نخستین پزشک حقوقدان در خاورمیانه
به نظر می‌رسد سلامت تن و ذهن و منافع خصوصی و عمومی، مهمترین مسائلی باشند که هر شخص در طول دوران زندگی برای ارتقای کیفیت آن‌ها تلاش می‌کند. اگر بخواهیم این مباحث را در قالب علوم و شاخه‌های علمی ببریم، بهترین انتخاب ما حوزه «سلامت» و «حقوق» خواهد بود. از این رو در چند دهه اخیر رشته‌ای تحت عنوان «حقوق سلامت» پدید آمده است تا جاییکه اکثر کشورهای توسعه یافته مقطع دکتری این رشته را نیز در دانشگاه‌ها و مراکز علمی خود گنجانده‌اند. با این وجود علی‌رغم اهمیت این رشته در زندگی خصوصی و عمومی مردم، آنچنان که باید و شاید در ایران این رشته توسعه نیافته است.
دکتر شهریار اسلامی‌تبار، مدیر کل دفتر بازرسی، پاسخگویی به شکایات و امور حقوقی سازمان غذا و دارو و نخستین فردی که در این حوزه در ایران فعالیت کرده است، در گفتگو با داتیکان اهمیت این رشته جدید را مورد بررسی قرار داد.
اهل کجا هستید؟ در ابتدا چه رشته‌ای را دنبال می‌کردید؟ چه چیزی باعث شد به سمت حقوق گرایش پیدا کنید؟
در ابتدا من به ایرانی بودن، مسلمان بودن و شیعه بودنم افتخار میکنم. من در یک خانواده روستایی و کشاورز در سال 1348 در ارومیه متولد شدم. پس از تحصیلات مقدمات، در سال آخر دبیرستان به تهران آمدم و در اینجا دیپلم گرفتم. بعد از آن در سال 1370 موفق شدم در دانشگاه شاهد در رشته دندانپزشکی قبول شوم و در سال 76 از این دانشگاه فارغ‌التحصیل شدم.
یکی از برادرانم حقوق خوانده بود و از این طریق با اصطلاحات حقوقی آشنا شدم. پس از مطالعات مختصری در حوزه حقوق، علاقه من به این رشته بیشتر شد و مطالعات خود را گسترش دادم و همیشه در جمع حقوقدانان بحث‌های حقوقی می‌کردم. همین مطالعه در حوزه حقوق باعث شد که بتوانم در دادگاه ویژه جرائم پزشکی در دادگستری تهران مشغول به کار شده و پس از آن نیز در حوزه حقوقی وزارت بهداشت به عنوان کارشناس فعالیت کردم که این همکاری کماکان ادامه دارد.
به واسطه علاقه به حقوق، با هزینه خودم به دانشگاه پاریس رفتم و مدتی را در آنجا به مطالعه حقوق سلامت گذراندم بعد از آن در رشته حقوق عمومی در دانشگاه علوم تحقیقات تحصیل کردم و با دفاع از رساله حق بر سلامت موفق به اخذ مدرک دکتری از این دانشگاه شدم. از آن پس فعالیت من در حوزه حقوق سلامت گسترش بیشتری پیدا کرد.
جایگاه رشته حقوق سلامت در ایران و منطقه به چه صورت است؟
رشته حقوق سلامت یک حوزه بین رشته‌ای است و از دو شاخه سلامت و حقوق تشکیل شده است. سلامت اعم از است سلامت جسم و روان از این رو حقوق سلامت روان هم یکی از مهمترین مباحث حقوق سلامت است و امروزه چندین نفر از دانشجوهای خودم در حال نوشتن رساله در خصوص حقوق سلامت روان هستند. ما در کشورمان هم وزارتخانه بهداشت داریم که به امر سلامت مربوط است و هم وزارتخانه علوم که طبیعتا رشته حقوق مربوط به این حوزه می‌باشد. این رشته در دنیا حدود 30 سال است که تأسیس شده و در طی این مدت خدمات بسیار زیادی برای کسانی که در رشته‌های حقوق و سلامت فعالیت می‌کنند به ارمغان آورده است. در خاورمیانه من اولین پزشکی بودم که توانستم دکترای حقوق بگیرم و هم در دانشکده‌های حقوق و هم در دانشکده‌های حقوق سلامت تدریس میکنم
جایگاه حقوق سلامت در شرکت‌ها و سازمان‌های دولتی و غیر دولتی در ایران کجاست؟ ارتباط سازمان غذا و دارو با حقوق سلامت چیست؟
حدود 60 دانشگاه در ایران هست که همگی دارای اداره حقوقی هستند. کسانی که در حوزه حقوق سلامت تحصیل کرده باشند می‌توانند در این 60 دانشگاه و همچنین در حوزه پزشکی فعالیت کنند و مفید واقع شوند. جدای از این، پیش از 5 هزار شرکت فعال در حوزه سلامت فعال هستند که تمامی این شرکت‌ها در 5 حوزه فعالیت می‌کنند. این حوزه‌ها بدین شرح است: غذا، دارو، مکمل‌ها، لوازم بهداشتی و آرایشی و تجهیزات پزشکی.
