یادداشتی از اشکان زارعی؛
تلاقی آبان با آب و پالایش آدمی از پلیدی
اشکان زارعی (پژوهشگر) در یادداشت زیر بر تلاقی آبان ماه و جایگاه آب در ایران اشاره کرده و می‌نویسد: جشن آبانگان در راه است٬ در این هنگامه که اهریمنان سیه‌دل در درون و برون مرزها به پیکار با ایرانیت برخاسته‌اند٬ آبانگان و دیگر جشن‌های ایرانی را زنده کنیم تا ایران‌مان بماند و بپاید.
آبان روز است روز آبان
خرم‌گردان به آب رَز جان
بنشین به نشاط و دوستان را
ای دوست به عز و ناز بنشان
«مسعود سعد سلمان»
ایرانیان هزاران سال پیش خردمندانه پی‌بردند آب٬ مایهُ زندگی است و هر جا آب نباشد بیابان (بی‌آبان) شده٬ زندگی تیره و تار می‌گردد.
از این‌رو آنان در درازنای تاریخ٬ همهُ تلاش خود را در بهره‌وری بهینه از این دادهُ خداوندی و نیالودن آن بکار بستند. هرودت در این‌باره می‌نویسد: «مردم ایران در رودها٬ آب دهان نینداخته٬ دست نمی‌شویند و پیشاب «ادرار» نمی‌کنند». استرابون نیز می‌گوید: «هنگامی که ایرانیان برای فدیه و نیاز به کنار رود یا جویبار یا چشمه و دریاها می‌روند در کنار آن خندقی را حفر کرده و در آن‌جا قربانی می‌کنند تا آب به خون آلوده نشود».
به باور استرابون: «ایرانیان برای شستشوی بدن در چارچوبی به نام آبزن قرار گرفته تن خود را می‌شویند تا آب بیهوده از دست نرود». آبزن چیزی مانند «وان» امروزی بوده است. بر پایه‌ی همین آموزه‌ها تیرداد اشکانی نیز هنگام جنگ با روم به جای راه آبی٬ راه سخت زمینی را برمی‌گزیند تا آن را آلوده نکند. همچنین نیاکان ما با ساختن کاریز (قنات)٬ آب انبار٬ تصفیه‌خانه آب زیگورات چغازنبیل و ده‌ها سد، مانند قوسی کریت طبس و سد قوسی ایزدخواست کوششی ستایش‌آمیز و خستگی‌ناپذیر تاریخی را در راه پاسداشت آب انجام داده‌اند.
یکی از شیوه‌های ایرانیان در بزرگداشت جایگاه آب و آموزش آن به فرزندان خویش٬ برگزاری جشن‌هایی مانند خردادگان٬ تیرگان و میدیوشهم‌گاه در گذر سال بوده است. بی‌گمان آبانگان نیز یکی از این جشن‌ها است که برپایه‌ی گاه‌شماری یزدگردی٬ در پی برابری نام روز و نام ماه دهم آبان ارج گزارده می‌شد. چنان‌که ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه می‌گوید: «روز دهم آبان٬ روز آبان است در آن عیدی است که برای توافق دو نام ٬آبانگان می‌گفتند».
در نگاه استوره‌یی نیز ٬ هنگامی که زو پسر طهماسب کاریزها و جوی‌های آبی را که به دست افراسیاب تورانی ویران شده بود٬ بازسازی و آباد نمود٬ مردم چنین روزی را جشن گرفته٬ آبانگان نامیدند.
به گواه رویدادنگاران٬ ایرانیان در روز آبان از ماه آبان٬ به کنار رودها ودریاها رفته همراه با شادی و پایکوبی به نیایش خداوند می‌پرداختند. بنابراین آبانگان را باید جشنی در نکوداشت کارسازی (تاثیر) آب در زندگی انسانی دانست٬ زیرا در اندیشهُ ایرانیان باستان آب دومین آفریدهُ اهورایی و آناهیتا فرشتهُ و نگهبان آن بوده است. به همین شوند (دلیل) آب و آناهیتا همواره نشانهُ زندگی و نماد پاکی تن و روان به شمار آمده‌اند. از این‌رو جشن آبانگان را می‌توان گرامیداشت پالایش انسان از زشتی‌ها و پلیدی‌ها و رسیدن به آرامش دانست٬ چنان‌که شست‌وشوی آرامگاه درگذشتگان با آب وگلاب و ریختن آب پشت سر سفر کردگان پیوندی با همین باورها دارد.
در نسک‌های (کتاب) دینی ایرانیان نیز آب٬ آبان و آناهیتا همواره ستایش شده‌اند. چنان‌که یشت پنجم به‌نام آبان یشت٬ در بزرگداشت آب و آناهیتا است. به گفتهُ بندهش نیز٬ گل نیلوفر آبی «لوتوس» یا سوسن شرقی نشان ماه آبان و آناهیتا است. از آن‌جا که این گل مانند خورشید سپیده‌دم‌ها باز و پسین‌هنگام٬ بسته می‌شود در فرهنگ ایرانی هم‌چون خورشید نماد زندگی دوباره٬ بی‌مرگی و از همه مهم‌تر نماد آشتی و دوستی به شمار می‌آید.
