روایت دو معمار ایرانی از جایگاه فرم در معماری؛
هشدار برای ورود نگاه سطحی به معماری ایران درگذر از فضای اینترنت/ معماری یعنی خلق هنر و سازمان‌دهی فضا
یکتا آفرین و احسان مالکی از فعالان عرصه معماری بر این باورند عملکرد بدون فرم، فرم بدون عملکرد و در نهایت فرم و عملکرد بدون اندیشه و توجه به کاربر فاقد معناست.
به گزارش خبرنگار ایلنا، یکتا آفرین و احسان مالکی سال‌هاست در عرصه معماری فعالیت می‌کنند و تاکنون پروژه‌های متعددی را در این زمینه به سرانجام رسانده‌اند؛ از پروژه‌های شاخص آن‌ها می‌توان به مجموعه ورزشی و تفریحی خلیج‌فارس، مجموعه مسکونی شهرک آرام و ساختمان تجاری دیده اشاره کرد.
مشروح گفتگوی ایلنا با این دو معمار را در ادامه بخوانید:
اجازه دهید ابتدا بحث را از نحوه ورود شما به عرصه معماری آغاز کنیم. چطور وارد حوزه معماری شدید و چه عواملی شما را به سمت معماری جذب کرد؟
یکتا آفرین: دارای مدرک کارشناسی ارشد معماری از دانشگاه هنرهای زیبا هستم و در زمان فارغ‌التحصیلی، به دلیل مشغله زیاد و شغل خانوادگی امکان ورود به حوزه معماری را نداشتم درنتیجه به دلیل علاقه‌ای که به این حوزه داشتم، تا پیش از تأسیس دفتر معماری، مشغول به تدریس شدم. در سال ۹۲ با آقای مالکی آشنا شدم. معیار و اهداف ایشان با من هم‌سو بود و درنتیجه از پیشنهاد همکاری ایشان استقبال و به‌صورت حرفه‌ای شروع به کار کردم.
احسان مالکی: ورود به رشته معماری در دانشگاه صرفا بر حسب انتخاب رشته بود شاید هم کمی علاقه. وقتی وارد دانشگاه شدم چندین مسئله برایم تغییرکرد؛ در ابتدا خسرو افضلیان که از استادان بنام معماری و یکی از چهره‌های تأثیرگذاری بود که موجب تغییر نگرش من نسبت به معماری شد. مدرک کارشناسی و کارشناسی ارشد معماری را از دانشگاه آزاد مشهد کسب کردم. متاسفانه خیلی زود وارد بازار کار شدم و انتخاب بدتر شروع راه با دفتر شخصی خودم بود. شاید این بزرگ‌ترین اشتباه من در حرفه‌ام بود زیرا بسیاری از مواردی را که می‌توانستم در دفاتر دیگران تجربه کنم با هزینه بسیار زیاد در دفتر خودم تجربه کردم. دفتر کار ما از سال ۸۲ تا ۸۶ در مشهد بود. پس‌از آن به مدت ۳ سال ایران نبودم و از سال ۸۹ به بعد دفتر را به تهران منتقل کردم. از سال ۹۱ تا ۹۲ سیستم شماره‌گذاری پروژه‌ها ایجاد شد و تاکنون بیش از ۲۵۰ پروژه را مبتنی بر این سیستم به اجرا رسانده‌ایم.
عمده فعالیت‌هایتان در معماری بر چه نوع پروژه‌هایی متمرکز است؟
یکتا آفرین: هیچ‌وقت دوست نداشتیم فعالیتمان را فقط روی یک حوزه مثلاً حوزه مسکونی متمرکز کنیم. همیشه کنجکاو بودیم پروژه‌های مختلف را انجام دهیم چراکه هرکدام تجربیات و جذابیت خاص خودشان را دارند. مثلاً اگر به ما یک پروژه بیمارستان پیشنهاد شود با اشتیاق آن را قبول می‌کنیم. حدود ۴۰ درصد فعالیت‌های ما مرتبط با طرح‌های مسکونی بوده و اغلب پروژه‌های دیگر، چندمنظوره تجاری اداری و فرهنگی ورزشی هستند. ما به تمام حوزه‌ها علاقه‌مند هستیم و فکر می‌کنیم هر معماری باید در تمام حوزه‌ها فعالیت کند زیرا هر پروژه ویژگی خودش را دارد و ما سعی می‌کنیم با هر پروژه، خود را به چالشی جدید دعوت کنیم.
