روایتی از امپراطوری مالی واتیکان
«سیلویا لوزی» که علاقه جدی به ساخت مستندهایی با موضوع نظام کلیسایی و پاپ و مسائل پیرامونی آن دارد و به‌طور غالب با رویکردی انتقادی به این مقوله می‌نگرد همان کسی است که به همراه «لوکا بلینو»، مستند«عروس پشت محراب» را درباره روابط برخی کشیشان با زنان ساخته است؛ مستندی که برای شبکه پرس تی‌وی تولید شد.
سیدرضا صائمی-منتقد سینما در جهان اقتصاد نوشت: «سیلویا لوزی» که علاقه جدی به ساخت مستندهایی با موضوع نظام کلیسایی و پاپ و مسائل پیرامونی آن دارد و به‌طور غالب با رویکردی انتقادی به این مقوله می‌نگرد همان کسی است که به همراه «لوکا بلینو»، مستند«عروس پشت محراب» را درباره روابط برخی کشیشان با زنان ساخته است؛ مستندی که برای شبکه پرس تی‌وی تولید شد. لوزی در مستند «بانک خدا» بازهم به سراغ سوژه‌ای در قلمرو نظام دینی کاتولیک رفته و این بار از طریق بازخوانی نظام بانکی واتیکان به افشاگری درباره فسادهای مالی و اقتصادی سیستم کلیسایی پرداخته‌است.
جالب اینکه واتیکان که کوچک‌ترین کشور جهان به شمار می‌رود، برای خود بانک دارد و پول خود را نیز در آن بانک ضرب می‌کند. این امپراطوری ثروتمند سال‌های متمادی است که بدون کوچک‌ترین نظارت بین‌المللی به بازی قدرت پول و ثروت مشغول است و لوزی در این مستند به بررسی رسوایی‌های مالی آن می‌پردازد.
درواقع او در دو مستند خود پرده از دو چهره واتیکان برمی‌دارد: یکی فساد اخلاقی در مستند «عروس پشت محراب» و دیگری فساد مالی در مستند« بانک خدا»؛ دو مسئله‌ای که نه‌تنها نظام کلیسایی را تهدید می‌کند بلکه هر نظام دینی و سازوکار مبتنی بر آن از این دو ناحیه ضربه می‌خورند و در طول تاریخ نیز شاهد سقوط امپراطوری‌های مذهبی بودیم که از همین دو نقطه آسیب‌دیده و زمینه افول آن‌ها شکل‌گرفته است. البته این دو مقوله هر نوع نظام سیاسی – اجتماعی را از درون می‌پوساند و پایه‌های قدرت سیاسی و مشروعیت آن را سست می‌کند اما در درون یک نظام دینی مثل کلیسا یا واتیکان، حجم و دامنه این تخریب بیشتر است و چنانچه در خود مستند هم به پرداخته‌شده، موجب بدگمانی و مشروعیت‌زدایی از نظام واتیکان در بین افکار عمومی به‌ویژه مؤمنان به این نظام دینی می‌شود.
«بانک خدا» مستند تکان‌دهنده‌ای است که از طریق برملا کردن پشت پرده و دست‌های پنهانی که به نام خدا یک امپراطوری مالی ظالمانه به وجود آورده‌اند، آموزه‌های اخلاقی و مشروعیت و محبوبیت واتیکان را زیر سؤال برده و سست می‌کند. ازجمله فعالیت‌های مالی غیرقانونی واتیکان و بانک و مؤسسات وابسته به آن، پول‌شویی، نقش پشت پرده دلالان و کشیش‌ها و سرویس‌های اطلاعاتی ایتالیاست که از طریق یک روش جستجوگرانه و مستدل به نمایش گذاشته می‌شود.
