در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد:
تخریبگران میراث فرهنگی کارشان سخت شده/ فرونشست زمین در دشت فارس و زیر آب رفتن ونیز در آینده/ قوانین شفاف هستند اما تصمیمات سلیقه‌ای گرفته می‌شود
مدیرکل حفظ و احیای بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی با اشاره به شعار سال ۲۰۲۲ ایکوموس گفت: تغییرات اقلیمی و تهدید میراث‌فرهنگی در نقاط مختلف دنیا متفاوت است به طور مثال در دشت فارس با فرونشست زمین و در ونیز با افزایش سطح آب و زیر آب رفتن این شهر روبه رو هستیم.
به گزارش خبرنگار ایلنا، شورای بین‌المللی محوطه‌ها و بناهای تاریخی (ایکوموس) روز ۱۸ آوریل (۲۹ فروردین) را به عنوان روز جهانی محوطه‌ها و بناهای تاریخی نامگذاری کرده است و هرساله در این روز فعالیت‌های مختلفی در راستای اشاعه فرهنگ و تاکید بر اهمیت حفظ میراث‌فرهنگی در کشورهای جهان انجام می‌شود.
هدف از گرامیداشت روز جهانی محوطه‌ها و بناهای تاریخی، تشویق افراد و جوامع محلی به آگاهی‌افزایی درباره اهمیت میراث‌فرهنگی در زندگی، هویت و اجتماع آن‌ها است. این روز همچنین بر گسترش آگاهی‌ها درباره تنوع و آسیب‌پذیری میراث‌فرهنگی در جهان و اهمیت تلاش برای حفظ و نگهداری از آن‌ها تمرکز دارد.
ایکوموس جهانی هر سال شعاری را برای روز جهانی محوطه‌ها و بناهای تاریخی در نظر می‌گیرند و «میراث و اقلیم» شعار سال ۲۰۲۲ است. در این راستا با سیدهادی احمدی روئینی (مدیرکل حفظ و احیای بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی وزارتخانه میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی) به گفتگو نشستیم تا درخصوص برنامه‌هایی که برای این روز جهانی در نظر دارند و اهدافی که در پس برگزاری این برنامه‌ها جهت آگاهی‌رسانی به عموم جامعه و البته مسئولان دستگاه‌های مختلف ذیربط درخصوص محوطه‌ها و بناهای تاریخی وجود دارد، صحبت کنیم.
در ابتدا از برنامه‌هایی که برای روز جهانی محوطه‌ها و بناهای تاریخی در نظر دارید، بگویید. شعار امسال میراث و اقلیم است، آیا برنامه‌هایی که ایران در این روز برگزار می‌کند با شعار سال ایکوموس همسوست؟
امسال نیز روز جهانی یادمان‌ها و محوطه‌های تاریخی با شعار «میراث و اقلیم» در جهان پاس داشته می‌شود. شاید تاکنون و طی چندین سال گذشته یادگاری‌نویسی روی بنای تاریخی یا انجام طرح‌های عمرانی و توسعه‌ای از جمله موضوعاتی بودند که میراث‌فرهنگی را به نوعی تهدید می‌کردند اما این روزها با تغییراتی که بشر در نظم جهان بوجود آورد و آنرا برهم زده می‌توان گفت، جدی‌ترین تهدیدی که اکنون میراث‌فرهنگی با آن روبه‌روست، همین تغییرات اقلیمی است و به نوعی این تهدید با هست و نیست آثار و محوطه‌های تاریخی ارتباط دارد.
وقتی درخصوص فرونشست صحبت می‌کنیم، درخصوص یک کاشی در میدان امام نیست بلکه تمام میدان امام را دربرمی‌گیرد. این موضوع بسیار گسترده است و با توجه به ذات و ساخت بناهای تاریخی و کهولتی که دارند، بیش از سایر چیزها در معرض خطر هستند. این دلیلی است که امسال را به نام «میراث و اقلیم» نامگذاری کرده‌اند. از طرف دیگر برخی معتقد هستند که بناهای تاریخی که قدمت زیادی دارند، بسیاری از این تغییرات را طی سالیان گذشته تجربه کرده‌اند از این رو در عین آنکه می‌توانند در معرض خطر این تغییرات اقلیمی قرار بگیرند، خودشان هم می‌توانند سند و دانشی برای امروز باشند که چگونه بتوانیم از این موضوع گذر کنیم. به طور مثال، قنات می‌تواند شاهدی برای ما باشد که چگونه با خشکسالی روبه رو شویم.