سازمان غذا و دارو، ناظر بر این 5 موضوع است که در تمامی دنیا نیز به همین شکل عمل می‌شود. تصور بر این است که این 5 هزار شرکت نیازمند کسانی هستند که حقوق سلامت خوانده باشند و از این بابت رشته حقوق سلامت از اهمیت زیادی برخوردار است و انشالله از سال آینده رشته حقوق سلامت در چندین دانشگاه کشور در مقطع ارشد دانشجو خواهد پذیرفت. از سال‌های گذشته در کشور ما شاخه‌های مرتبط با حقوق سلامت وجود داشته ولی از سال آینده این رشته به صورت مشخص ایجاد خواهد شد. یکی از مهمترین نیازهای فعلی کشور ما بحث اشتغال است و به نظر می‌رسد بسیاری از کسانی که در رشته‌هایی همچون حقوق جزا، خصوصی، عمومی و بین‌الملل تحصیل کرده‌اند بیکار هستند ولی رشته حقوق سلامت به واسطه چند وجهی بودنش می‌تواند شرایط مناسبی برای اشتغال دانشجویان حقوق و پزشکی ایجاد کند. یکی از مشکلاتی که در کشور ما وجود دارد عدم ارتباط بین علم و صنعت است. دانشگاه و صنعت هنوز آشتی نکرده و رشته حقوق سلامت می‌تواند شرایط آشتی دانشگاه را با صنعت فراهم سازد.
شاید بسیاری از مردم تعریف واژه حقوق سلامت را ندانند. بفرمایید حقوق سلامت چیست؟ چه کارکردی دارد؟ به چه مسائلی مربوط می‌شود؟
سوال بسیار خوبی است. حقوق سلامت از دو واژه حقوق و سلامت تشکیل شده است. حقوق به مجموعه قوانین و مقررات جاری در یک کشور گفته می‌شود و در اکثر کشورها نیز همین تعریف از حقوق ارائه می‌شود. حقوق سلامت حداقل 4 حوزه را در بر می‌گیرد:
1.ارتباط حقوق بشر و سلامت. با توجه به الواحی که کشف شده (منشور حقوق بشر) و دست نوشته‌هایی که وجود دارد، می‌توان مدعی شد که ایران جزء کشورهایی است که بحث حقوق بشر را برای نخستین بار مطرح کرده است. بنابراین بر اساس این منابع مشخص است که سابقه این بحث به 4 هزار سال قبل باز می‌گردد. ایالات متحده آمریکا بر اساس همین اسناد، به بحث حقوق بشر ورود کرد و کارویژه‌هایی را برای آن در نظر گرفت. با این حال به هر دلیل تعاملات بین‌المللی ایران ضعیف بوده و در این مقوله به آن صورت فعال نبوده‌ایم. الان در دنیا چیزی به نام حقوق بشر وجود دارد و با توجه به تعاملات موجود باید ببینیم سایر کشورها در این خصوص چه می‌گویند. حق بر آزادی، مسکن، سلامت، تحصیل و ... از مهمترین مسائل در حقوق بشر است.
از این رو کشور ما نیز باید توجه بیشتری به این مسأله داشته باشد که حق بر سلامت چیست؟ در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران اصول 29 تا 31 به این مسأله توجه شده و عملا حق بر سلامت به رسمیت شناخته شده است. وظیفه حاکمیت این است که سلامت اولیه را برای مردم فراهم سازد که این وظیفه مربوط به وزارت بهداشت و رفاه می‌باشد.
قانون، یا آیین نامه‌ای در خصوص حقوق سلامت در ایران داریم؟ حقوق سلامت شامل چه بخش‌هایی است؟
بله. ما در خصوص حق سلامت قوانینی داریم. جدای از اینکه در قانون اساسی وجود دارد. یکی از شعارهای اصلی دولت یازدهم، بحث تحول سلامت بود که سلامت را به برای تمام مردم ایجاد کرد، در حالیکه این مسأله در چهار سال گذشته به این صورت وجود نداشت. این بدین معنی است که ما از سلامت پایه عبور کرده‌ایم و به سلامت میانی رسیده‌ایم. با این وجود، اکثر کشورهای منطقه با مشکلات بسیار جدی در خصوص سلامت پایه روبه‌رو هستند.