نقطه قوت مستند هم درست در همین رویکرد آن نهفته است. واقعیت این است که مستندهای افشاگرانه ازاین‌دست بیش از هرگونه مستند دیگری نیازمند دلیل و مدرک و اسناد است تا درنهایت مخاطب اقناع شده و آن‌ها را بپذیرد. از همین رو می‌توان گفت مستندهای افشاگرانه باید اغنایی ترین نوع مستند باشند، چون هرگونه خدشه‌ای در آن‌ها نه‌تنها یک واقعیت و گزاره کذب را تکثیر و ترویج می‌کند بلکه سندیت خود مستند به‌مثابه یک نوع اثر هنری نیز مخدوش شده و بی‌اعتبار می‌شود. مستندهایی که حق و باطل بودن محتوای آن‌ها مهم‌تر از جاذبه و دافعه فرمی است. هرچقدر هم یک مستند در استفاده از تمهیدات و تکنیک‌های روایت قوی باشد و از بهترین شیوه‌های بازنمایی بهره ببرد، آنچه درنهایت موجب می‌شود تا آن را به‌عنوان یک مستند قابل‌قبول بپذیرند، سندیت و حقانیت آن است نه زیبایی‌شناسی‌اش. خاصه اینکه مستندی مثل بانک خدا به حیطه‌های حساس و خط قرمزی وارد می‌شود و با اعتبار و آبروی یک نظام دینی و مذهبی سروکار دارد که هرگونه لغزشی در آن می‌تواند آسیب‌های جدی و ایدئولوژیک به پیکره باورهای تاریخی درباره آن بزند. ازاین‌روست که می‌توان نقطه قوت مستند «بانک خدا» را در همین سویه پژوهش‌محورانه و جستجوگرانه دانست که آن را به یک پژوهش تصویری بدل می‌کند.
از این حیث می‌توان مستند ساخته فیلم‌ساز پرس تی‌وی را به‌مثابه یک نمونه قابل‌بحث در کلاس‌های روش تحقیق در مستند و نمونه موفق مستندهای پژوهش محور معرفی کرد. واقعیت این است که هر نوع نظام بانکی در معرض فساد مالی و پولی قرار دارد اما بنا به آنچه در مستند می‌بینم، پیوند زدن سود مالی با ثواب اخلاقی یا شکل‌دهی به یک امپراطوری مالی به نیت‌های خداجویانه، منجر به نوعی مشروعیت بخشی به فساد می‌شود.
در فلسفه اخلاق به‌ویژه در اخلاق دینی و عرفانی ما همواره به پرهیز و دوری از دو کانون ثروت و قدرت توصیه‌شده‌است. دو کانونی که قابلیت فساد انگیزی بالایی داشته و ممکن است هر مؤمنی را وسوسه کرده و باعث لغزش آن شود به همین دلیل است که توصیه به ساده زیستی و پرهیز از تجمل‌گرایی در کشور ما توصیه می‌شود. حال با تماشای این مستند می‌توان بیشتر پی به حکمت این توصیه برد و دریافت که چگونه شکل‌گیری شبکه‌های فساد در درون یک ساختار مذهبی مثل واتیکان می‌تواند ویران‌کننده‌تر از یک نظام فاسد لیبرال باشد که اگر این دومی، منجر به فرسایش نظام سیاسی می‌شود، در اولی منجر به فرسایش و فروریختن نظام اعتقادی و باورهای مردم شده و زمینه ساده سقوط یک جامعه یا نظام دینی را فراهم می‌کند.
در ابتدای این مستند که به نمایش واتیکان و ساختمان‌های عظیم و باشکوه آن می‌پردازد، می‌توان گستره این امپراطوری را حس کرد و اینکه فساد در درون این نظام عریض و طویل که معماری و بنای ظاهری آن، پیچیده و شگفت‌انگیز است، می‌تواند چه عمقی داشته و چه تأثیرات سویی برجای بگذارد. امپراطوری‌ای که از طریق فساد مالی، ثروت و از طریق نفوذ و جایگاه اعتقادی، قدرت ایدئولوژیک خود را گسترانده و بدون هیچ‌گونه نظارت بین‌المللی، به بازی پول و قدرت مشغول است.
در این مستند متوجه خواهیم شد که بخشی از قدرت واتیکان به دلیل همین امپراطوری مالی است که ایجاد کرده و حتی مشروعیت دینی خود را از این طریق، تعمیق و تحمیل می‌کند. بر همین مبنا می‌توان گفت که مستند «بانک خدا» نه‌فقط یک مستند پژوهشگرانه و جستجوگر است که در قالب مستندی رسواگر هم ظاهرشده است که خواسته و ناخواسته دست به مشروعیت زدایی از این روند غلط می‌زند و تولید آن در ردیف اهداف و رویکردهای شبکه پرس تی وی به شمار می‌رود.
