مقام‌های‌آوازی کردها/ مقایسه شنیداری و بصری گونه‌های آوازی کردستان، کرمانشاه و دیگر مناطق غرب کشور
موسیقی نواحی منطقه غرب کشور (کرمانشاه و کردستان) و استان‌ها و شهرهای همسایه به لحاظ سازی و آوازی تنوع بسیاری دارد. گزارش پیش‌رو درباره مقام‌های آوازی کردها است و از تفاوت‌ها و شباهت‌ها و کاربردشان می‌گوید.
به گزارش خبرنگار ایلنا، موسیقی در ایران دارای قدمت بسیاری است. غنای موسیقایی ایران تا آن حد است که هر منطقه از آن با احتساب فرهنگ، شرایط اجتماعی و اقلیمی، موسیقی مستقل خود را دارد. بدون اغراق کمتر منطقه‌ای را در ایران میتوان سراغ داشت که فاقد موسیقی باشد و مردم آن با این هنر کهن غریبه باشند و همین موضوع دلیلی بر اهمیت موسیقی برای اقوام مختلف ایرانی است. بی‌شک وقایع سیاسی، اجتماعی و تاریخی نیز بر چند و چون موسیقی نواحی ایران تاثیر داشته و حتی سبک و سیاق و حال و هوای گونه‌های مختلف آن را تحت تاثیر قرار داده است؛ تا آنجا که موسیقی مقامی هر منطقه با مناطق دیگر تفاوت دارد و بروز و وجود وقایع مختلف بر چند و چون آن تاثیر داشته است. این تفاوت‌ها تا به آنجاست که نوع سازبندی‌ها را نیز تحت تاثیر قرار داده و باعث شده که موسیقی هر منطقه، ساز مربوط به خود را داشته باشد که در این میان سازهای مشترک نیز بر اساس موسیقی مربوط به آن منطقه در پرده‌بندی‌ها و نحوه نواختن تفاوت‌هایی دارند. به طور مثال نحوه نواختن دو تار در مناطق مختلف خراسان با وجود فرهنگ‌ها و رسوم مشترک دارای تفاوت‌هایی است که در موسیقی مربوط به آن منطقه تنوع بسیاری ایجاد کرده است.
در میان مناطق مختلف ایران از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب، موسیقی کردستان دارای قدمت و تنوع بسیاری است. منشا بخشی از موسیقی کردستان (مانند موسیقی دیگر اقوام ایرانی)، افسانه‌ها و متل‌های قدیمی هستند و بخشی دیگر از آن که دارای اهمیت بسیار است حماسه است.
دسته‌بندی گونه‌های موسیقایی مناطق کردنشین
اگر بنا به دسته‌بندی گونه‌های مختلف کردی به طور دقیق باشد، باید آنها را به دو دسته تقسیم کنیم:
1 ترانه‌های برگرفته از افسانه‌ها
2 داستانهای دلاورانه و عاشقانه که ترانه‌های این بخش نیز به دو قسمت تقسیم می‌شوند:
الف/ترانه‌های قهرمانی: این ترانه‌ها مربوط به دلاوری‌ها و مبارزه طلبی‌های یک قهرمان است.
ب/ ترانه‌های عاشقانه: این ترانه‌ها مربوط به عشق و دلدادگی دو شخص است. از معروف‌ترین ترانه‌های دلدادگی، میتوان به «زنبیل‌فروش» و «آس و حسن» و «خجه و سیامند» اشاره کرد که در آنها سرگذشت عاشق و معشوق بیان می‌شود.
ترانه‌های «دیوانی» و تاثیر کاویس‌آقا بر این بخش
اغلب افسانه‌های کردی در قالب ترانه‌اند که در فرهنگ کردها به ترانه‌های «دیوانی» مشهورند. این آثار شکل حماسی دارند و کاویس آقا مشهورترین شخصی است که به آنها پرداخته است. کاویس‌آقا با نام اصلی کاک ویس متولد 1889 بوده و طی دوران حیاتش داستان‌ها و قصه‌های مردم سرزمینش را به صورت لاوک یا لاوژه (یکی از گونه‌های آوازی کردی) جمع‌آوری کرده است. کاویس‌آقا صدایی دلنشین داشته و خودش به خواندن آثار جمع‌آوری شده‌اش پرداخته و به این ترتیب باعث ماندگاری‌شان شده است. «چه می چه ته‌لی»، «گنج خلیل»، «شیخی برا»، «کورمام»، «نه مان»، «نه مایی»، «زالم»، «به ژنا بلند»، «جانی»، «گولان»، «های لی» مهمترین آثاری هستند که از کاویس‌آقا به جا مانده‌اند. کاویس‌آقا در سال 1936 در روستای «هه رشه‌م» چشم از دنیا فرو بست و در همانجا به خاک سپرده شد.