بسیاری وقتی واژه حقوق را می‌شنوند، اولین مساله‌ای که در ذهنشان ایجاد می‌شود، ضمانت اجراست! آیا ما در حوزه حقوق سلامت ضمامنت اجرا داریم؟ اگر تخلفی صورت بگیرد چه نهادی با آن برخورد می‌کند؟
قوه مجریه ضامن این موضوع است. با این حال ما از حق سلامت پایه عبور کرده‌ایم. حق دسترسی به سلامت، کیفیت مناسب زندگی، قابل قبول بودن کیفیت زندگی و این مسائل که از مقدمات حقوق سلامت هستند، در ایران وجود دارد و در این مباحث مشکلی نداریم. به طور مثال اگر شخصی در یک نقطه از کشور بخواهد ضایمان کند، دسترسی به مکان مشخص برای زایمان یک بحث است و داشتن امکانات و وسایل مناسب بحث دیگری.
با این حال در خصوص سلامت پایه ما در کشور شرایط قابل قبولی داریم ولی در خصوص مباحث کیفیتی نیازمند ارتقا امکانات هستیم و باید کیفیت لوازم خود را ارتقا دهیم. به همین دلیل است که پایه حقوق سلامت با حق سلامت و حقوق بشر شروع می‌شود.
همانطور که گفته شد، حق بر سلامت نخستین پایه در شاخه حقوق سلامت و حقوق بشر است. 2.حقوق مراقبت سلامت! دومین مسأله بعد از حق بر سلامت است. در اینجا بحث حقوقی بیشتر ورود می‌کند، زیرا وضعیت مراکز درمانی و نظارتی مربوط به این بخش است. باید به این نکته توجه کرد که وزارت بهداشت و به طور کلی، قوه مجریه وظیفه نظارت بر این حق را دارد. با این حال در خصوص حقوق مراقبت سلامت، بحث‌های بین‌المللی نیز مطرح است. به طور مثال نهادها و سازمان‌های بین المللی متذکر می‌شوند که در بیمارستانی یا یک مرکز بهداشتی، شرایط لازم برای زایمان یک زن فراهم نبوده که این مسائل منجر به واکنش مجامع بین‌المللی خواهد شد.
3. سومین حوزه در حقوق سلامت، اقتصاد سلامت است! این حوزه مسائلی همچون مالیات، بودجه، انواع بیمه‌ها و غیره را دربرمی‌گیرد. طبیعتا وزارت بهداشت حافظ این مسائل می‌باشد. در تقسیم بندی جهانی می‌گویند سلامت در هر کشوری در دو حوزه مشخص است: یا خدمات است یا مربوط به مواد و محصولات که حدود 70 درصد مسائل مربوط به حقوق سلامت به حوزه محصولات مربوط می‌شود.
4.حقوق سلامت عمومی! موضوع بعدی حق بر سلامت است که در ایران تقریبا به این موضوع پرداخته نشده است در حالیکه در اکثر کشورهای جهان بحث حقوق سلامت عمومی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. بسیاری حقوق سلامت را با حقوق پزشکی اشتباه می‌گیرند، این در حالی است که منظور ما از حقوق سلامت جنبه عمومی آن است. حقوق سلامت پزشکی زیرشاخه‌های زیادی دارد و در برخی از کشورها تا مدرک phd نیز دانشجو می‌پذیرد. فقط این حوزه 40 زیرشاخه دارد که در اینجا به چند مورد اشاره می کنیم. نخستین حوزه مربوط به حقوق سلامت بین الملل است که در کشور ما اصلا به آن پرداخته نشده است. به طور مثال در جنگ عراق و آمریکا کشور عراق از سوی ایالات متحده، بمباران شد و زیرساخت‌های ارتش عراق نابود شد. بر اساس برخی اطلاعات، آمریکا در این جنگ از اورانیوم ضعیف شده استفاده کرد و بادهایی که از عراق به ایران می‌وزیدند، اورانیوم ضعیف شده را به اسم ریزگرد به کشور ایران آوردند.