احسان مالکی: درگیری ذهنی ما با معماری، عمدتاً خلق فضا و توجه مضاعف به فضا به‌عنوان جوهر اصلی معماری بوده است. مدام در حال درک و ارتباط با موارد جدیدی هستیم که ارتقا پروژه‌های بعدی ما را به دنبال دارد. اگر نخستین پروژه ما مسکونی بود و پس‌ازآن یک پروژه تفریحی داشتیم، پروژه مسکونی بعدازآن متفاوت بود و مسیر تغییر می‌کرد. تجربه خوب این مسئله است که ما مدام می‌خواهیم تجربه‌های بیش‌تر و جدیدتر کسب کنیم، در واقع ما یک لیست بلند از پروژه‌هایی که علاقه‌مند به انجام آن‌ها هستیم را داریم.
درباره مهم‌ترین پروژه اجرایی خود و ویژگی‌های آن توضیح دهید.
یکتا آفرین: همیشه پروژه جدید ما از پروژه قبلی ما برجسته‌تر می‌شود و شباهتی با یکدیگر ندارند. در واقع خط فکری، پیشرفت و تجربه به‌طور واضح در پروژه‌هایمان دیده می‌شود. پروژه «خانه آپارتمان لواسان» یکی از بهترین پروژه‌های دفتر ماست. کاربری این پروژه کاملاً مشخص بود، طرحی با مفاهیم کلی معماری ایرانی با حیاط و حوض برای چهارخواهر. ما در ارتفاع میان آپارتمان‌ها ارتباط برقرار کردیم و حس و حال یک‌خانه ایرانی را برای آن‌ها رقم زدیم که با باز کردن بخش‌هایی به‌صورت عمودی توانستیم آن ارتباط را برقرار کنیم. در واقع سعی کردیم به احساس کاربر در طراحی خانه احترام بگذاریم. قاعدتاً همه معماران باید احساس کاربر را در معماری در نظر بگیرند و به این شیوه کار کنند. معماری گذشته ما بر این اساس شکل گرفته بود، اما از یک دوره به بعد تغییر کرد و ما باید دوباره همان شیوه‌های گذشته را به شکل امروزی به کار بریم.
شما معتقدید باید معماری گذشته را با معماری مدرن پیوند دهیم.
یکتا آفرین: باید دستاوردهای اساتید در دوره‌های قبل را نادیده نگیریم و معماری ایرانی را به معماری امروزی نزدیک کنیم.
اگر بخواهید در مورد یک پروژه توضیح دهید که مخاطب با سبک کار شما آشنا شود آن کدام پروژه است؟
احسان مالکی: این مسئله که معماری ایرانی را باید مدر‌نیزه کنیم وجود ندارد؛ بلکه باید معماری بر اساس نیاز امروز جامعه، کاربر و حال کاربری که در ایران است، طراحی کنیم که البته جغرافیا و فرهنگ نیز تأثیر خودش را دارد. ما تعریف جامعی درباره معماری مدرن نداریم، همچنین کلمه سبک این روزها منسوخ شده است. در رابطه با موضوع اصلی که کدام پروژه ازنظر ما برجسته‌تر است باید این‌گونه بگویم که ما تمام پروژه‌هایی که طراحی و اجرا کرده‌ایم را دوست داریم اما هرکدام شرایط متفاوتی دارند؛ نظر مخاطبان نیز به نوع نگاه جامعه وابسته است اما به طور کلی دفتر ما جز معدود دفاتری است که تعداد کمی پروژه شبیه یکدیگر دارد.
«خانه آپارتمان لواسان» را با استفاده از مصالح بومی آن منطقه طراحی کردیم و تفکر ایرانی کاملاً در بنا غالب است. با وجود آنکه کارفرمای اصلی، این ساختمان را فروخت و افراد جدیدی که در آن مکان ساکن شدند که هیچ‌وقت فرصت آشنایی پیدا نکردیم ولی بارها برای خانم آفرین عکس فرستاده‌اند و حس و حال خوبشان در آن بنا را توصیف کرده‌اند.
آیا برنامه‌ای برای مشارکت در اجرای پروژه‌های بین‌المللی در آینده دارید؟
یکتا آفرین: چندین پروژه در عراق، قطر و پاکستان اجرا کردیم. یک هتل، مرکز تجاری و شو روم در بغداد طراحی و اجرا کردیم. همچنین پروژه «مارینا» در قطر، شامل قسمت‌های تجاری و اقامتی هم داشت اما پروژه تجاری در پاکستان یکی از چالش‌های دفتر ما بود.