برنامه‌هایی که برای روز جهانی یادمان‌ها و محوطه‌های تاریخی در نظر داریم در استان‌های مختلف بنابر ظرفیت و شرایطی که دارند، متفاوت است. تعداد زیادی سمینار و نشست تخصصی برگزار خواهد شد. البته با توجه به آنکه امسال پرونده کاروانسراهای ایرانی برای ثبت در یونسکو ارسال شده و طی یک تا دوماه آینده مورد بررسی و داوری قرار خواهد گرفت، از این رو به عنوان یکی از بزرگترین پرونده‌های ایران که تاکنون ارسال شده حتا یکی از بزرگترین پرونده‌ها در عرصه بین‌المللی، درصدد معرفی ۵۶ کاروانسرای انتخاب شده برای این پرونده در قالب نمایشگاه عکس برآمدیم که طیف گسترده‌ای از انواع کاروانسراها از لحاظ معماری، مصالح و دوره ساخت را دربرمی‌گیرند و پراکندگی قرارگیری آن‌ها در ۲۶ استان کشور است. این نمایشگاه در ساختمان مرکزی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی برگزار شده. این نمایشگاه تا ۲۹ فروردین ادامه خواهد داشت و بعد از آن به صورت برخط در دسترس علاقه‌مندان خواهد بود.
تقدیر از استادکاران، منتخبین سرمایه‌گذاران حفاظت از بناهای تاریخی و پیشکسوت حوزه حفاظت نیز از جمله برنامه‌های امسال هستند.
ارتباط برگزاری نمایشگاه عکس کاروانسراهای ایرانی نامزد ثبت جهانی با شعاری که ایکوموس برای سال ۲۰۲۲ درنظر گرفته چیست؟ آیا با در نظر گرفتن شعار سال این نمایشگاه را برگزار کرده‌اید یا اهداف دیگری دارید؟
شاید به طور مستقیم ارتباطی با اقلیم نداشته باشد اما به عنوان گونه خاصی از یادمان‌های ایرانی که صرفا ایرانی است در نظر گرفته شده. البته تمام این کاروانسراها در معرض تغییرات اقلیمی قرار دارند و با توجه به مناطقی که این کاروانسراها در آن قرار دارند، می‌توان گفت یکی از آسیب‌پذیرترین‌ها نیز محسوب می‌شوند. در عین حال، کاروانسراها یکی از معدود بناهای معماری ایرانی هستند که بیش از سایر بخش‌ها با ناملایمات طبیعی دست و پنجه نرم کرده‌اند و همچنان پابرجا باقی مانده‌اند.
با توجه به آنکه سازمان اوقاف یکی از بخش‌هایی است که بیشترین تعداد بناها و محوطه‌های تاریخی را در اختیار دارد آیا قرار است اتفاق خاصی در خصوص ارتباط بیشتر وزارتخانه میراث و گردشگری و سازمان اوقاف جهت حفاظت و مرمت بناها و محوطه‌های تاریخی رخ دهد؟ البته سال‌هاست که موافقت‌نامه حفاظت از بناهایی که متولی آن‌ها سازمان اوقاف است با وزارتخانه میراث منتعقد شده، با توجه به این موافقت‌نامه،آیا اوقاف همکاری‌های لازم را برای حفاظت از این اثار تاریخی دارد؟
با توجه به آنکه موافقت‌نامه حفاظت از بناهایی که متولی آن‌ها سازمان اوقاف است و تحت نظر وزارتخانه میراث هستند به اتمام رسیده بود، این موافقت‌نامه به‌روزرسانی شد و به زودی این تفاهم‌نامه امضا خواهد شد.
از آنجا که بسیاری از آثار تاریخی که علاوه بر قدمت تاریخی ریشه در باورهای دینی و مذهبی عموم جامعه دارند، تحت نظر اوقاف است از این رو نیاز است تا تعاملات و همکاری بیشتری باهم داشته باشیم. البته می‌توان گفت در بخش مدیریت اوقاف و در حوزه ستادی هیچ مشکلی نداریم و همراهی بسیار خوبی دارند. اما بیشترین مشکل را در تولیت‌های جزء داریم که بعضا حتا بخشنامه‌ها و ساختار ستادی خودشان را هم دنبال نمی‌کنند. درواقع می‌توان گفت بعضا مجموعه‌ها و هیات امناهایی هستند که جزیره‌ای عمل می‌کنند و در حوزه رعایت ضوابط حفاظتی با آن‌ها مشکل داریم. حتا در برخی موارد شاهد آن هستیم که همین افراد سبب تخریب آثار و بناهای تاریخی شده‌اند و تصمیمات خودسرانه برخی افراد مسبب این عمل بوده.
هرچند این موارد کاهش یافته اما همچنان وجود دارد از این رو در تفاهم‌نامه آماده شده سعی شده تا این موارد به صورت جدی‌تر پیگیری شود. درعین حال در روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی، مدیران کل میراث و گردشگری استان‌ها نشست‌هایی با مدیران کل اوقاف استان برگزار خواهند کرد تا درخصوص مشکلات و اجرای تفاهم‌نامه به گفتگو بنشینند.
