پسته قم، باغداری باستانی

امروزه در نقاط مختلفی از سرزمین زرخیز ایران، «پسته» کِشت می‌شود. شاید بیشتر مردم در کشور ما، پسته را با شهرهای «رفسنجان» و «دامغان» بشناسند اما در کتاب‌های کهن و در دنیای باستان، وضع به گونه‌ای دیگر و شهرت از آن شهری دیگر است. مع‌ الوصف، متون کهن جغرافیایی و بعضاً تاریخی، آشکار می‌سازد که در دنیای باستان، «پستۀ قم»، از جمله محصولات شاخص و شناخته شده و معروفِ مردمان روزگاران قدیم بوده است.

«اَبو زَید بَلخی» (م. ۳۲۲ ق.) که در حقیقت، مُتوفای ۱۱۲۳سال پیش یعنی بیش از ۱۱ قرن قبل بوده و از زمرۀ جغرافیدانان بنامِ مسلمان در قرن سوم و چهارم هجری، در مورد «پستۀ قم» در کتاب خویش چنین نوشته است؛

«… و بها فواکه و أشجار فستق و بندق. .» [۱]

(… در شهر [قم]، میوه و درختان «پسته» و «فَندق» وجود دارد….)

بحث:

۱- در آثار جغرافیایی دیگر جغرافی‌نگاران مسلمان همچون: «المَسالِک و المَمالک» از «اِصطخری» (م. ۳۴۶ق.)، «صورة‌ الارض» از «ابن حَوقَل» (م. بعد از ۳۶۷ق.)، «نُزهَة المُشتاق» از «اِدریسی» (م. ۵۶۰ق.)، «مُعجَم البُلدان» از «حَمَوی» (م. ۶۲۶ق.)، «آثارُ البِلاد» از «قَزوینی» (م. ۶۸۲ق.)، «صُبح الاعشی» از «قَلقَشَندی» (م. ۸۲۱ق.)، «اَوضَحُ المَسالِک» از «بُروسَوی» (م. ۹۹۷ق.) [۲] هماهنگ یا برگرفته از همان کتابِ «بَلخی»، شهرت و معروفیت «پستۀ قم»، برای مخاطبان این دانش، بیان و تصریح شده است.

۲-در کتاب جغرافیایی «نُزهَة القُلُوب» از «مُستوفی»، تألیف۷۴۰ هجری، از پسته به عنوان یکی از میوه‌های نیکو در شهر قم یاد شده است. [۳] در کتاب «زینت المَجالس» از «مَجدی» که به سال ۱۰۰۴ قمری تألیف شده، همین مطلب را ظاهراً از کتاب مستوفی تکرار نموده است[۴] و بسا در «دوران صفویه» و در زمان تألیف اثر در شهر قم، همچنان پسته در این شهر به عمل می‌آمده است.

۳-علاوه بر این نمونه‌ها، در کتاب کهنسالِ «تاریخ قم» از «حسن بن محمد قمی» که مستقلاً در باب شهر قم به سال ۳۷۷ هجری یعنی، ۱۰۶۸سال پیش به تاریخ امروز نگاشته شده، در چند جا به فراخور بحث «خَراج» و «مال» و مسائل این چنینی به «باغ‌های پستۀ قم» اشاراتی شده است[۵] ولی چون اصل کتاب به طور کامل به دست ما نرسیده است و آنچه که اکنون در دسترس همگان است نسخه‌ای ناقص و ترجمه شده از عربی در قرون پیشین می‌باشد؛ نوشتار حاضر در کتاب اخیر، اطلاعات بیشتری از پستۀ قم از دل پر رنج تاریخ، برای ما بازگو نمی‌کند.

۴-در متون دیرینه، همچون کتاب اَشکالِ بَلخی که سرمنشأ بحث ما در این مقال است؛ علاوه بر پسته، از «فَندقِ» نیکوی شهر قم نیز یاد شده است که البته این محصول از دیرباز تاکنون در روستای «وِشنَوه» به عمل می‌آمده است و همچنان نیز به عمل می‌آید که این نوع کِشت، دور نیست باقی ماندۀ همان سنت باستانیِ باغداری در قم به شمار رود.

۵-به راستی تا چه زمانی، باغداری پسته در قم مرسوم بوده و بعد از آن، رو به زوال رفته است؛ تا آنجا که دیگر کسی در ایران و جهان، قم را به پستۀ آن نمی‌شناسد؟ با این حال، به تازگی نیز باغ‌های پسته، البته، بدون اتصال با سبقۀ تاریخی و پیشینۀ کهن آن در این منطقه، در مواضعی همچون: «قَنَوات»، «قُمرود و در روستای البرز» و همچنین در نزدیکی روستای «طایقان» و دیگر جاها در این حدود، مورد بهره‌برداری واقع شده است. در زیر تصاویری از پستۀ قم را ملاحظه می‌نمایید؛

۶-آیا احیای این باغداری باستانی و سنتی با قدمتی بیش از ۱۱ قرن در قم امری پسندیده و کاری علمی و به شکلی فرهنگی به شمار می‌رود؟ با عنایت به کمبود آب در منطقۀ قم در حال حاضر و تغییرات آب و هوایی و خاکی در قرون مختلف، آیا به هیچ وجه نباید احیای پسته در اولویت باغداران و احیاکنندگان سنت‌های نیکوی قدیمی قرار گیرد یا به سخن روشن تر، این اقدام، امری کاملاً نادرست از نظر علمی است؟

پی نوشت:

[۱]الاشکال، ص۲۴۴[۲]المسالک و الممالک، ص۱۱۹، صوره الارض، ج۲، ص۳۷۰، نزهه المشتاق، ج۲، ص۶۸۴، معجم البلدان، ج۴، ص۳۹۷، آثارالبلاد، ص۴۴۲، صبح الاعشی، ج۴، ص۳۷۱، اوضح المسالک، ص۵۲۹[۳]نزهه القلوب، ص۷۴[۴]زینت المجالس، ص۷۷۱[۵]تاریخ قم، صص۱۰۸.۱۱۲و۱۲۰.