آیا استفاده از ربات‌ها به‌جای کارگران نگران‌کننده است؟

به گزارش خبرنگار ایلنا، در آغاز انقلاب صنعتی وقتی ماشین‌های نساجی جای دست‌هایی را گرفتند که پنبه می‌ریستند و پارچه می‌بافتند، کارگران خشمگین با چوب و چماق به جان ماشین‌ها افتادند. خیلی زود مشخص شد که آنها دون‌کیشوت‌هایی بودند که به جنگ آسیاب‌های بادی رفتند. ماشین‌های صنعتی با سرعتی اعجاب‌برانگیز همه جا را گرفتند و عصبانیت از ماشین‌هایی که جا پای آدم‌ها گذاشته و کار آنها را انجام می‌دادند باعث توقف رشد صنعتی نشد. با این همه خشم از ماشین‌ها بعد از گذشت چند قرن همچنان وجود دارد، هرچند نوع ماشین عوض شده و در دنیای جدید این ربات‌ها هستند که رقیب کارگرانی شده‌اند که روزگار‌شان را با هراس از دست رفتن شغل و بیکاری می‌گذرانند.

چند روز پیش آکسفورد اکانومیکس که یک اتاق فکر انگلیسی درباره آینده فناوری و بازار کار است، اعلام کرد: تا سال ۲۰۳۰ به علت رشد استفاده از ربات‌ها در سراسر جهان، ۲۰ میلیون شغل تولیدی از بین می‌رود.

تصور ما از ربات شاید همچنان این باشد که یک ماشین هوشمند که احیانا شکل و شمایل انسان را هم دارد، جای کارگری را می‌گیرد که کار‌های تولیدی انجام می‌دهد، اما رشد هوش مصنوعی و فراگیر شدن استفاده از اینترنت باعث شده ما با نسل جدید ربات‌هایی رو‌به‌رو باشیم که حتی وجود فیزیکی ندارند. آنها ممکن است یک برنامه باشند، اما این واقعیت که هر ربات به طور میانگین ۱.۶ شغل را از بین می‌برد، ممکن است نیروی کار را نگرانِ آینده شغلی خود کند.

ایران نیز در سال‌های اخیر توجه بیشتری به فناوری‌های جدید داشته و گونه‌هایی از ربات انجام برخی فعالیت‌های خدماتی را به عهده گرفته‌اند. در ایران نیز استفاده از فناوری‌های جدید در حوزه مشاغل، به ویژه مشاغل خدماتی، نگرانی‌هایی را به وجود آورده و حتی شاهد اعتراضات جسته و گریخته نیروی کار به کارگران نامرئی بوده‌ایم؛ کارگرانی که کار‌فرما‌ها نیاز به چانه زدن با آنها ندارند و نه حقوق می‌خواهند و نه مزایای شغلی.

ربات‌ها در ایران

دانش رباتیک گستردگی‌زیادی دارد. ربات انسان‌نمایی که توانایی‌هایش هم مثل انسان است و مثلا ممکن است پیشخدمت یا کارمندی باشد که ارباب رجوع را راه می‌اندازد، فقط نمادی از ربات است. همانطور که عنوان شد ربات می‌تواند حتی واقعیت فیزیکی هم نداشته باشد. بسته به شرایط، هر کشور پیشرفته در زمینه‌ای از ساخت ربات سرمایه‌گذاری و فعالیت می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد کره جنوبی، سنگاپور، آلمان، ژاپن، سوئد، دانمارک، آمریکا، ایتالیا، بلژیک و تایوان کشور‌های پیشرفته‌ای در زمینه رباتیک محسوب می‌شوند. در زمینه ربات‌هایی که وجود فیزیکی ندارند و با هوش مصنوعی کار می‌کنند نیز چین، آمریکا و انگلیس پیشتاز هستند و کشور‌هایی مانند فرانسه، ژاپن و کانادا هم فعالیت‌های ویژه‌ای در این زمینه دارند.

بر اساس به کارگیری ربات‌ها در کشور‌های مختلف مشخص شده است که فعالیت آنها موقعیت شغلی کارگران کارخانه، کشاورزان، صندوق‌داران، اپراتور‌های تلفنی، کارمندان بانک، رانندگان، آشپز‌ها، کارکنان فست‌فودی‌ها، نسخه‌پیچ‌ها، مشاوران حقوقی، حسابداران، کارگران خدمات پستی و حتی آموزگاران را تهدید می‌کند. در مقابل به نظر می‌رسد مددکاران اجتماعی، پرستاران، پزشکان، آرایشگران و مربیان ورزشی نباید چندان نگران باشند که ربات‌ها جای آنها را بگیرند و کار آنها را انجام دهند.

