آخرین استاد خیمه شب بازی در قابِ «لعبت باز»

پوریا نوری کارگردان مستند «لعبت‌باز» که این روزها در گروه هنر و تجربه اکران شده است، در گفتگو با خبرنگار ایلنا درباره ساخت این مستند سینمایی اظهار کرد: آشنایی من با سیاوش ستاری دلیل ساخت این مستند است. من به واسطه ستاره اسکندری با آقای ستاری آشنا شدم. سیاوش ستاره به همراه ستاره اسکندری در خیابان وصال اولی موزه خیمه شب بازی را راه‌اندازی کردند و قرار شد که من از عروسک‌های خیمه شب بازی عکاسی کنم و در حین همکاری که با هم داشتیم متوجه شدم که سیاوش ستاری همیشه آرزو داشته که یک تماشاخانه سیار داشته باشد تا به جاهای مختلف برود و خیمه شب بازی را گسترش دهد و برای مردم مناطق محروم و روستاها اجرا داشته باشد و آن‌ها را با این هنر آشنا کند.

نوری خاطرنشان کرد: چند وقت بعد متوجه شدم که سیاوش به آرزوی خود رسیده و رئیس وقت منطقه آزاد چابهار به او یک ماشین خیمه‌ شب بازی داده تا بتواند این هنر را به شکلی که مد نظر دارد اجرا کند. به محض اینکه از این اتفاق باخبر شدم دوربینم را برداشتم و به چابهار رفتم و فیلمبردار فیلم «لعبت باز» با به راه افتادن ماشین خیمه شب بازی آغاز شد.

وی افزود: از آنجا که هنر خیمه شب بازی به خودی خود هنر جذابی برای من بود و کاری که سیاوش ستاری انجام می‌داد نیز کاری متفاوت در نوع خود و همچنین شخصیت جذاب و دوست داشتنی سیاوش باعث شد که به سمت ساخت فیلم مستند «لعبت باز» بروم.

این کارگردان تصریح کرد: «لعبت باز» اولین تجربه من در ساخت فیلم مستند بود و پس از آن دو مستند دیگر ساختم اما به دلیل اینکه چهار سال فیلمبرداری این اثر به طول انجامید امروز اکران شد. من در طول این چهار سال برای تصویربرداری این اثر سه بار به چابهار سفر کردم، به شهرهای زنجان، اصفهان و... رفتم و از فعالیت‌های سیاوش ستاری فیلمبرداری کردم و به دلیل اینکه قصد داشتم فعالیت‌های سوژه مستندم را در طول این چهار سال دنبال کنم زمانی طولانی برای ساخت این اثر صرف کردم.

کارگردان مستند «قلیچ» در ادامه اظهار کرد: من هیچ شناختی از هنر خیمه شب بازی نداشتم و فقط ذهنیتی از کودکی برایم درباره این هنر وجود داشت که مثلاً شخصیت‌هایی مثل مبارک را از آن به یاد می‌آوردم و فکر می‌کنم اکثر هم‌نسل‌های من هم مثل من چنین شناختی از هنر خیمه شب بازی داشته باشند. ساخت «لعبت باز» از این جهت برای من دغدغه بود که قدمی در راستای حفظ و معرفی یک هنر اصیل و قدیمی بردارم. زمانی که با سیاوش ستاری در نقاط مختلف ایران همراه بودم و اجراهایش را می‌دیدم و شاهد استقبال مردم از این نمایش‌ها بودم به این نتیجه رسیدم که هنر خیمه شب بازی هنوز از بین نرفته و کار می‌کند.

وی افزود: این هنر سنتی ریشه در فرهنگ ما دارد، ما نشانه‌هایی از آن را در شعر خیام هم مشاهده می‌کنیم و استقبالی که از آن شاهد بودم برایم بسیار جالب بود. شاید تصور کنید که این نمایش‌ها فقط در مناطق محروم مورد استقبال قرار می‌گرفت اما ما تصاویری داریم که حتی در شمال شهر تهران که کودکان آنجا به‌روزترین ابزارهای سرگرمی را در اختیار دارند و هزینه‌های بالایی برای تحصیلشان صرف می‌شود وقتی سیاوش یک نمایش خیمه شب بازی را اجرا می‌کرد بچه‌ها با شور و شوق فراوان از نمایشش استقبال می‌کردند و این اتفاق واقعاً جالب بود. وقتی اجراهای خیمه شب بازی سیاوش در روستاها برگزار می‌شد شاهد بودیم که مثلاً‌ در استان زنجان بچه‌ها با اشتیاق از روستاهای اطراف به محل اجرای نمایش می‌آمدند و اجرای سیاوش را می‌دیدند. خیمه شب بازی محدودیت سنی ندارد و به خاطر طنزی که در آن وجود دارد و حرف‌های عروسک نسبت به وضعیت اجتماعی و فرهنگی و... اقشار مختلف در سنین متفاوت می‌توانند به دیدن آن بنشینند و از دیدنش لذت ببرند.