صحبت از اوقاف به میان آمد و تولیت‌های بناهای مذهبی در این زمره قرار می‌گیرند. آیا این تفاهم‌نامه که از آن یاد کردید می‌تواند نویدبخش خبرهای خوبی درخصوص وضعیت بافت تاریخی شیراز، مشهد و قم باشد؟ به نوعی وضعیت بافت تاریخی شیراز که این روزها در گیر و دار تخریب قرار دارد، در روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی مورد توجه قرار گیرد؟
درخصوص وضعیت بافت تاریخی شیراز با توجه به آنکه از دفتر ما پیگیری نمی‌شود اطلاع خاصی دراختیار ندارم. اما خبر بدی درنیامده که در انتظار خبر خوب باشیم. باید توجه داشت که تولیت‌های بافت شیراز، مشهد و… جدای از سازمان اوقاف هستند. البته قرار نیست در این روز خاص، اتفاق خاصی بیفتد. اما به عنوان یک کارشناس معتقد هستم هر روز که می‌گذرد شاید بتوان گفت به سمت مثبت پیش می‌رویم و مطالبات عمومی و مطالبات به حق، کارشناسی به نوعی پیش می‌رود که سایرین و کسانی که میراث را تخریب می‌کنند، نمی‌توانند هر کاری را انجام دهند.
البته می‌توان گفت مدیریت اوقاف در استان‌ها، نسبت به ۳۰ سال گذشته تفاوت یافته و نگاه آن‌ها به میراث‌فرهنگی نزدیک به نگاه ماست. البته سوءتفاهم‌هایی در کلیات بناهای تاریخی و آیینی وجود دارد که بعضا هیات امناها گمان می‌کنند که چون آن بنا در فهرست میراث ملی ثبت است از این رو هزینه مرمت و نگهداری بنا برعهده میراث فرهنگی است درحالی که اینگونه نیست. اکثر بناهای تاریخی و آیینی اموالی دارند که برای حفاظت از آن‌ها وقف شده‌اند و درآمد ناشی از آن‌ها می‌تواند در همان محل هزینه شود. هرچند ممکن است در برخی موارد به کمک دولت نیاز باشد اما ممکن است این کمک دولت از طریق سازمان اوقاف باشد. نقش وزارتخانه میراث‌فرهنگی نظارت است.
بیشترین مشکل شما درحوزه اوقاف و بناها و محوطه‌های تاریخی در کدام استان است؟
نمی‌توان گفت در فلان استان با مشکل خاصی روبه رو هستیم چراکه با تغییر آدم‌ها مشکلات از بخشی به بخش دیگر می‌روند. به طور مثال ممکن است امسال در یکی از شهرستان‌ها مشکل داشته باشیم اما سال بعد با تغییر مدیریت آنجا، مشکلات رفع شود. به نوعی می‌توان گفت، مسئولان اوقاف در شهرستان‌ها سلیقه‌ای عمل می‌کنند. به طور مثال در یکی از شهرهای استانی مانند چهارمحال و بختیاری کسی را داشتیم که راسا دستور تخریب یک امامزاده را داده بود. این درحالی است که فردی که جایگزین او شد، بسیار به امر حفاظت اهمیت می‌داد.
به نظر می‌رسد که قوانین و ضوابط نه تنها در وزارت میراث بلکه در سازمان اوقاف نیز شفاف و البته مثبت است اما اجرای آن گاها سلیقه‌ای می‌شود. نباید فراموش کرد که در برخی موارد نیز این هیات امناهای بناهای تاریخی و مذهبی هستند که تصمیماتی را می‌گیرند که برخلاف ضوابط اوقاف و وزارت میراث است. حتا در دوره‌ای شاهد آن بودیم که هیات امناها درصدد همسان‌سازی امامزاده‌ها برآمدند و به نوعی قصد داشتند همه امامزاده‌ها همانند حرم امام رضا(ع) کنند و این بزرگترین آسیب را به این بناهای تاریخی وارد کرد.