ریخت این گل در سنگ‌نگاره‌های تخت‌جمشید٬ طاق بستان و در دسته‌گلی که در دستان شاهان ایرانی بوده به روشنی دیده می‌شود. همچنین آب با اندیشهُ زیباشناسانه ایرانی سخت پیوند خورده است٬ آن‌جا که بسیاری از مردم در گذشته‌های نه چندان دور در خانه‌های خویش حوضی می‌ساختند تا افزون برای زیبایی٬ از آب آن برای شست‌وشوی حیاط و آبیاری گل‌ها بهره ببرند که نمونه بزرگ‌تر و زیباتر آن را می‌توان در باغ‌ها و کاخ‌های ایرانی مانند فین کاشان و چهلستون اصفهان نام برد.
همان گونه که پیش‌تر گفته شد این جشن در روزگار باستان دهم آبان برپا می‌شد اما پس از اسلام چون در سالنمای قمری٬ مناسبت‌ها هر سال ۱۰ روز جابجایی داشتند و آیین‌ها٬ جشن‌ها٬ هنگامه‌ی گرفتن باج وخراج و… به هم می‌ریخت و این جستار خود گرفتارهایی را برای مردم پدید آورده بود. از این‌رو در سال ۴۷۱ هجری قمری به فرمان ملکشاه سلجوقی٬ خیام دانشمند بزرگ ایرانی به همراه چندتن از دستیارانش ٬گاه‌شماری نوینی را با الگوبرداری از گاه‌شماری یزدگردی ساختند که به نام سلطان ملکشاه سلجوقی، «تقویم جلالی»٬ «تقویم سلطانی» و «تقویم ملکشاهی» می‌گفتند.
در این گاه‌شماری تازه مناسبت‌ها نسبت به گذشته با موسم‌های چهارگانه هماهنگ‌تر شده٬ از جابجایی اندکی برخودار شدند. چنان‌که آبانگان در چهارم آبان برگزار می‌گردید. در همین راستا هم‌میهنان زرتشتی اینک این جشن را در چنین روزی گرامی می‌دارند. باید برخود ببالیم که نیاکان‌مان پیش وبیش از مردمان دیگر پی بردند ماندگاری جهان بر پایه چهار آخشیج آتش٬ آب٬ باد و خاک استوار است و با ویژه کردن روزهای بسیار به نام هریک از این داده‌های خداوندی آن‌ها را گرامی داشته٬ نخستین فرهنگ‌نامه‌ی زیست محیطی را به جهانیان شناساندند. اما باید شرمسار نیز باشیم که فرزندان ایران امروز با هدر دادن آب و بی‌مهری نسبت به زیست بوم ایران کوشش پیشینیان رابه فراموشی سپرده‌اند.
درحالی که زیست‌بوم کشورمان سخت دچار کاستی‌ها و گرفتاری‌های بسیاری است٬ بزرگداشت جشن‌های ایرانی که همگی دارای بن‌مایه‌های زیست محیطی هستند٬ افزون بر دستاوردهای روانی و اجتماعی٬ بی‌گمان می‌توانند جایگاهی شگرف در فرهنگ‌سازی داشته باشند. در چند دهه‌ی گذشته برخی کوشیده‌اند جشن‌های ایرانی را در ستیز با اسلام نشان دهند٬ در حالی که سرشت فرهنگ و اندیشه‌ی ایرانیان باستان یکتاپرستی بوده٬ بنیان جشن‌های آنان نیز با نگرش اسلام سازگاری دارد. چنان‌که در قرآن ۶۳ بار جایگاه ارزنده آب در سوره‌هایی هم‌چون «النحل آیه۱۰» ٬ «سوره انعام آیه۹۹» و «سوره طه آیه ۵۳ و ۵۴» یادآوری شده است. آبانگان و همه‌ی جشن‌های ایرانی از یک‌سو ریشه درستایش خداوند و جهان آفرینش داشته و از سویی دیگر تلاشی برای شادزیستن و رسیدن به زندگی بهتر است.
اگر جشن‌های ایرانی را بشناسیم آموزه‌های اخلاقی و انسانی آن‌ها بر ما آشکار گردیده٬ راز ماندگاری و پایداری ایران را در می‌یابیم٬ زیرا باورها و آیین‌های ایرانی همواره کانون همبستگی ویکپارچگی ملی بوده‌اند. جشن آبانگان در راه است٬ در این هنگامه که اهریمنان سیه‌دل در درون و برون مرزها به پیکار با ایرانیت برخاسته‌اند٬ آبانگان و دیگر جشن‌های ایرانی را زنده کنیم تا ایران‌مان بماند و بپاید.
یاری نامه:
جشن‌های ایران باستان٬ هاشم رضی
اساطیر و فرهنگ ایران، رحیم عفیفی
آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز٬ محمود روح‌الامینی
آناهیتا٬ پنجاه گفتار ٬ابراهیم‌پور داوود
جشن‌های ایرانی٬ عسگر بهرامی