نوری تأکید کرد: سیاوش ستاری اجراهای واقعاً ماهرانه‌ای دارد و تماشاگرانش واقعاً میخکوب نمایش می‌شوند و من وقتی هنر او را دیدم احساس کردم که نباید این هنر به فراموشی سپرده شود و وقتی جستجو کردم هیچ فیلمی هم ندیدم که درباره هنر خیمه شب بازی ساخته شده باشد و فقط در برخی فیلم‌ها بخش کوچکی هم به این هنر پرداخته شده بود اما پرداخت تاریخی به این هنر را تابحال در سینما ندیده‌ام.

این کارگردان در ادامه اظهار کرد: هنر خیمه شب بازی همیشه به صورت نسل به نسل در خانواده‌ها گسترش پیدا می‌کرد و وقتی پدر در این عرصه فعالیت می‌کرد به طور خودکار پسر نیز به یک هنرمند خیمه شب بازی تبدیل می‌شد و اینگونه این هنر در طی نسل‌ها حفظ می‌شد اما خیمه شب بازی برای سیاوش ریشه خانوادگی نداشته و او خودش که دانشجوی هنرهای نمایشی در دانشگاه تهران بوده که با همسرش خانم شهرزاد مبرهن پیگیری می‌کنند و با ممارست و تلاش فراوان و از طریق گفتگو و معاشرت با تمام نسل‌های باقیمانده در هنر خیمه شب بازی (که آخرین بازمانده این هنر آقای مرتضی خمسه‌ای بود و چندی پیش از دنیا رفت) مهارت‌های لازم در این هنر را کسب کرد و امروز دخترش ساینا ستاری به یک خیمه شب باز تبدیل شده. در واقع سیاوش ستاری این هنر را با تلاش‌های خود زنده نگاه داشت و او امروز جدی‌ترین هنرمند این عرصه و تنها استاد باقیمانده هنر خیمه شب بازی در ایران است. به همین دلیل می‌توان مستند «لعبت باز» را مستندی درباره آخرین نسل هنری دانست که متأسفانه رو به زوال و فراموشی می‌رود و ما در این فیلم شاهد تلاش‌های تنها استاد باقی مانده هنر خیمه شب بازی هستیم که البته کوشش در راستای پرورش هنرمندانی در این عرصه است که تا حدودی هم در رسیدن به این هدف موفق عمل می‌کند و حتی امسال دستیارهای او در بخش مسابقه خیمه شب بازی جشنواره چند رسانه‌ای میراث فرهنگی حضور داشتند.

نوری در پاسخ به پرسشی درباره اینکه چرا مستند با مهاجرت ساینا ستاری آغاز می‌شود، گفت: ساینا ستاری که دختر سیاوش است به نوعی شاگرد و دستیار او بود و در ابتدای «لعبت باز» شاهد مهاجرت ساینا به کشوری دیگر هستیم و می‌بینیم که سیاوش با رفتن او تنها می‌شود. او دخترش را در این هنر پرورش داده و او به هنرمند توانمندی خیمه شب بازی تبدیل شده اما نگاهی آینده‌نگرانه به این هنر ندارد و با رفتن او سیاوش با وجود تنهایی متوقف نمی‌شود و تیمی سه نفره برای اجراهایش تشکیل می‌دهد که متشکل از همسرش شهرزاد مبرهن و سیاوش عظیمی است و ما در ادامه فیلم تلاش‌های سیاوش را که با ماشین خیمه شب بازی‌اش در نقاط مختلف ایران می‌رود و نمایش اجرا می‌کند، مشاهده می‌کنیم و در کنار این یک نگاه تاریخی هم به این هنر داریم که به سراغ آخرین نسل‌های خیمه شب بازی و خانواده اساتیدی چون احمدی و خمسه‌ای می‌رویم که نسل حاضر دیگر به سنت گذشته که این هنر را از پدران خود می‌گرفتند و ادامه می‌دادند، عمل نکرده‌اند و خیمه شب بازی متوقف شده است.

وی در پایان اظهار کرد: مستند «لعبت باز» به تازگی اکران شده و خوشبختانه تا امروز شاهد استقبال خوبی از مخاطبان هستیم و امیدوارم در ادامه نیز افراد بیشتری این اثر را ببینند و با شناخت بیشتری درباره این هنر قدمت‌دار که در فرهنگ ما تاریخی دیرینه دارد آشنا شوند.