گفته‌ها و ناگفته‌هایی از تمدن اَرَتَّ در جنوب و جنوب شرق ایران/ سازه بزرگ مذهبی کنار صندل، زیگورات یا معبد باستان‌شناسان چه می‌گوید؟
تمدنی کهن خفته در جنوب ایران، برخی آنرا تمدن اَرَتَّ با ناگفته‌های فراوان می‌دانند چراکه کاوش‌های باستان‌شناسی، سالها پیش آن هم بسیار محدود انجام شده و سازه بزرگ مذهبی آن ناگفته‌های زیادی برای گفتن دارد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، در منابع سومری از سرزمینی به نام اَرَتَّ سخن به میان آمده و گفته شده این سرزمین منبع طلا، نقره و سنگ لاجورد و صنعتگران چیره دست بوده است. سومریان این صنعتگران را برای ساخت معابد بین‌النهرینی به کار می‌گرفتند. همچنین در متون کهن تاریخی، عیلام باستان دارای چند ایالت بود که انشان و اَرَتَّ از آن جمله بودند، که براساس تحقیقات باستان‌شناسان و آثار به دست آمده انشان همان فارس کنونی است اما هنوز جانمایی دقیق ایالت اَرَتَّ مشخص نشده است.
با این وجود همواره این مهم که اَرَتَّ کجاست و فرهنگ اَرَتَّ در کدام بخش قرار داشت، محل بحث و نقد باستان‌شناسان بود. هرچند برخی بر این اعتقاد هستند که منطقه جیرفت در کرمان همان پایتخت فرهنگ اَرَتَّ است اما برخی دیگر، تل ملیان در فارس، شهداد و حتا شهر سوخته را مرکز این ایالت می‌نامند، در این میان همچنان بحث‌ها و نقدهایی دراین خصوص وجود دارد.
نادر علیدادی سلیمانی (کارشناس ارشد باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان) با اشاره به آنکه در منابع بین‌النهرینی به خصوص داستان انمرکار و افسانه گیل گمش به وجود ایالت اَرَتَّ در عصر عیلام قدیم در منطقه‌ای در محدوده شرق تا جنوب شرق ایران اشاره شده است، گفت: این ایالت همزمان با ایالت‌هایی مانند انشان به حیات خویش ادامه داده و گفته شده است که ایالت اَرَتَّ در شرق ایالت انشان یا همان فارس امروزی قرار داشت. در واقع می‌توان گفت کرمان که امروز همسایه شرقی فارس است، می‌تواند همان محدوده اَرَتَّ باشد. یوسف مجیدزاده در مقالاتی به شرح این مهم پرداخته است.
بنابراین گزارش، یوسف مجیدزاده (سرپرست گروه کاوش در جیرفت) در گذشته عنوان کرده بود: معتقدم که کرمان(جیرفت) خاستگاه تمدن بشری است. حوزه فرهنگی هلیل‌رود در اوایل هزاره سوم قبل از میلاد یکی از بزرگترین مراکز صنعتی-تجاری شرق باستان بوده که در زمینه تولید و صدور کالاهای ساخته شده هم‌چون انواع سنگ صابون، مرمر و مفرغ به سایر مراکز تمدنی منطقه از جمله بین النهرین فعالیت داشته است.
او همچنین مطرح کرده است: طبق متون ۴۶۰۰ سال پیش،اَرَتَّ سرزمینی بود که دارای معماری و هنر بسیار بالایی بود، تا آنجایی که شاهان بین النهرین از پادشاه اَرَتَّ درخواست هنرمند و معمار داشتهاند. مجموعه این امر نشان از غنی بودن این محوطه تاریخی دارد.
علیدادی سلیمانی خاطرنشان کرد: در داستان مذکور همواره به این موضوع اشاره شده که ایالتی به نام اَرَتَّ وجود دارد. البته مجیدزاده در مقاله دیگری مطرح کرده بود که به طور کلی کرمان می‌تواند مرکز ایالت اَرَتَّ باشد و به طور خاص عنوان کرد که جیرفت یا شهداد پایتخت بودند. البته کابلی در مقاله‌ای که در مجله باستان‌شناسی و تاریخ منتشر شد، عنوان کرده بود که شهداد پایتخت ایالت اَرَتَّ است. نباید فراموش کرد که شهداد نیز یکی از محوطه‌های بزرگ عصر مفرغ در کرمان به شمار می‌آید. اما در مقایسه با مراکز شهرنشینی مانند کنار صندل ، بسیار کوچکتر است.
او با اشاره به کاوش‌های باستان‌شناسی که از سال ۸۱ در محوطه کنارصندل انجام شد، گفت: شش فصل کاوش در این منطقه انجام شد و متوجه شدیم کنارصندل به لحاظ داشته‌های باستانی و معماری بسیار غنی است و می‌تواند یکی از مراکز بزرگ شهرنشینی باشد. هرچند در آن دوره نیز با انتشار مقالات مجیدزاده برخی از باستان‌شناسان با این نظریات مخالفت کردند اما به این مهم واقف هستیم که کنارصندل یک مرکز بزرگ شهرنشینی در عصر مفرغ به شمار می‌رود. هرچند تاکنون کاوش‌های بسیار محدودی در این محوطه باستانی انجام شده و نیاز است توجه بیشتری به این منطقه شود. با این وجود هنوز مدرک مستندی دال بر آنکه اثبات کند پایتخت ایالت اَرَتَّ دقیقا کجاست به دست نیامده. بر اساس مختصات عنوان شده می‌تواند جنوب کرمان یا همان منطقه جیرفت باشد. شاید اگر از باستان‌شناسانی که در شهر سوخته کاوش داشتهاند این سوال پرسیده شود آنها معتقد باشند که شهرسوخته مرکز ایالت اَرَتَّ است.
