سرنوشت پروژه میلیاردی شهرداری برای تئاتر در هاله‌ای از ابهام؛
مرکز نمایش‌های آیینی صبا در بلاتکلیفی ۱۵ ساله است
«مرکز نمایش‌های آیینی صبا» پروژه عظیم و بلندپروازانه شهرداری تهران بود که سال ۱۳۸۲ برای اجرا در زمینی حدود ۶ هزار متر مربع طراحی شد؛ پروژه‌ای که تاکنون میلیاردها تومان برای آن خرج شده و پس از نزدیک به ۱۵ سال از آغاز ساخت، از سال ۹۵ به دلیل عدم تزریق به موقع منابع مالی از سوی سرمایه‌گذار (پیمانکار) تعطیل است و سرنوشتش در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، «مرکز نمایش‌های آیینی صبا» پروژه بزرگ شهرداری تهران است که از ۱۳۸۲ طراحی آن آغاز شد؛ سال۸۴ قراردادها برای ساختش منعقد شد اما تا صدور مجوز، آغاز آن طول کشید و در نهایت سال ۸۷ کلنگ پروژه به زمین خورد. اما از سال ۹۵ با وجود حدود ۸۰ درصد پیشرفت فیزیکی، تعطیل شده و امروز تکلیف پروژه‌ای ۱۵ ساله که تاکنون میلیاردها تومان برای آن خرج شده در هاله‌ای از ابهام است.
«مرکز نمایش‌های آیینی صبا» پروژه‌ای عظیم و بلندپروازانه بود که سال ۱۳۸۲ با نام مرکز «تئاتر تجربی صبا» توسط فرهاد احمدی طراحی شد؛ این طرح قرار بود در زمینی حدود ۶ هزار متر مربع در کنار خیابان شریعتی تهران و در بخشی از زمین‌های باقی مانده از باغ بزرگ قاجاری ملک توسط شرکت توسعه فضاهای فرهنگی-هنری شهرداری تهران اجرا شود.
کلنگ «صبا» سال ۸۷ از سوی شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران به زمین خورد؛ پروژه‌ای که قرار بود با جذب مشارکت و ورود بخش خصوصی بتواند هزینه‌های خود را پوشش داده و در موعد مقرر به انجام برسد. اما پس از آغاز گودبرداری‌های مجموعه بود که «فرهنگ مظفر» به‌عنوان پیمانکار به «صبا» اضافه شد؛ هرچند در قراردادش با شرکت توسعه، از او با عنوان «سرمایه‌گذار» یاد شده بود.
فرهنگ مظفر دکترای معماری با گرایش طراحی فضاهای آموزشی دارد و عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران و رئیس دانشگاه هنر اصفهان است. او همچنین رئیس هیات مدیره شرکت «بافت و بنا»ست که در طی حدود دو دهه اخیر پروژه‌هایی را در زمینه زیباسازی و طراحی و ساخت در تهران و کیش و سایر شهرها انجام داده است. با این حال، پس از نزدیک به ۱۵ سال از آغاز ساخت، پروژه از سال ۹۵ به دلیل عدم تزریق به موقع منابع مالی از سوی سرمایه‌گذار (پیمانکار) تعطیل است.
محمدجواد حق‌شناس (رئیس کمیسیون فرهنگی شورای شهر تهران) که از سال گذشته پیگیر سرنوشت پروژه مرکز نمایش‌هایی آیینی صبا بوده است، به ایلنا می‌گوید: متاسفانه به علت عدم تزریق منابع مالی و یا شاید عدم تفاهم میان شهرداری تهران و سرمایه‌گذار، پروژه صبا سه سال است که متوقف شده است.
حق‌شناس ادامه می‌دهد: از سال گذشته چند جلسه با شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران و مسئولان پروژه داشته، از آن بازدید کرده و پیگیر ماجرا بوده‌ام اما فکر می‌کنم تسریع پروژه صبا نیاز به پیگیری مجدد و با قدرت بیشتری دارد.