کاک ویس (کاویس‌آقا) خواننده و موسیقیدان کرد
سازهای مناطق کردنشین
آنها که به مناطق کردنشین سفر کرده‌اند می‌دانند که موسیقی، بخش جدایی ناپذیر زندگی کردهاست. کردها در مناسبت‌های مختلف اعم از جشن‌ها و عزادارای‌ها و هر تشکل و مناسبت دیگر، موسیقی و آیین موسیقایی مخصوص به خود را دارند. تنبور، دف، دوزله، نایه، دهل، کمانچه، دیوان، بالابان و شمشال مهمترین سازهای موسیقی کردی هستند.
«شمشال» یکی از سازهای مناطق کردنشین
«دوزله» یکی دیگر از سازهای مناطق کردنشین
بسیاری از سازهایی که در کردستان نواخته می‌شوند در موسیقی دیگر مناطق ایران نیز کاربرد دارند؛ اما از آنجا که عموم سازها در هر منطقه با نوعی ابزار خاص ساخته می‌شوند، صدای مخصوص به خود را دارند و همین موضوع باعث ایجاد تفاوت‌هایی می‌شود که بر تنوع موسیقی مناطق مختلف می‌افزاید. به عنوان مثال ضرب نوعی ساز مختص مناطق کردنشین است و تنبک نیز با همین شباهت‌ها در موسیقی ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این در حالی است که بدنه ساز ضرب کردی فلزی است و بدنه تنبک در موسیقی رسمی ایران از چوب ساخته می‌شود. «شمشال» نیز یکی‌دیگر از سازهای منحصر به مناطق کردنشین است. «شمشال» نوعی ساز بادی فلزی است که در گذشته توسط چوپانان نواخته می‌شده و قاله‌مره برجسته ترین نوازنده شمشال چوپانان بوده است.
قاله‌مره برجسته‌ترین نوازنده شمشال چوپانان
«ضرب کردی» با بدنه فلزی
«نرم نی» یا «بالابان» نیز نوعی ساز کردی است، اما مشابه آن به نام «دودوک» در موسیقی آذری وجود دارد. ساختار این دوساز شباهت‌های بسیاری باهم دارند، اما صدای «دودوک» در مقایسه با صدای «بالابان» نسبتأ شهری‌تر است.
ساز کردی «بالابان»
«نایه» یکی دیگر از سازهای مناطق کردنشین
گونه‌های آوازی کردی
شاید بتوان گفت یکی از موارد مهمی که به ایجاد تنوع در موسیقی کردها منجر شده تنوع زبانی آنهاست که علاوه بر تنوع موسیقایی باعث ایجاد گونه‌های مختلف آوازی نیز شده است. اما این گونه‌ها کدام‌ها هستند و چه تعریفی دارند؟
«لاوک»، «بیت»، «حیران»، «هوره»، «سیاچمانه»، «مور» و «چمری» برخی از مقاماتی هستند که در شیوه خوانندگی کردی وجود دارند.
زبان و گویش خوانش مقام‌های آوازی کردی
لازم به ذکر است زبان کردی یک گونه واحد و مستقل نیست و بر اساس دسته‌بندی اقوام و مناطق زندگی آنها دارای تفاوت‌ها و عناوین مختلفی است. همین موضوع باعث شده مقام‌های آوازی کردی نیز به زبان‌های مختلف خوانده شوند. در این میان مقام «لاوک» به لحن و گویش کردی «کرمانجی»، مقام «حیران» با لحن‌ها و زبان‌های «کرمانجی» و «سورانی»، مقام «هوره» با لحن و زبان «کلهری» و به صورت غیر ریتمیک و باستانی، «سیاهچمانه» با زبان کردی هورامی و با ریتمی آرام و گاه بدون ریتم اجرا می‌شود.
