کرونا و اعتراضات اجتماعی

طبق آنچه خود طراحان تحریم‌ها اعلام کرده‌اند، شکستن استقامت روانی مردم، مهم‌ترین هدف تحریم‌های ظالمانه علیه ایران است. در این چارچوب در فضای پس از کرونا یک فضای سنگین جنگ روانی علیه ایران شکل گرفته است. یکی از ابعاد این جنگ روانی تشدید این فضای بروز اعتراضات اجتماعی در ایران است. اما سؤال این است که آیا امکان بروز اعتراضات اجتماعی به‌دلیل شیوع کرونا فقط در دنیا وجود دارد؟ سؤال بعدی هم این است که آیا بروز این اعتراضات اجتناب ناپذیراست؟ پاسخ این یادداشت به هردوی این سؤالات منفی است. چندی پیش فارین پالیسی با انتشار یک یادداشت با عنوان «آیا کرونا ویروس می‌تواند در نقاط مختلف دنیا دولت‌ها را تغییر دهد؟» با اشاره به اینکه کرونا ویروس می‌تواند باعث ایجاد نا‌آرامی‌های اجتماعی در کشورهای مختلف شود هشدار می‌دهد دولت‌ها باید منتظر بیکاری گسترده و ناآرامی‌های اجتماعی باشند. نگرانی از بروز ناآرامی‌های اجتماعی در اظهارات مقامات دولت‌های مختلف قابل رصد است.

برای مثال اندونزی، ایتالیا، هنگ‌کنگ، تایلند و مراکش از جمله کشورهایی هستند که مقامات آنها هشدار بروز شورش‌های اجتماعی را داده‌اند. بنابراین مشخص است مانند دیگر تأثیرات کرونا، احتمال بروز اعتراض و ناآرامی یکی از اثرات کرونا است که می‌تواند در هر کشوری رخ دهد.

واقعیت این است که پاندمی کرونا به همان میزان که می‌تواند به شهروندان هر کشوری این پیام را بدهد که شما تنها نیستید و این بحران، همه کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه را درگیر کرده است و در نتیجه دولت شما در ایجاد این شرایط چندان تقصیری ندارد، می‌تواند پیامی کاملاً متضاد هم با خود به همراه داشته باشد، اگر به تدریج شهروندان بر این موضوع آگاه شوند که سایر جوامع در حال کنترل این پاندمی و شرایط برآمده از آن هستند و با این قیاس، دچار آن احساس محرومیت نسبی گردند (این حس را گور در نظریه مشهور خود، یکی از دلایل خشونت‌ورزی مردم معرفی می‌کند.)

از سوی دیگر باید به این پرسش بیندیشیم که آیا نارضایتی ناشی از پاندمی کرونا و آثار آن می‌تواند با اشکال دیگری از نارضایتی ترکیب شده و یا به صورت دیگر خشونت‌ورزی‌های سیاسی دربیاید؟ به عنوان نمونه آیا این نارضایتی می‌تواند محرک نارضایتی‌های قومی، طبقه‌ای و... گردد؟ هیچ‌وقت نمی‌توان حدس زد.

همچنین باید توجه کنیم امنیت زیستی، امنیت غذایی و امنیت اقتصادی دو نیاز بنیادین بشر است که می‌تواند به دلیل شیوع یک پاندمی و آثار منفی آن، انسان‌ها را با ترس و دغدغه‌ای روبه‌رو کند که برای رهایی از آن و یا مقابله یا ترس از دست دادن سلامت، دست به خشونت بزنند (از حیث بعد فردی و روانی)، با نگاهی به آرا و اندیشه‌های مکتب کپنهاگ و پیشگامان آن چون بری بوزان که از پنج حوزه امنیتی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی بر این مهم تأکید نمود که ناامنی در هرکدام از این حوزه‌ها می‌تواند به سایر بخش‌ها نیز سرایت کند.

در خصوص وضعیت برآمده از شیوع ویروس کرونا، جمع ناامنی‌های اقتصادی و غذایی-زیستی با احساس محرومیت نسبی (ناشی از قیاس با دیگر کشورها و البته دیگر استان‌ها و شهرها) می‌تواند موجب خشونت‌ورزی (جمعی) گردد. دقت کنیم یکی از ویژگی‌های بحران‌های ناشی از اپیدمی و پاندمی بیماری‌ها، خصیصه علم‌محور بودن آنها است.

در چنین بحران‌هایی، تحقیقات و دانش برآمده از آن، اگر توسط گروهی متخصص و بی‌طرف صورت بگیرد، قابلیت این را دارد که از «سیاسی شدن» و در نتیجه «امنیتی شدن» بحران‌های برآمده از چنین بیماری‌های پیشگیری کند.

از سوی دیگر معمولاً در شرایط اضطراری، حس وفاق و همبستگی در یک جامعه بیشتر شده و در نتیجه جامعه مهیای اعتماد به نهادها و ساختارهای مسئول در عرصه عمومی شود و به دلیل جدی بودن یک تهدید، به بازسازی اعتماد خود به حکومت بپردازد اما نکته مهم این است که خود نهادها و ساختارهای مسئول خود به‌دست خود این اعتماد را ویران نکنند. دستاورهای امیدبخش را در منازعات جناحی و رقابت‌های باندی نابود نکنند و این پیام را به جامعه منتقل نکنند که جز منازعات بی‌پایان، هیچ اولویتی ندارند.

نکته دیگر آنکه ارائه اطلاعات دقیق، علمی و بی‌طرفانه به شهروندان می‌تواند از حس نارضایتی شهروندان کاسته و از خشونت‌های احتمالی پیشگیری کند؛ زیرا آنچنان که رابرت گور می‌گوید «اگر شدیداً ناراضی باشیم، مستعد پذیرش ایدئولوژی‌های جدید و باورهای ساده‌تری می‌شویم که بر درستی و سودمندی استفاده از خشونت تأکید می‌کند.»

گزارش دوره‌ای، هماهنگ و مستند به شهروندان از اقدامات صورت گرفته در خصوص مقابله با این بحران در خصوص «اداره شایسته» نیز تأثیر‌گذار می‌باشد. از سوی دیگر همچنین «اقدامات جبران‌ساز حمایت اجتماعی» تا زمان عادی شدن شرایط و البته پس از آن، در اولویت برنامه‌های دولت قرار بگیرد.

این «اقدامات جبران ساز» بدون شک می‌تواند در فروکاستن حس نارضایتی شهروندان مؤثر باشد.