‌ها وارد حرم می‌شوند و با شور و هیجان خاص قالی را تحویل خادمان می‌دهند.

تراب‌زاده گفت: پیشنهاد ثبت آیین قالی شویان را درسال ۱۳۸۸ به همراه ۳ پرونده دیگر فنون شعر بافی، زیلو بافی و فنون گلاب گیری شهرستان کاشان به پژوهشکده مردم‌شناسی سازمان ارسال شد که در سال ۱۳۸۹ هر چهار پرونده در فهرست میراثمعنوی ثبت شدند و افزود: پس از ثبت ملی، پیشنهاد ثبت جهانی این اثر به پژوهشکده مردم‌شناسی و پژوهشگاه سازمان داده شد. پژوهشگاه پس از بررسی معیارهای ثبت جهانی پرونده، ثبت جهانی آیین را در اولویت و در دستور کار خود قرار داد که چون ثبت ملی آیین را بنده انجام دادم، پژوهشکده پرونده ثبت جهانی آن را هم به من واگذار کرد تا اینکه پس از مطالعات و تألیف فرمت ثبت، همراه با مدارک دیگر در سال ۱۳۸۹ به دفتر یونسکو ارسال شد. اما بدیهی است که پرونده سازی ثبت میراثمعنوی یونسکو، اقدامات و تشریفات خاص خود را می‌طلبد.

وی اظهار داشت: مهم‌ترین بخش پرونده تدوین و تألیف مطالب جمع آوری شده که باید مطابق فرمت استاندارد جهانی جمع بندی و تنظیم شود. پرونده‌ای که در سال ۱۳۸۹ به دفتر یونسکو ارسال شد به دلیل اینکه فرمت‌های ثبت تغییر یافته بود و می‌بایست بر اساس فرمت جدید تدوین و تنظیم شود و همچنین مدارک و اسناد ارسال شده کامل نبود به پژوهشگاه سازمان، عودت داده شد. پژوهشگاه با توجه به اهمیت موضوع مجدداّّ ثبت این آیین را در اولویت و بازنگری کلی پرونده را در دستور کار قرار داد که طی جلسات متعدد با آقای دکتر پرمون رئیس میراثناملموس دفتر مرکزی میراثمعنوی آسیای مرکزی و غربی راهکارهای لازم را برای بازنگری پرونده به کار گرفتم. علاوه بر تکمیل فرمت جدید ثبت مدارک و مستندات مهم دیگر پرونده فیلم و عکس بود که چون فیلم قبلی مبین جزئیات و ویژگی‌های خاص آیین نبود، مستند دیگری توسط آقای امیر مقامی هنرمند ارزنده رشته عکاسی و مستند سازی تهیه و ساخته شد. مدارک دیگر رضایت نامه‌های حقیقی و حقوقی بود. چون رضایت آگاهانه مردم و دست اندرکاران مراسم از معیارهای ثبت است و ارسال این مدارک به جهانی شدن آیین کمک زیادی کرد. ازجمله رضایت نامه اهالی فین و خاوه بود که در قالب یک طومار به طول سه متر پیوست پرونده شد. همچنین رضایت نامه معاون محترم استاندار و فرماندار ویژه کاشان ورئسای برخی از ادارات که به طریقی در برگزاری آیین و یا ارائه خدمات و تسهیلات در روز جمعه قالی اثر گذارند از قبیل: اداره میراثفرهنگی، اداره ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، اداره اوقاف و امور خیریه، شورای اسلامی شهر کاشان، شهرداری کاشان، بخشداری‌ها، غیاثآباد، نشلج، حوزه هنری ستاد برگزاری مراسم سنتی قالی شویان فین و خاوه مدارک دیگری بود که پیوست پرونده شد. بازنگری و جمع آوری مدارک و نیز تدوین و تألیف و ترجمه و ویرایش پرونده تا اواخر خرداد ماه سال ۹۱ به طول انجامید تا اینکه در تیر ماه به دفتر یونسکو ارسال و در شهریور ماه پذیرش پرونده از سوی دفتر یونسکو اعلام و در آذر ماه سال ۹۱ در فهرست آثار ناملموس سازمان یونسکو به ثبت رسید.

وی همچنین در باره تفاوت آثار کاشان با آثار سایر مناطق کشور اظهار نمود: در رابطه با آثار تاریخی شرایط اقلیمی و محیط طبیعی بر آثار هر منطقه تأثیر گذار است. آثار شهرستان کاشان تحت شرایط اقلیمی حاکم بر آن، طوری شکل گرفته است که بتواند با خشونت اقلیمی مقابله کند و از طرفی کاشان شهری مذهبی و دینی است که بر آن تأثیر گذار بوده و در رابطه با میراثمعنوی هم همین طور است. آیین و مراسم مذهبی در کاشان نسبت به آیین‌های دیگر بیشتر و پویا‌تر است. نشانه‌ها و نمادهای عزاداری که در کاشان در جریان برگزاری مراسم نقش دارند در کمتر جایی دیده شده و نشانه‌های بومی کاشان هستند.