«بند» و «هلبت» نیز انواع دیگری از موسیقی کردی هستند که در شادی‌ها و سرورها همراه با دست زدن یا «چه‌پله» اجرا می‌شوند و در منطقه هورامان کاربرد دارند.
باشکوه‌ترین و بزرگ‌ترین سبک موسیقی کردی سبک گورانی است. این سبک شامل کهن‌ترین بخش ادبیات موسیقی کردی است. به طور عمومی نیز به همه شیوه‌ها و آوازهای موسیقی کردی گورانی می‌گویند.
نقش بداهه در موسیقی کردها
بداهه‌خوانی و بداهه‌نوازی در موسیقی کردی جایگاه ویژه‌ای دارند. بداهه‌خوانی برای خوانندگان گونه‌های مختلف کردی بسیار با اهمیت است و لازمه آن تبحر خواننده در سایر سبک‌ها است و این اهمیت برای نوازندگان نیز وجود دارد.
«بیت» یا «بالوره»
به طور کلی منظومه‌های شفاهی کردی (داستانی و غیر داستانی) «بیت» نام دارند. «بیت»، یکی از مهمترین مقام‌های کلاسیک کردی است که بدون ساز اجرا می‌شود و آن را گونه‌ای بازمانده از سنت خنیاگری در ایران باستان می‌دانند. این شیوه در جنگ‌ها و اتفاقات حماسی کاربرد دارد و در مدح و ستایش خداوند و آزاده‌خواهان خوانده می‌شود و نام دیگر آن «بالوره» است و به طور معمول خوانندگان این گونه موسیقایی را بالوره گویان مینامند. بالوره‌گویان یا بیت‌خوانان نغمه‌ها با آهنگ می‌خوانند و در این سبک وزن و قافیه آنچنان مورد توجه نیست. میتوان گفت «بیت» از مهمترین و خالص‌ترین عناصر ادبیات شفاهی و بهترین وسیله برای نشان دادن ذوق شاعرانه کردی است که ترکیبی از نظم و نثر و آهنگ است. «بیت» گاه یک مثنوی طولانی است که دربرگیرنده صدها دوبیتی است. هرچند میان بیت کردی و بیت شعر فارسی ارتباطی وجود ندارد، اما به نظر می‌رسد که واژه «بیت» کردی با مقام موسیقی «بیات» از یک ریشه باشد. از سویی بیشتر پژوهشگران، «بیت» کردی را معادل اصطلاح لاتین «اپیک» و شکل یونانی آن، «ایپوسیا» و«ایپوپیا» دانسته‌اند. مترجمان بیت‌ها به زبان عربی هم، اصطلاح «ملحمه» را به جای بیت به کار برده‌اند.
در ادبیات کردی «بیت» را دست‌کم در 3 معنا به کار برده‌اند: 1. معنای بسیار عام که شامل همه اجزاء ادبیات شفاهی کرد ازجمله «لاوَک»، «حیْران»، «بند» و حتى بخشی از ترانه‌ها و داستانهای ادبیات عامه است 2. معنای نسبتاً عام که افزون بر مفهوم خاص خود شامل لاوک (لاوژ) و «حیران» هم می‌شود 3. به معنای خاص که در آن، «بیت» به رغم شباهت‌هایش با افسانه و داستان کردی از یک سو، و با «لاوک» و «حیران» از سوی دیگر ژانری خاص و منحصر به فرد است.
مهمترین تفاوت «بیت» با «لاوک» و «حیران» در این است که «بیت» به لحاظ مفهومی داستانی را نقل می‌کند، در حالی که جنبه داستانی «لاوک» و «حیران» کم‌رنگ‌تر است. همچنین «بیت» ابتدا و انتها دارد در حالی که «لاوک» و «حیران» آوازهای شفاهی با مضامین عاشقانه‌اند و بیشتر بر ملودی و آهنگ تأکید دارند و به صورت کوتاه و بدون شرح ارائه می‌شوند. در گویش کرمانجی کردهای ترکیه، بیت را «هوزان» و بیت‌خوان را «هوزان‌وان» می‌گویند. «هوزان» در این ترکیب به معنای قبیله و عشیره است و از این نظر «بیت» یا «هوزان» شامل آن دسته از رویدادها و حوادثی است که روح جمعی ایل یا عشیره از آن متأثر شده، و به نظم درآمده است.