در اینجا آنچه به حوزه حقوق بین‌الملل سلامت مربوط می‌شود، نخست پاسخگویی آمریکا در این مسأله است. ایران حتما باید در مراجع بین‌المللی طرح شکایت کند تا به این مسأله توج شود، کماکان که این اتفاق افتاده است. یا به طور مثال با اینکه بیش از 30 سال از جنگ تحمیلی ما گذشته، هنوز پرونده شرکت‌های آلمانی که سازنده سلاح‌های شیمیایی که در آن جنگ علیه ما استفاده شد، باز است. وظیفه حقوق سلامت بین‌الملل این است که باید در این حوزه‌ها ورود کند.
یکی دیگر از زیرشاخه‌های حقوق سلامت عمومی، حقوق سلامت زیست محیطی است. نکته قابل تأمل اینجاست در برخی از دانشگاه‌های ایران حقوق سلامت زیست محیطی راه اندازی شده در حالیکه که به مادر این رشته یعنی حقوق سلامت عمومی توجه نشده است. متاسفانه ما هنوز حقوق سلامت عمومی را راه اندازی نکرده‌ایم ولی حقوق سلامت زیست محیطی را داریم.
یکی دیگر از زیرشاخه‌های حقوق سلامت عمومی، حقوق سلامت شغلی است. به طور مثال کارگاه‌ها و شرایط کار در معادن و سایر کارگاه‌ها، مربوط به حقوق سلامت شغلی است که در ایران اصلا به این موضوع پرداخته نشده و من با توجه به چندسالی که در پاریس مشغول به یادگیری در این حوزه بودم، در این خصوص مطالعه زیادی داشتم. هر کسی که در هر شغلی هست، حقوقی بر آن مترتب است که این مربوط به حقوق سلامت شغلی است.
حقوق سلامت سالمندان از دیگر زیرشاخه‌های حقوق سلامت عمومی است. به طور مثال، پیاده‌روها و ایجاد شرایطی برای رفت و آمد بهتر سالمندان از مسائل مربوط به حقوق سلامت سالمندان می‌باشد. در ایران قشر سالمند رو به افزایش است و باید در این مورد توجه خیلی بیشتری صورت گیرد. مسأله بعدی مربوط به بیماری‌های مسری است که آن نیز یکی از زیرشاخه‌های حقوق سلامت عمومی است. افرادی که دچار بیماریهایی مانند ایدز، هپاتیت یا غیره هستند دارای چه حقوقی هستند؟ موضوع مهم دیگر بحث پیوند اعضا است. در اکثر کشورهای دنیا به این مسأله توجه زیادی می‌شود و یکی از مهمترین مباحث مربوط به حقوق سلامت محسوب می‌شود ولی متأسفانه در ایران آنچنان که باید این حوزه‌ها مورد توجه قرار نگرفته است.
مورد آخری که در اینجا به آن اشاره می‌کنیم، بحث حقوق اخلاق زیستی است. این حوزه مربوط به حقوق قبل از تولد، لقاه‌های مصنوعی، فرایند دوره بارداری و بعد از تولد می‌شود. یکی از مهمترین مباحث مربوط به حقوق سلامت عمومی همین حوزه اخلاق زیستی است.
جایگاه حقوق سلامت در کشورهای توسعه یافته از نظر آکادمیک و عملی به چه صورت هستند؟
خب بدون شک فرانسه از کشورهای پیش رو در حوزه حقوق محسوب می‌شود. این کشور بیش از 40 سال است که در حوزه حقوق سلامت کار می‌کند. جدای از آن، کشورهای انگلیسی زبانی همچون انگلیس، آمریکا، استرالیا و کانادا در 30 سال گذشته بسیار فعال بوده‌اند.
نکته قابل تأمل این است که صنعت سلامت از نظر اقتصادی به عنوان صنعت سوم جهان محسوب می‌شود. نخستین صنعت، مربوط به انرژی است، دومین صنعت مربوط به اسلحه و صنعت سوم مربوط به سلامت است. در کشور ما نیز حدود 20 میلیارد دلار در این صنعت پول تبادل می‌شود. بنابراین در ایران نیز یک سوم کل صنایع مربوط به سلامت است. از این رو طبیعی است که باید توجه بسیار بیشتری به حوزه حقوق سلامت در ایران اختصاص یابد.
در پایان به کسانی که در حوزه حقوق تحصیل می‌کنند، توصیه میکنم که به رشته حقوق سلامت ورود کنند که هم از نظر شغلی شرایط مناسبی دارد و هم از نظر علمی به عنوان یک رشته نسبتا نو، فرصت مناسبی برای تحقیق و مطالعه محسوب می‌شود.
منبع: داتیکان