احسان مالکی: طراحی معماری در محیط جدید همیشه ما را شگفت‌زده می‌کنند مثلاَ در پروژه چندمنظوره در قطر داشتیم که بخش‌هایی از آن تجاری، تفریحی و گردشگری بود. ما بخشی را برای وقت گذراندن والدین با فرزندانشان طراحی کردیم و در جلسه با مشاور کارفرما، در یک مکالمه عجیب متوجه شدیم که در این کشور این بخش کاربردی نیست و فرزندان نزد دایه بزرگ می‌شوند.
البته در چند سال اخیر برخی از پروژه‌های ما در کشورهای دیگر مثل آلمان و کرواسی به دلیل تشدید تحریم‌ها کنسل شده است.
یکتا آفرین: برای بین‌المللی شدن، تلاش فرد مهم است اما مشکلات و چالش‌هایی برای آماده شدن این بستر وجود دارد.
اگر کارفرما دست شما را به‌عنوان معمار در طراحی باز بگذارد، شما از چه المان‌ها و ویژگی‌هایی استفاده می‌کنید؟ موضوع هنر تا چه میزان برایتان اولویت دارد؟
احسان مالکی: امیدوارم هیچ‌وقت این اتفاق نیفتد زیرا ما باید پروژه را برای یک کاربر مشخص طراحی کنیم و برای ما همه‌چیز از کارفرما شروع می‌شود. اولین و مهم‌ترین قدم برای انجام یک پروژه معماری، مطالعات جامع است. بستر مطالعاتی بر اساس نوع کاربری پروژه، مخاطبین پروژه، اهداف و اقتصاد پروژه، سایت پروژه و فرهنگ جامعه تعیین می‌شود و شروع و پایان پروژه به همین مطالعات وابسته است. البته ما به محیط نیز از دو دیدگاه محیط‌زیست و فرهنگ توجه می‌کنیم و اگر شما می‌خواهید در یک بستر بمانید باید به فرهنگ آن جامعه نیز نزدیک باشید.
یک موضوع مهم دیگر توجه به عادات مخاطبین است. حواس پنج‌گانه تجربه‌ای از زیست محیط برای کاربر ایجاد می‌کند که اگر ما می‌خواهیم فضایی بسازیم که فرد در آن احساس خوبی داشته باشد، باید مشابه آن تجربه را به‌نوعی به فرد منتقل کنیم؛ بنابراین آن تجربه تعیین می‌کند که چه ویژگی‌ها و المان‌هایی در پروژه استفاده شود.
جغرافیا و محیط‌زیست تا چه میزان بر تصمیم‌گیری شما در نحوه به کار بردن نمادها و المان‌ها اثرگذار است؟
یکتا آفرین: ساختمان‌سازی ایران باید مانند تمام دنیا از شکل سنتی‌اش خارج شود، به‌طور مثال در عموم کشورها دیگر از قیر استفاده نمی‌شود و چسب‌ها جایگزین آن شده‌اند. ما کارفرما را به صنعتی سازی تشویق می‌کنیم، اما متریال‌هایی که در کشورهای دیگر استفاده می‌شود در ایران به دلیل تحریم‌ها با حجم کمی وارد کشور می‌شود. به‌هرحال ما باید تغییر رویه بدهیم وگرنه طبیعت کاملاً نابود خواهد شد.
احسان مالکی: چه در بحث پایداری چه معماری سبز این مسئله که هیچ سیستمی در ایران پایدار نیست، مشهود بوده و یکی از دلایل آن منابع زیاد سوخت، مواد و مصالح است. اگر ما معمارها بخواهیم در آینده کار ما و افرادی که سرمایه‌گذاری می‌کنند ادامه پیدا کند باید به سمت پایداری برویم.
به نظر شما جایگاه فرم در معماری چیست؟
یکتا آفرین: فرم از نگاه ما صرفا محصول دیداری است که عموماَ عمق چندانی ندارد. مسائل مهم‌تری مانند اندیشه و صفات در معماری وجود دارند که درگیری معماری با آن‌ها، فرم را نیز شکل می‌دهد.