هر چند ربات‌ها جایگاه ویژه‌ای در صنعت و کشاورزی ما ندارند، اما در سال‌های اخیر در مشاغل خدماتی و برخی امور مانند حسابداری شاهد استفاده روز‌افزون از آنها بوده‌ایم. اوج فعالیت ربات‌ها در اقتصاد ایران مربوط به کسب‌و‌کار‌های نو است. ربات‌های مجازی از کار‌های تبلیغاتی گرفته تا کار‌های خدماتی مرتبط با کسب‌و‌کار‌های نو را انجام می‌دهند. در زمینه‌های بانکی نیز شاهد افزایش روز‌افزون فعالیت ربات‌ها هستیم. به طور دقیق مشخص نیست که ربات‌ها به ویژه ربات‌های مجازی چند موقعیت شغلی را اشغال کرده‌اند، اما برخی بررسی‌ها نشان می‌دهد که واردات ربات به خروج مقدار زیادی ارز از کشور می‌انجامد. انجمن رباتیک ایرانیان در مطلبی با عنوان «وضعیت رباتیک در ایران» اعلام کرده است: «ایران یکی از بزرگترین وارد‌کنندگان ربات‌های صنعتی است. هر ساله ارز زیادی بابت خرید ربات از کشور خارج می‌شود. در بیشتر کارخانه‌های ما از ربات‌ها استفاده می‌شود. کارخانه‌هایی مانند فولاد، خودروسازی، مواد غذایی و ... را می‌توان تقریبا تمام رباتیک دانست، اما متاسفانه تمام ربات‌های آن وارداتی است و حتی نصب و کنترل و تعمیر آن برعهده خارجی‌هاست.».

آنچه مسلم است این است که اقتصاد ایران شدیدا خود را نیازمند استفاده از ربات‌ها می‌داند و به هر نحو، تولید یا ساخت ربات، قصد دارد از فناوری‌های جدید استفاده کند. سوال اساسی این است که در شرایطی که وضع بیکاری در ایران مناسب نیست، چگونه می‌توان نگرانی‌ها در رابطه با اشغال شدن موقعیت‌های شغلی توسط ربات‌ها را رفع کرد؟

حذف مشاغل سنتی، ایجاد مشاغل جدید

گشواد منشی‌زاده (کارشناس بازار کار) در گفتگو با خبرنگار ایلنا می‌گوید: این واقعیت دارد که فناوری‌های جدید مشاغل سنتی را تهدید می‌کند.

او ادامه می‌دهد: ما در قرن‌های اخیر مدام شاهد این اتفاق بودیم که به دلیل رشد فناوری شکل مشاغل عوض شده است، یعنی اینکه برخی مشاغل دیگر کاملا بدون کاربرد شده و مشاغل جدید رونق گرفته‌اند.

به گفته این کارشناس بازار کار این اتفاق با پیشرفت علم رباتیک و هوش مصنوعی نیز رخ داده، اما اینکه ما اینطور به موضوع نگاه کنیم که ربات‌ها رقبای کارگران هستند و بیکاری را افزایش می‌دهند، درست نیست.

او با بیان اینکه استفاده از ربات‌ها همه جا فراگیر شده و در صنعت، خدمات و حتی بخش کشاورزی نیز ربات‌ها فعالیت می‌کنند، می‌گوید: واقعیت این است که ربات‌ها هر چند مشاغل سنتی را تهدید می‌کنند، اما مشاغل تازه‌ای نیز به وجود می‌آورند و اصلا خود ساخت ربات و فناوری مربوط به آن می‌تواند موقعیت‌های جدید شغلی ایجاد کرده یا اینکه میزان کار انسان‌ها را در عین بالا بودن بهره‌وری کاهش دهد.

ایران یکی از بزرگترین وارد‌کنندگان ربات‌های صنعتی است. هر ساله ارز زیادی بابت خرید ربات از کشور خارج می‌شود. در بیشتر کارخانه‌های ما از ربات‌ها استفاده می‌شود. کارخانه‌هایی مانند فولاد، خودروسازی، مواد غذایی و ... را می‌توان تقریبا تمام رباتیک دانست، اما متاسفانه تمام ربات‌های آن وارداتی است و حتی نصب و کنترل و تعمیر آن برعهده خارجی‌هاست.

منشی‌زاده عنوان می‌کند: بیش از اینکه به مقوله استفاده از فناوری‌های جدید نگاه منفی داشته باشیم باید به فکر سازگاری با شرایط جدید باشیم. لازم است در زمینه آموزشی، مهارت‌های جدید را به افرادی که قصد دارند وارد بازار کار شوند، بیاموزیم.

او با بیان اینکه دو مشکل اساسی در بازار کار ایران یکی آموزش ضعیف و دیگری نبود برنامه‌ریزی و عدم تعادل بین آموزش و نیاز بازار کار است، می‌گوید: ما اکنون با مشکل تحصیل‌کردگان بیکار مواجه هستیم. یکی از دلایل اصلی بیکاری این افراد نداشتن مهارت‌های لازم است. واقعیت این است که در بسیار موارد افراد تحصیل‌کرده تئوری‌هایی را می‌آموزند، اما در عمل نمی‌توانند از آنها استفاده کنند.