به اعتقاد برخی از کارشناسان، پیشبینی می‌شود برای اتمام ۲۰ درصد باقی مانده از پروژه، به ۴۰ میلیارد تومان بودجه و تنها شش ماه زمان نیاز است؛ این در حالی است که در آغاز ساخت مرکز نمایش‌های آیینی صبا در سال ۸۴، برآورد مالی برای ساخت و اتمام آن و بدون لحاظ هزینه ماشینری سالن اصلی، مجموعا ۱۲ میلیارد تومان بوده است.
تیر ماه امسال بود که محسن هاشمی (رئیس شورای شهر تهران) همراه معاون‌های اجتماعی- فرهنگی و فنی شهرداری تهران و مدیرعامل و مدیران شرکت توسعه فضاهای فرهنگی از مرکز نمایش‌های آیینی صبا بازدید کردند. هاشمی در این بازدید بر لزوم تکمیل و بهره‌برداری از این مرکز در اسرع وقت تاکید کرد و معاون امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران هم ضمن اشاره به اینکه این مجموعه به مراحل پایانی خود نزدیک شده است قول همکاری در جهت رفع موانع و مشکلات تکمیل پروژه را داد.
هم‌اکنون جوانب اجرایی، مالی و اعتباری و حقوقی پروژه صبا در دست بررسی و مطالعه است؛ پروژه مرکز نمایش‌های آیینی صبا به‌طور کامل مشارکتی است و به نظر می‌رسد ادامه روند آن منوط به اتمام بحث‌های حقوقی میان شهرداری و پیمانکاری است که در قرارداد از او به‌عنوان سرمایه‌گذار یاد شده است و قرار بوده بر اساس قرارداد، پروژه را تکمیل و تحویل شهرداری دهد و در قبالش حق‌السهم خود را بردارد. موضوع دیگر تعیین فضاسهم‌ها و حق‌السهم طرفین قرارداد است که بعد از انجام مسایل حقوقی قابل ارزیابی است. پس از آن، تکلیف هم مشخص خواهد شد که آیا پروژه با همان سرمایه‌گذار ادامه می‌یابد یا خود شهرداری راسا به پیشبردش اقدام می‌کند.
در مجموعه نمایش صبا، ٦ سالن نمایش با ظرفیت ۸۰۰ نفر طراحی شده بود که شامل پلاتو تمرین تئاتر، سالن تئاتر روحوضی، سالن تئاتر رو باز، دو بلک باکس نمایشی می‌شد که هر کدام ۷۰ نفر ظرفیت داشتند. سالن اصلی ۵۰۰ نفر ظرفیت داشت که از ویژگی‌های آن متحرک بودن صحنه، ماشینری و جایگاه تماشاچیان بود؛ سالنی که قرار بود به‌عنوان نخستین سالن نمایش دارای اکوستیک داینامیک در خاورمیانه محسوب شود.
از سویی تالار انتظار در این مرکز با جداری شیشه‌ای و تمام شفاف از فضای سبز بیرون جدا شده و درون آن بسیاری از فعالیت‌‌های آماده‌سازی هر روزه اجرا، از قبیل چهره‌آرایی، تمرین روزانه و مشورت گروه بازیگران با کارگردان، هدایت نور و صدا در اتاقک‌های نیم بسته شیشه‌ای در منظر تماشاگران حاضر در تالار انتظار انجام می‌شود. فواصل اتاق کارگردان، اتاق چهره‌آرایی، اتاق نورو صدا تا محل اصلی اجرا به گونه‌ای طراحی شده که بازیگران و همکاران اجرا، مدام در تردد میان تماشاگران خواهند بود. بنابراین مفهوم حرکت، اولین نکته‌ای است که از تماشای فضا به ذهن ناظر متبادر می‌شود.