احسان مالکی: به نظر من نخستین مواجهه فرد با یک اثر در حوزه معماری مرتبط با فرم است. افراد عمدتاَ تجربه شنیداری، بویایی و شنوایی را که در یک مکان احساس کردند، بیش‌تر از چیزهایی که دیده‌اند به خاطر می‌سپارند و فرم، مرتبط با بخش ظاهری، سطحی و دیداری اثر است. همان‌قدر که یک سبک در حوزه معماری سریع مد می‌شود، همان‌قدر هم به سرعت از مد دور می‌شود و این رخدادی ترسناک است. اتفاقی که در معماری امروز ایران رخ داده آن است که معماری، محصول نگاهی سطحی به یک فضای بیکران از اینترنت، پینترست و گوگل است که معمار جستجو می‌کند، پروژه را می‌بیند و آن‌ها را با یکدیگر ترکیب می‌کند و یک فرم را به وجود آورد. اگر همین روند پیش برود، معماران تبدیل به یک ماشین تولید فرم می‌شوند و در آینده نزدیک، هوش مصنوعی می‌تواند جایگزین معماران شود.
اشاره کردید که بسیاری از معماران تنها به فرم اهمیت می‌دهند. آیا با تکیه بر این دیدگاه آیا می‌توان نگران ماندگاری و تبدیل شدن آثار این حوزه به نماد در آینده باشیم؟
یکتا آفرین: حسین امانت ساختمانی طراحی می‌کند که نماد یک کشور می‌شود به این دلیل که این اثر کانسپت و صفت دارد. اگر برج آزادی در مکان دیگری ساخته می‌شد آن حس و حال را الآن را نداشت زیرا احتمالاً مناسب فرهنگ آن جامعه نبوده است. زمانی که اندیشه و کانسپت وجود داشته باشد، می‌توان از خط به فرم رسید. نیازی نیست که از ابتدا به فرم فکر کنیم. ما باید نیاز کاربر و فرهنگ جامعه را در نظر می‌گیریم و طراحی را شروع کنیم و سپس به فرم برسیم.
فرم مانند این است که در یک فضای تاریک از شما بخواهند یک شیء را لمس کنید و ممکن است هر فردی آن را یک چیز تشخیص دهد.
احسان مالکی: به عبارتی شناخت مبتنی بر بینایی صرف، پر از خطا است و معماران باید زودتر در مورد مسائل اساسی‌تری در معماری فکر چاره باشند.
در حال حاضر مشغول به انجام چه پروژه‌ای هستید؟
احسان مالکی: ما روی چندین پروژه بی‌نظیر در حال کار هستیم. در یکی از پروژه‌ها، بیش از ۳۰ تیپ پلن در یک ساختمان مسکونی داریم که تقریباً هیچ‌کدام از دو واحد شبیه یکدیگر نیستند و تمام واحدها حیاط روباز دارند. یک نکته درباره فرق حیاط با بالکن این است که ما در حیاط سهمی از آسمان داریم. از خصوصیات این واحدها می‌توان به چشم‌اندازهای خوب، کمترین دید از بیرون به درون سهم آسمان اختصاصی و تجربه زیسته مبتنی بر مخاطب و ... اشاره کرد.
یکتا آفرین: در پروژه‌ها انتخاب متریالی توسط تیم معماری صورت می‌گیرد و تاثیر متریال در شکل فضا کم‌رنگ می‌شود.
احسان مالکی: عملکرد بدون فرم، فرم بدون عملکرد و در نهایت فرم و عملکرد بدون اندیشه و توجه به کاربر فاقد معناست.
یکتا آفرین: در ابتدای پروژه به سمت انتخاب متریال رفتن اشتباه است. برخی افراد فکر می‌کنند استفاده از آجر یعنی معماری ایرانی و جوانان نیز به سمت این طرز فکر می‌روند اما درواقع استفاده از متریال بر اساس اقلیم و فرهنگ مهندسی می‌شود.
لطفاً در پایان اگر صحبتی باقی‌مانده است، بفرمایید.
یکتا آفرین: به شخصه امیدوارم در آینده، شاهد ظهور و بروز بیشترخلاقیت در معماران کشورمان باشیم و این افراد بتوانند در طراحی و اجرای پروژه‌هایشان از مد و مدگرایی تا حد ممکن فاصله بگیرند.
احسان مالکی: من هم با این نکته موافق هستم و توصیه من به معماران جوان یا علاقه‌مندان به فعالیت در این عرصه آن است که کمتر خود را درگیر فضای اینترنت کنند و نگاه خود را صرفاً معطوف به سطح در آثار نکنند.
گفتگو: درسا بخشندگی