این کارشناس بازار کار ادامه می‌دهد: علاوه بر این تناسبی میان خروجی نهاد‌های آموزشی و نیاز بازار کار وجود ندارد. کشور ما معروف به داشتن تعداد زیادی مهندس است، این در حالی است که ما در بسیاری موارد نیازمند کارگر متخصص جای مهندس هستیم.

او با بیان اینکه تفاوت جدی بین مهندس و کارگر متخصص هست، تصریح می‌کند: توقعی که در مهندس وجود دارد ممکن است باعث شود او جذب بازار کار نشود، اما یک کارگر متخصص در عین اینکه توان انجام کار‌های فنی در سطح بالا را دارد، به راحتی نیز جذب بازار کار می‌شود.

منشی‌زاده اینطور نتیجه‌گیری می‌کند که تا زمانی که با دید سنتی سراغ پدیده‌های جدید برویم، راه به جایی نمی‌بریم. این دید فقط باعث می‌شود ما از فناوری‌های نو بترسیم و با این نگاه منفی که قرار است فناوری‌های جدید بیکاری را افزایش دهد، آن را تقبیح کنیم. لازم است همگام با تغییرات، مهارت بیاموزیم و موقعیت‌های جدیدی خلق کنیم. رباتیک و هوش مصنوعی مشاغل سنتی را تهدید می‌کند، اما مشاغل جدید می‌سازد و ما می‌توانیم با رجوع به تجربه کشور‌های دیگری که در این زمینه فعالیت می‌کنند، مواجهه مناسبی با آن داشته باشم.

فرصتی برای ایجاد موقعیت‌های شغلی جدید

زندگی آدم‌ها بسته به کار است و هر عاملی که شغل افراد را تهدید کند، دشمن به حساب می‌آید و نیروی کار در برابر آن موضع می‌گیرد. با وجود این، تجربه نشان داده تغییرات در بازار کار اجتناب‌ناپدیر است و مقاومت در برابر پدیده‌های تازه، رفتار دون‌کیشوت‌وار است؛ جنگ با آسیاب‌های بادی. به نظر می‌رسد برای اینکه کمترین ضربه را از پدیده‌های جدید ببینیم پذیرش آن است. در این صورت می‌توانیم استفاده بهینه از فناوری‌های نو داشته باشیم.

بیش از اینکه به مقوله استفاده از فناوری‌های جدید نگاه منفی داشته باشیم باید به فکر سازگاری با شرایط جدید باشیم. لازم است در زمینه آموزشی، مهارت‌های جدید را به افرادی که قصد دارند وارد بازار کار شوند بیاموزیم.

سال‌هاست که بیکاری به عنوان مشکلی مهم در اقتصاد ایران شناخته شده و کارشناسان علاوه بر آنکه تبعات اقتصادی برای آن در نظر می‌گیرند، بیکاری را تاثیر گذار بر مسائل اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی می‌دانند. کارشناسان یکی از مشکلات بازار کار ایران را سیطره دیدگاه‌های سنتی می‌دانند. این دیدگاه‌ها مثل غل و زنجیر‌هایی هستند که بر پای بازار کار بسته شده و ظرفیت ایجاد مشاغل جدید را از بین می‌برند. به نظر می‌رسد چاره‌ای جز روی آوردن به پدیده‌های نو نداریم.

فناوری‌های نو مانند رباتیک و هوش مصنوعی در عین حال که بهره‌وری را افزایش می‌دهند، مشاغل جدید نیز ایجاد می‌کنند. اگر رسانه‌های جهان این نگرانی را ترویج می‌کنند که ممکن است ربات‌های کارگر جای انسان‌ها را بگیرند، بیشتر به دلیل سقفی است که برای تولید دارند. شرکت‌های بزرگ ملی و چند ملیتی همواره باید به تقاضای بازار نگاه کنند و معمولا سقف تولید دارند، اما نیاز‌های ملی و منطقه‌ای باعث می‌شود سقف تولید در ایران بسیار بالا بوده و امکان فروش محصولات به شرط برنامه‌ریزی درست وجود داشته باشد. فناوری‌های نو می‌توانند با ایجاد خط تولید‌ها و مشاغل جدید، نیاز‌های ما را در عرصه مختلف برطرف کنند و در یک کلام کیک اقتصاد را بزرگ‌تر کنند. بزرگ شدن کیک اقتصاد یعنی افزایش موقعیت‌های شغلی. اگر اینطور به رباتیک و هوش مصنوعی نگاه کنیم نباید نگران باشیم که آنها جای کارگران را بگیرند.