کار‌شناس ثبت آثار معنوی کاشان در پاسخ به اینکه چه آثار دیگری قابلیت ثبت جهانی دارند پاسخ داد: مستحضرید که هر ساله خانه کعبه با عطر و گلاب قمصر کاشان غبار روبی و عطر آگین می‌شود و با توجه به اینکه مناسک حج تمتع و عمره بزرگ‌ترین گردهمایی مذهبی مسلمانان ملت‌های مختلف و اقوام گوناگون جهان می‌باشد، آیین غبار روبی و شست و شوی این مکان مقدس با گلاب کاشان یکی از شاخصه‌های مهم ثبت فنون گلاب گیری در فهرست میراثمعنوی یونسکو است. اثر دیگر مسگری کاشان است که با توجه به اینکه در خطر فراموشی قرار گرفته و با عنایت به نقل قول‌ها ونوشته‌های سفرنامه نویسان که در آثارشان، کاشان را شهر مس معرفی کرده‌اند و همچنین وجود بازار بزرگ مسگر‌ها و جشن آب ریزان مسگر‌های کاشان، قابلیت ثبت جهانی دارد. در حوزه آثار تاریخی؛ محوطه باستانی سیلک به عنوان اولین مهد تمدن بشری در آسیای صغیر و نیز مسجد تاریخی آقا بزرگ کاشان قابلیت ثبت جهانی دارند.

وی تصریح کرد: مهم‌ترین عامل در خارج شدن یک اثر از فهرست آثار یونسکو، دخل و تصرف در حریم یا داخل یک اثر ثبت جهانی شده است و در رابطه با میراثمعنوی هم به همین صورت است. اگر موارد پاسدارانه ازاثر که در فرمت ثبت اعلام شده، اعمال نگرددقطعاّّ باعثحذف اثر خواهد شد لذا پس از ثبت اثر در فهرست جهانی توجه خاص مسئولین، دست اندر کاران و مجریان را می‌طلبد تا؛ حقوق افراد یا گروه‌ها و اقوام رعایت شود، پویا و ناقل در نسل‌ها باشد، صلح آمیز بودن و نقش وفاق و اتحاد اجتماعی مؤثر باقی بماند و حمایت‌ها و تمهیدات ارگان‌ها و نهادهای حکومتی در حفظ و حراست از اثر اعمال شود.

وی درباره آثاری که برای ثبت در دست اقدام دارند بیان داشت که آثار زیادی در اولویت ثبت قرار دارند ولی آنچه بیشتر مورد توجه قرار گرفته است؛ ترانه‌های سنتی کار کاشان، مسگری کاشان، گیوه بافی نشلج، صابون سازی قمصر و تشرف به مسلک سقایی در فهرست میراثمعنوی می‌باشد. نهر علقمه کاشان، شش گوشه(نماد ضریع مرقد مطهر امام حسین علیه السلام)، شط فرات، توغ شیخ رضا، سنگاب مسی مسجد مدرسه امام خمینی(ره) و جریده مسی بابایی دیگر در فهرست اموال منقول فرهنگی است. درخت چنار روستای ون، آبشار نیاسر، درخت چنار روستای نشلج، درخت چنار روستای برزک، درخت چنار روستای نیاسر، درخت چنار شهر قمصر ودرخت مقدس گز در روستای جزه در حوزه میراثطبیعی در اولویت قرار دارند.

وی در پایان از مردم محترم فین و خاوه و نشلج و ستاد برگزاری مراسم قالی شویان که با امضای خود در طومار همدلی، انسجامشان را در حفظ اثر نمایان کردند تشکر نمود و گفت: از معاون محترم استاندار و فرماندار فرمانداری ویژه شهرستان کاشان که اهتمام زیادی در همکاری ادارات با اداره میراثفرهنگی کاشان و اینجانب فرمودند و تمام دست اندرکاران به ویژه دکتر یداله پرمون که مسئولیت ویرایش و ترجمه فرمت ثبت و مدارک و استنادات تصویری را بر عهده داشتندتشکر می‌کنم.

عباس تراب‌زاده سوابق خود را اینگونه بیان نمود: متولد ۱۳۴۵ شهر ابوزیدآباد که از طریق آزمون سراسری در سال ۱۳۶۸ در دانشکده سازمان میراثفرهنگی کشور درمقطع کاردانی رشته مردم‌شناسی مشغول به تحصیل شدم. در سال ۱۳۷۱ فارغ التحصیلی و به عنوان کار‌شناس مردم‌شناسی در اداره میراثفرهنگی کاشان مشغول به کار شدم. در سال ۱۳۷۸ در مقطع کار‌شناسی رشته ادبیات فارسی ادامه تحصیل داده و در سال ۱۳۸۹ درمقطع کار‌شناسی ارشد رشته مردم‌شناسی در دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز پذیرفته و به ادامه تحصیل پرداختم.