علی رسولی (مدیر پروژه مرکز نمایش‌های آیینی صبا) به ایلنا می‌گوید پیشرفت فیزیکی پروژه صبا تا امروز ٨٠ درصد بوده است و تصریح می‌کند: تنها ساخت سالن نمایش اصلی، فضای باز و روحوضی، بخش تجاری، روف گاردن و فضای سبز بام، نهر بالا، تئاتر خیابانی و فودکورت روی بام مانده که تکمیل شوند. در واقع عمده کارها انجام شده ولی تکمیل نهایی نشده است. درخصوص آب‌بندی هم، با توجه به اینکه در مرحله فینیشینگ می‌بایست روف گاردن اجرا شود آب‌بندی به آخرین مرحله موکول می‌شود. در نهایت، سالن‌های بلک باکس مجموعه قابل بهره‌برداری بوده و در بحث سالن نمایش اصلی، باید بحث ماشینری آن نهایی شود.
ماشینری سالن اصلی که قرار بود از بهترین‌ها باشد و آن را در خاورمیانه منحصر به فرد کند، پس از گذشت سال‌ها از وارد کردن لوازمش از خارج از کشور و سپری شدن مدت زمان گارانتی‌اش، سرنوشتی نامعلوم پیدا کرده است.
رسولی به ایلنا می‌گوید: با توجه به مکانیکال بودن سالن اصلی نمایش و ماشینری آن، یکسری از تجهیزات مورد نیاز سالن، از خارج از کشور وارد شده بود، اما امروز گارانتی‌های وسایل از بین رفته است و آن شرکت هم دیگر به دلیل تحریم‌ها با ایران کار نمی‌کند. برای تجهیز ماشینری رایزنی‌هایی با دانشگاه‌هایی شده که تاکنون موفق نشده‌اند. اگر موفق به تهیه نمونه جایگزین داخلی نشویم، یا باید با همان شرکت خارجی کار کنیم که به دلیل تحریم‌ها امکان‌پذیر نیست یا باید تجدیدنظری درباره نوع ماشینری انجام شود که بتوان با همین وضعیت فعلی آن را بومی‌سازی کرد.
در کنار ماشینری سالن اصلی، مجموعه صبا در طراحی‌های ابتدایی قرار بوده معماری مخصوص به خود را هم داشته باشد؛ شیوه سازماندهی فضای سبز در لایه بیرونی پوسته با الهام از مزارع روستایی، از ترکیب کرت وجوی پدید آمده و سطوح تاشوی پوسته همچون تخلیصی انتزاعی از توپوگرافی سطح زمین بود. فرهاد احمدی طراح این پروژه است؛ معمار و شهرسازی که پس از انقلاب اسلامی دست به ساخت مجموعه مسکونی و خدماتی در مناطق محروم استان خراسان و بعد از جنگ هم بازسازی مناطق جنگی زد. او طرح‌های خود را با گرایش آکادمیک و مبتنی بر اصول نظری تبیین شده‌ای طراحی می‌کند و باتاکید بر زمین‌مداری و پیوند محیط با فضا، معماری خاصی را پدید آورده است. طی دو دهه گذشته حدود سی طرح با مضمون فرهنگی ارائه کرده و از سال ۱۳۶۰ عضو هیئت علمی دانشکده معماری و شهرسازی شهید بهشتی است.
فضاهای این مجموعه در طرحی که احمدی ارائه داد، در سه بخش پیشبینی شده بود؛ مرکز خرید، گلخانه و تماشاخانه. در طرح پیشنهادی برای مرکز خرید، هشت کوچه شمالی - جنوبی موازی و یک کوچه شرقی - غربی پیشبینی شده بود که جمعا ۱۴ بلوک تجاری را در دو طبقه به وجود می‌آورد؛ بخشی ذوزنقه‌ای شکل که بزرگترین بخش طرح و حدود ۴ هزار متر مربع را دربرمی‌گرفت. بنا بود فروشگاه‌ها که دارای سازه مستقل و از پروفیل‌های سبک فلزی با پوشش شیشه بودند، سیال بوده و بتوانند اشکال متنوعی پدید آورند.
در طرح ابتدایی، در بخش میانی که به شکل مثلث متساوی‌الساقین است هم یک فضای گل‌خانه‌ای قرار گرفته که ضلع بالایی آن با یک دیوار پرده‌ای شیشه‌ای از فضای انتظار تئاتر جدا می‌شود. این فضا مجرایی را برای عبور، توقف و دسترسی به فضای نمایش و مرکز خرید فراهم می‌سازد. تئاتر روباز با الهام از نمایش روحوضی هم در این قسمت شفاف قرار دارد.
