فقر شهری بُعد پنهان اجتماع و اقتصاد شهری

فرضعلی سالاری سردری-کنشگر برنامه‌ریزی و توسعه منطقه‌ای- در جهان اقتصاد نوشت: فقر، پایداری شهرها را در ابعاد اقتصادی اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و امنیتی، تهدید می‌کند. اندیشمندان، سیاستگذاران و مدیران شهری به این نکته کاملا اذعان دارند که ریشه بیشتر مسائل اجتماعی شهرها، تمرکز فقر است.

فقر به عنوان محرومیت از دارائی‌ها، مشارکت در فعالیت‌ها و شرایط و امکانات معمول زندگی  و فرصت‌هایی که هر فرد مستحق آن دارد تلقی می‌شود. البته محرومیت خود یک مفهوم نسبی است که ممکن است در مکان‌ها و زمان‌های متفاوت کاملا با هم فرق داشته باشند، بدین معنی که در یک کشور در حال توسعه ممکن است فقر، محرومیت از امکانات محسوب گردد که برای ادامه حیات ضروری است، نظیر غذا، مسکن و دارو؛ در حالی که یک کشور توسعه یافته بر محرومیت نسبی از شرایط و امکانات یک زندگی متوسط دلالت دارد.

فقر در مفهوم کلی، از طریق توجه به شاخص‌های آن در حوزه‌های اصلی زیر قابل تعریف است: درآمد و هزینه؛ توزیع سرمایه و درآمد؛ دارایی‌ها و قابلیت و توانایی مصرف؛ نیازهای اساسی از جمله بهداشت، آموزش و خدمات اجتماعی؛ خدمات پایه از قبیل شبکه آب سالم، توزیع برق و سایر خدمات زیربنایی، خدمات درمانی، امنیت زندگی و دارایی­‌ها؛ پذیرش و احترام از سوی جامعه؛ حق انتخاب و دستیابی به فرصت‌ها برای زندگی فردی و خانوادگی؛ درک و پاسخ به خواسته‌ها و صدای مردم؛ و تأمین نیازهای معنوی و غیرمادی.

شهری شدن فقر از چالش‌های توسعه جهانی است که در صورت تداوم روند نامطلوب کنونی، در طی سه دهه آتی شامل دومیلیارد نفر ساکنان نواحی فرودست شهری خواهد شد. تشدید تورم و توزیع نابرابر امکانات و درآمد، به ویژه در مرکز شهری موجب شده است که مسئله فقر همچنان مهمترین معضل اجتماعی- اقتصادی محسوب شود.

در کشورهای درحال توسعه، سهم فقیرانی که در مناطق شهری زندگی می‌کنند، رو به افزایش است. در ایران، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مسئله فقرزدایی و رفاه گروه‌های آسیب پذیر در اصول ۳، ۲۱، ۲۹، ۳۱ و ۴۳ قانون اساسی مورد توجه قرار گرفت؛ ولی باید اذعان کرد کوشش‌های انجام شده با چالش‌های بسیاری روبه روست. با توجه به نتایج تحلیلی پهنه بندی توزیع و شدت فقر چند بُعدی در مناطق شهری و روستایی ایران که نشان دهنده دریا توزیع و شدت فقر در کشور به ترتیب ۳/۱۲ و ۶/۳۰ درصد است و ۴/۲۱ درصد خانوارهای روستایی و ۸۶/۵ درصد خانوارهای شهری فقیرند.

تدوین راهکارهای مناسب فقر زدایی و تدوین برنامه ریزی و مدیریت شهری با رویکرد توجه به مناطق محروم و مبتنی بر اصول توسعه پایدار و اتخاذ سیاست‌ها، راهبردها و برنامه‌های  مشخص برای کاهش نابرابری و بی‌عدالتی در برخورداری از درآمد و امکانات موجود در شهرها با در نظر گرفتن  سه شاخص اقتصادی، کالبدی و  اجتماعی- فرهنگی با توجه به پهنه بندی فقر در مناطق شهری در سطح شهرهای کشور و شهرهای با اولویت بهبود امور ضروری است.

فقر شهری پدیده‌ای چند بُعدی است که افراد را با بسیاری از محدودیت‌های زندگی روبه‌رو می‌کند. چالش‌های پیش رو می‌تواند شامل : ۱) دسترسی محدود به فرصت‌های شغلی و درآمدی؛ ۲) عدم بهره مندی از مسکن و خدمات؛ ۳) محیط‌های ناسالم و خشن؛ ۴) عدم بهره از خدمات تأمین اجتماعی و سازوکارهای حمایتی بهداشتی و آموزشی دانست. اما فقر شهری ضرورتا به معنای ناتوانی انجام فعالیت‌های اقتصادی نیست و شهرها فرصت‌های اقتصادی بیشتر برای مهاجران کم درآمد فراهم می‌آورند ولی در مقابل فرصت‌های محدودی را در مشارکت برای اداره شهری، برخورداری از خدمات و فرصت‌های توسعه نیز مهیا می‌سازد.

تحلیل توزیع فضایی و پهنه‌بندی فقر شهرها بر پایه مؤلفه‌های اجتماعی، اقتصادی و کالبدی بیانگر این نکته است که الگوی توزیع و اختلاف فضایی فقر در شهرها به صورت خوشه‌ای است.

پارامترهای نظیر مهاجرت‌های روستایی، مصرف‌گرایی، از بین رفتن زمینه‌های تولید و اشتغال در روستاها، تبعیض غیر مستقیم در ساختار بندی شبکه‌های اجتماعی، دسترسی افراد به فرصت‌ها؛ توزیع ناهمگون سرمایه، تولید و اشتغال و عدم درآمد پایدار به در شکل‌گیری فقر شهری اثرگذار است. پهنه‌بندی یکی از راهکارهای مؤثر در جهت افزایش کارایی و برنامه ریزی برنامه‌ریزان شهری و دستیابی به عدالت فضایی است.

راهبردهای کاهش فقر شهری با تأکید بر اجتماعات محلی شامل اقتصاد معیشت محور، اقتصاد صادرات محور، تولید بر مبنای صادرات، اقتصاد سبز (گردشگری و  بازخود مالی پروژه‌های به ذی‌نفعان محلی به علاوه باعث اشتغال و درآمد، تقویت روستاهای از لحاظ اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و … در جهت جلوگیری از مهاجرت آنها به شهر و جلوگیری از حاشیه نشینی، عادلانه تر شدن نظام هدفمند سازی یارانه‌ها و افزایش میزان بهره‌مندی اقشار محروم و آسیب پذیر از یارانه‌ها، دولت( با تاکید بر مدیریت شهری)، نواحی را که در وضعیت بدتری از لحاظ فقر هستند، بیشتر مورد حمایت قرار دهد و در اولویت اقدامات توانمندسازی قرار بگیرند، ایجاد فرصت‌های برابر اجتماعی برای کسب آموزش و مهارت و موارد مرتبط و نوین و الکترونیکی  استراتژی‌های اساسی برای کاهش فقر شهری بر مبنای توانمندی سازی، آموزش و حرفه سازی عمل محور است..

ارزیابی و تبین مجدد استراتژی‌های کاهش فقر شهری با رویکرد اشتغال و ارتقای فرصت و ماندگاری جمعیت در جامعه روستایی و شهرهای کوچک و توزیع سرمایه بر مبنای آمایش شغلی و تولیدی کشور باشد.