برخی دیگر از پژوهشگران در کنار «بیت»، اصطلاح «چریکه» را به کار برده‌اند و آن را شامل منظومه‌های حماسی، داستانهای قهرمانی، و درامهای مهیج، شورانگیز و ملی دانسته‌اند که زیبایی، دقت، صراحت و ملاحت فراوان دارند. چریکه از مصدر «چرین» به معنای خواندن است و به خواننده چریکه، «چه‌گر» می‌گویند.
«لاوک» یا «لاوژه»
یکی دیگر از مقام‌های آوازی کردی «لاوک» یا «لاوژه» است و منشا و مبنای آن ترانه‌های کلاسیک کردی است. این گونه موسیقایی در میان کردهای خراسان نیز کاربرد دارد و آن را (لو و هی له لو شوان) را مینامند. این مقام به طور معمول مخصوص زنان است. «لاوک» به‌طور کلی به گویش زبان کردی سورانی اجرا می‌شود و در تمام مناطقی که به زبان کردی کرمانجی صحبت می‌کنند، وجود دارد.
«سیاه چمانه»
«سیاه چمانه» که برخی آن را مقام «شیخانه» یا «صوفیانه» مینامند، یکی از مهمترین گونه‌های آوازی کردی است که در مناطق جوانرود، اورامان، پاوه، نودشه، نوسود، مریوان و غرب سنندج مرسوم است. «سیاهچمانه» به شکل ده هجایی و دو مصراعی و به سبک و سیاق ایرانیان کهن سروده می‌شود و گاه رگه‌هایی از عرفان دارد.
شمس قیس رازی (از مهمترین منتقدان ادبی سده هفتم) در کتاب «المعجم فی معاییر اشعار العجم» به «سیاهچمانه» اشاره کرده است. شمس قیس رازی این مقام آوازی را مختص منطقه هورامان کردستان دانسته است. به لحاظ لغوی واژه سیاه به معنای رنگ سیاه و چمان که همان جمان بوده از کلمه کردی جامه گرفته شده و به نام جامه سیاه درآمده است. در این عبارت منظور کسی بوده که در موقع خواندن این آواز جامه مشکی می‌پوشیده‌است.
«هوره»
«هوره» یکی از گونه‌های آوازی کردی است که علاوه بر کرمانشاه و ایلام و کردستان در لرستان نیز کاربرد دارد. «هوره» را یکی از زیباترین مقام‌های آوازی کردی می‌دانند که دارای قدمت بسیاری است و درمراسم عزاداری و سوگ‌ها و ماتم‌ها و عزاداری‌ها و اتفاقات حماسی کاربرد دارد. برخی معتقدند واژه «هوره» از لفظ «اهوره» می‌آید و نامگذاری آن قدمتی حدوداً هفت‌هزار ساله دارد. عده‌ای نیز معتقدند که قدمت این موسیقی به دوران پیامبری زرتشت می‌رسد و برای خواندن بخش‌هایی منظوم از اوستا به کار می‌رفته است. هوره پیش از این معنایی مذهبی و آیینی داشته، اما هم‌اکنون در مناطق مختلف غرب کشور شکل‌های گوناگونی به خود گرفته و گاه حتی اشعار آن سروده‌ی خواننده است.
امین عباسیان (موسیقیدان اهل خطه لرستان) درباره «هوره» گفته است: برخی معتقدند که«هوره» از هور یا هُوَر گرفته شده که به معنای خورشید است. به باور خیلی‌ها هوره آوازی اساطیری است و قدیمی‌ترین آواز منطقه لرستان و مناطق غرب‌نشین از جمله کردستان، ایلام و کرمانشاه و برخی از نقاط آذربایجان غربی به حساب می‌آیند، اما خوانش آن به تبع لهجه هر منطقه متغیر است و خوانش آن به تأسی از زبان و لهجه هر منطقه فرق می‌کند.