این باستان‌شناس در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان از تمدن اَرَتَّ به عنوان قدیمی‌ترین تمدن دنیا، حتی قدیمی‌تر از بین النهرین یاد کرد گفت: در اینکه ایالتی به نام اَرَتَّ در گذشته در منطقه‌ای از ایران وجود داشت هیچ شکی نیست. با این وجود معتقد هستم نمی‌توان واژگانی مانند کهن‌ترین، قدیمی‌ترین، بزرگترین فرهنگ یا ایالت یا هر چیز دیگری را در این خصوص اطلاق کرد. بین النهرین همیشه ارزش خود را در تاریخ داشته و دارد و سایر تمدن‌ها نیز در تاریخ ارزش خود را دارند. از آنجایی که کارهای باستان‌شناسی در این خصوص بسیار اندک بوده بهتر است از چنین واژگانی استفاده نکنیم.
زیگورات یا معبد؟
در زمان انجام کاوش‌های باستان‌شناسی در کنار صندل، یکی از مهم‌ترین آثار به دست آمده، یک سازه مطبق و زیگورات مانند است که برخی از آن به عنوان زیگورات اَرَتَّ یاد می‌کنند. هرچند در آن زمان تاکید برآن بود که این سازه می‌تواند قدیمی‌ترین و بزرگترین زیگورات دنیا باشد اما علیدادی سلیمانی معتقد است: تپه شمالی و تپه جنوبی کنارصندل در همان شش فصل کاوش مورد پژوهش باستان‌شناسان قرار گرفت و سازه‌ای بسیار بزرگ در ابعاد چشمگیر در قالب سکوهای مطبق در تپه شمالی کنارصندل به دست آمد. هرچند این سازه شباهت‌هایی به زیگورات‌های پیش از تاریخ دارد اما همراه با با این سازه، مواد فرهنگی بسیار زیادی از جمله اشیاء سفالی به دست آمد که دوره آنها متاخرتر و به دوران هخامنشی و اشکانیان می‌رسد. هرچند به درستی نمی‌دانیم این معبد به کدام خدای یا الهه تعلق دارد چراکه هیچگاه حفاری و کاوش در این محوطه به اتمام نرسید و هنوز اطلاعات ما بسیار اندک است. درواقع می‌توان گفت تنها ۱۰ تا ۱۵ درصد این محوطه کاوش شده است.
این باستان‌شناس تصریح کرد: بیشتر سفال‌های بدست آمده در این کاوش‌ها ساده بودند. البته هرچند این سفال‌ها ساده بودند اما با بررسی فرم سفال‌ها شاهد تشابه آنها با سفال‌هایی بودیم که در سایر محوطه‌های دوره هخامنشی بدست آمده‌اند.
او ادامه داد: گروهی از باستان‌شناسان و همچنین من معتقد هستیم این سازه یک زیگورات که در هزاره سوم پیش از میلاد و حتی در تمدن بین النهرین مرسوم بود، نیست. معتقد هستیم این سازه می‌تواند یک سازه بزرگ آیینی مذهبی باشد اما بهتر است به آن زیگورات نگوییم چراکه ما معتقد هستیم دوره زمانی آن نیز به دوره تاریخی ایران باز می‌گردد. این در حالی است که زیگورات‌ها سازه های مذهبی هستند که در دوران پیش از تاریخ ساخته می‌شدند و آنچه که در دوران تاریخی ساخته می‌شود به عنوان معبد یا بنای مذهبی شناخته شده. هرچند ممکن است عموم جامعه چنین تصوری داشته باشند که هر سازه پله کانی و مطبق می‌تواند زیگورات باشد اما در چنین نامگذاری‌هایی زمان و دوره تاریخی اهمیت دارد.
علیدادی سلیمانی با تاکید براینکه محکمترین شواهد در خصوص این ادعا یافته‌ها و مواد فرهنگی است که در کاوش‌های باستان‌شناسی به دست آمده تصریح کرد: بر اساس اطلاعاتی که از سفال‌های به دست آمده کسب کردیم این سفال ها متعلق به دوران هخامنشیان و اشکانیان و در واقع دوران تاریخی هستند. البته معتقد هستیم این سازه یک بنای مذهبی است. بنابراین بهتر است از استفاده از واژه‌هایی مانند قدیمی‌ترین زیگورات ایران در خصوص این سازه اجتناب کنیم.
به گفته این باستان شناس، بنابر تحقیقات گریشمن و باز بینی که ملک شهمیرزادی سالها بعد انجام داد می‌توان گفت، سازه‌ای که در تپه سیلک کاشان به دست آمده، با زیگوراتی متعلق به دوران پیش از تاریخ رو به رو هستیم که می‌تواند یکی از قدیمی‌ترین زیگورات‌های موجود باشد. زیگورات چغازنبیل نیز به هزاره دوم پیش از میلاد باز می‌گردد و البته به لحاظ ساختار و معماری متفاوت از زیگورات‌های بین‌النهرین است. البته سازه‌هایی که در ایران وجود داشته باشند و آن را به عنوان زیگورات بشناسیم بسیار محدود هستند این در حالی است که سازه‌های متعددی در ایران وجود دارد که به عنوان محل عبادت و برگزاری مراسم آیینی استفاده می‌شدند.
گفتگو: معصومه دیودار