اگر دوباره به شعار ایکوموس در سال ۲۰۲۲ که همان میراث و اقلیم است بازگردیم، می‌توان به این نکته اشاره داشت که این روزها خبرها از فرونشست زمین در بخش‌های مختلف بخصوص تخت جمشید و مرودشت حکایت دارند که این امر منجر به بروز نگرانی‌هایی در میان دوستداران میراث‌فرهنگی شده است. آیا بیشترین چالش در خصوص وضعیت اقلیمی و حفاظت از میراث‌فرهنگی در استان فارس است و آثاری مانند تخت جمشید را تهدید می‌کند یا آنکه این مشکلات اقلیمی تهدیدی برای سایر آثار تاریخی کشور نیز محسوب می‌شود؟
هر جایی یک نوع مشکل دارد. البته اکنون هر جایی که خشکسالی است، با مشکل فرونشست زمین روبه روست. هرجایی که مشکل خشکسالی ندارد اما با جابه‌جایی فصل روبه روست، مشکل سیل را دارد. حتا در شهرها با مشکل ریزگردها روبه رو هستیم. در شهرهای کویری، طوفان شن و ریزگردها را داریم که آسیب‌زا هستند. حتا در میراث روستایی با جابه‌جایی و مهاجرت اهالی روستاها و متروک شدن آن روبه رو هستیم که به میراث آسیب می‌رساند.
نمی‌توان گفت کدام میراث بیشتر یا کمتر در معرض تخریب‌های اقلیمی است. موضوع فرونشست زمین به اندازه‌ای تخریب زاست که حتا کم آن هم زیاد است. اما بر اساس گزارش‌های واصله تقریبا در تمام دشت‌های استان فارس، فرونشست را متصور هستیم. این فرونشست چه در داراب باشد چه تخت جمشید یا فیروزآباد به یک میزان به مردم و میراث‌فرهنگی آسیب می‌رساند. تمام استان‌هایی موضوع فرونشست درخصوص آن‌ها مطرح می‌شود، وجب به وجب دارای آثار تاریخی نفیس هستند. هر کجا این اتفاق بیفتد، مستقیما بر میراث تاثیر می‌گذارد. در اصفهان میزان فرونشست ممکن است کم باشد اما در استان فارس بیشتر باشد در هر حال اثر این فرونشست بر میراث‌فرهنگی یکی است چه یک سانت چه یک متر.
در پی موضوع سال پیش «گذشته‌های پیچیده: آینده‌های گوناگون»، روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی در سال ۲۰۲۲ با شعار «میراث و اقلیم» نامگذاری شده است. ایکوموس در سال ۲۰۲۰ سند «میراث فرهنگی و اضطرار اقلیمی» را منتشر کرد که در آن به استعداد میراث فرهنگی برای اقدامات فراگیر، تغییرپذیر، و صحیحِ اقلیمی از راه پاسداشت همۀ انواع مواریث فرهنگی از آثار شدید و نامطلوب اقلیمی؛ اجرایی‌کردنِ واکنش به خطر بر مبنای اطلاع از مخاطره؛ و ایجاد توسعۀ پایدار با تاب‌آوریِ اقلیمی توجه کرده و به همۀ اینها از منظر مساوات و عدالت نگریسته بود. گزارش «آیندۀ گذشته‌های ما» که ایکوموس به‌سال ۲۰۱۹ منتشر کرده بود، نیز خواستار همبستگی متخصصان میراث با جوامعی شده که بیشتر تحت تأثیر پیامدهای زیان‌بار تغییرات اقلیمی قرار گرفته، و یا توان کم‌تری برای تحمل هزینه‌های آن دارند. همبستگی باید اساس همۀ اقداماتی باشد که در این دهه در تلاش برای دست‌یافتن به «عدالت و مساوات اقلیمی» و رسیدن به «اهداف توسعۀ پایدار» انجام می‌دهیم. با توجه به اهمیتی که تغییرات اقلیم و تاثیر آن بر روی میراث‌فرهنگی دارد آیا درجریان آنچه سایر کشورها در رویارویی با این مهم انجام می‌دهند هستیم؟ آن‌ها چگونه اطلاع‌رسانی می‌کنند؟
شعار «میراث و اقلیم» برای سال ۲۰۲۲ انتخاب شده و کشورها در این سال باید به این موضوع بیاندیشند و مقالات و آمارها طی این سال به این موضوع خواهند پرداخت. شاید در پایان سال بتوانیم دراین خصوص بهتر و بیشتر صحبت کنیم.
البته درخصوص تغییرات اقلیمی مسائل مختلفی وجود دارد. به طور مثال آنچه در ایران باتغییرات اقلیم رخ داده و در دشت‌های فارس با موضوع خشکسالی و فرونشست روبه رو هستیم، در نقطه دیگری مانند ونیز، موضوع بالا آمدن سطح آب وجود دارد و چند سال است که سطح آب در حال افزایش است و پیش بینی می‌شود که به زودی ساختمان‌های ونیز حداقل تا یک متر به زیر آب بروند و بسیاری از آثار تاریخی که در سواحل کشورهای مختلف قرار دارند در معرض آبگیری هستند. برخی از کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که در دهه آینده چیزی به نام ونیز که ما می‌شناسیم وجود نداشته باشد. تهدیدهای تغییرات اقلیمی که متوجه میراث فرهنگی است در همه نقاط جهان وجود دارد اما مدل‌های آن متفاوت است.