در نهایت، تماشاخانه مجموعه قرار بود به صورت مثلث قائم‌الزاویه در قسمت شمالی زمین مستقر شود. سطح کف این بخش یک طبقه پایین‌تر از گلخانه و در سطح پارکینگ قرار می‌گرفت. یک رمپ از دروازه ورودی به مرکز فضای انتظار همراه با پله و آسانسور ارتباط به این سطح را مقدور می‌کرد. در این فضا سرویس‌های عمومی در مجورت پارکینگ، یک فروشگاه کتاب در منتهی‌الیه تالار انتظار و در زیر گل‌فروشی و یک چایخانه در سطح نیم طبقه که به صورت قایقی معلق به دیواره بتنی شمالی آویزان شده و همچنین نشیمن‌‌گاه‌هایی دور تا دور فضای نمایش در ضخامت دیوارهای حائل پیشبینی شده بود. در طرح ابتدایی، یک تالار نمایش مربع شکل در میان این بخش قرار داده شده که به کلی از نور و صدای بیرون منفک می‌شود تا در آن با نور و صدای کنترل شده فضایی مناسب عملکرد تئاتر خلق شود.
فرهاد احمدی سال ۹۴ در گفتگویی استفاده از جک و اهرم‌های تنظیم ارتفاع صحنه در مرکز صبا را مصداق استفاده از تکنولوژی روز در طراحی بخش صحنه‌ای تماشاخانه این مجموعه خوانده و گفته بود در طراحی جزء به جزء آن از تکنولوژی روز استفاده شده است و با جک‌های اهرمی اسپایلور سعی در ایجاد اختلاف سطح در آن برای طراحی‌های هنری داشته‌اند.
احمدی تصریح کرده بود: نتیجه کار معماری این مجموعه هر چند محدود بود، اما تفکر بزرگی در مورد طراحی جزء به جزء آن وجود داشت؛ به هر حال صرف احداث این مرکز در مکان قدیمی باغ ملک که دیگر اثری از آن به غیر از نام و نشانی باقی نمانده است و ساختمان‌های زیادی آن را احاطه کرده‌اند، موجب احیای این فضای نوستالژیک برای ساکنان منطقه‌ای از تهران بزرگ است.
احمدی همچنین پیش از توقف دائمی «صبا» در سال ۹۵ تا امروز، درباره این پروژه و طولانی شدن روند ساخت، عدم تزریق به موقع بودجه آن از سوی سرمایه‌گذار و همچنین توقف‌های چندباره اش گفته بود: طراحی و ساخت این مجموعه جزء نخستین اقدامات شهرداری تهران در گسترش فضاهای فرهنگی بود و پیشبینی می‌شد که با جذب مشارکت و ورود بخش خصوصی بتوان هزینه‌های آن را در موعد مقرر به انجام رساند که البته این گونه نشد، لذا از مقطعی پیگیری مراحل عمرانی آن متوقف ماند.
آنچه از بنای مرکز نمایش‌های آیینی صبا تا امروز ساخته شده در خیابان شریعتی، بالاتر از ملک، روبروی مسجد نوریان قرار دارد؛ مرکزی که قرار بود علاوه بر تئاترهای مدرن و تجربی، به رونق جدی‌تر تعزیه، پرده‌خوانی، شبیه‌خوانی و نمایش‌های آیینی کمک کند اما پس از افتتاح دو سالن «بلک باکس» و «یک پلاتو» تمرین در مرداد ۱۳۹۴ و اجرای دو نمایش، دیگر خبری از این مجموعه تئاتری نشد. پروژه‌ای ۱۵ ساله که تاکنون میلیاردها تومان برای آن خرج شده و سرنوشتش در کشاکش مسائل حقوقی میان شهرداری تهران و سرمایه‌گذار خصوصی‌اش، در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