«مور»
«مور» یکی دیگر از گونه‌های آوازی باستانی است که به «هوره» شبیه است و نوعی سکوت و آرامش را به شنونده القا می‌کند. «مور» علاوه بر کرمانشاه و کردستان در لرستان و مناطق لک‌نشین نیز رواج بیشتری دارد و در مراسم عزا و خاکسپاری خوانده می‌شود. سرنا و دهل سازهایی هستند که خواننده را هنگام خواندن «مور» همراهی می‌کنند.
«مور» (مور آوردن) در بین لک‌ها به دو شکل مورد استفاده قرار می‌گیرد. شکل اول آن در مواقعی کاربرد دارد که شخص دلتنگ و غمگین باشد. در چنین مواقعی آن شخص به گوشه‌ای می‌رود و مور‌خوانی می‌کند. شکل دوم «مور» در زمان مرگ عزیزان خوانده می‌شود، در چنین شرایطی، داغ‌دیدگان و اغلب زنان به صورت گروهی به خواندن «مور» و وصف خصایص مرحوم می‌پردازند. از دیگر خصوصیات مور استفاده از اشعار حماسی خصوصا بیت‌های شاهنامه فردوسی است.
«حیران»
یکی دیگر از آوازهای کردی «حیران» است که بیشتر در مناطق مکریان و مهاباد رواج دارد و بدون ساز اجرا می‌شود. اغلب متون این مقام آوازی مضامین عاشقانه دارند و با سوز و گداز خوانده می‌شوند و خوانندگان و شنوندگان طی آن به خداوند و پیامبران و ائمه اطهار توسل می‌جویند.
«چمری»
«چمری» یکی دیگر از گونه‌های آوازی موسیقی کردی است که در عزا و در تجلیل شخصی از دست رفته اجرا می‌شود. کلیت «چمری» با نوحه‌خوانی فارسی قابل مقایسه است و در مناطق مختلف استان‌های کرمانشاه و ایلام کاربرد دارد. بعضی از آوازها و مقام‌های کردی مانند «سیاه چمانه» و «هوره» در موسیقی کردی وجود دارند که در داخل دستگاه‌های موسیقی ایرانی جای نمی‌گیرند و یک دستگاه خاص را می‌طلبند. علت مصونیت این آوازها از موسیقی ایرانی این است که این مقام‌ها و آوازها بازمانده موسیقی غنی گاتای آیین زرتشت و هجای این شعر نیز در ردیف‌های عروضی جای نمی‌گیرد و جغرافیای سخت و آغوش گرم هورامان مانند سپری از این آوازها دفاع کرده است.
خوانندگانِ مطرحِ کرد
شهرام ناظری، کیخسرو پورناظری، مظهر خالقی، ناصر رزازی، حسن زیرک، شوان پرور، قادر عبدالله‌زاده، اردشیر کامکار، اردوان کامکار، بیژن کامکار، حسن کامکار، پشنگ کامکار، سیدعلی‌اصغر کردستانی، سیدخلیل عالی‌نژاد، صدیق تعریف، عزیز شاهرخ، حشمت‌الله نژاد تنها برخی از خوانندگان کرد هستند.
گونه «لاوک» اثری به جا مانده از کاویس‌آقا
«لاوک» با صدای محمد عارف جزراوی (خواننده کرد)
«پاییزه» از بندهای زیبایی کردی است که در توصیف فصل پاییز و فرارسیدن آن و هجران معشوق است که در این ویدیو به خصوصیات و ویژگی‌های آن پرداخته شده است
خوانش به دو شیوه «لاوک» و «حیران» توسط حه‌سه‌ن کیشکه‌یی
«هوره» با صدای سله‌یمان نه‌وروزی و ئه‌سرین سه‌فری
«هوره» اجرا شده توسط استاد مطرح این گونه سیدقلی کشاورز با همراهی پیمان رازیانی
«هوره» قدیمی کلهری با صدای سیدقلی
«سیاه چمانه» یا «شیخانه» و «صوفیانه» اجرا شده توسط حیدر کاکی سرپرست گروه «لاوچ» با همراهی اعضای گروه
«سیاهچمانه» اجرا شده توسط عثمان هورامی (عثمان هورامی خواننده مشهور هورامان و استاد سیاهچمانه اهل پاوه)
«چمری»/ نماهنگی از احسان عبدی‌پور (نوازنده سرنا اهل لرستان) که برای قربانیان سیل ساخته شده است
