حمام چگونه از «خزینه» به «دوش» رسید؟

روز ما بطور معمول بدون دوش گرفتن کامل نمی‌شود. دوش گرفتن یک ضمیمه‌ی نسبتاً جدید به تمدن بشری است. آنطور که از شواهد پیداست، حمام‌های عمومی که دارای حوضچه‌های بزرگ آب یا «خزینه» بودند، نقش اساسی در زندگی روزمره داشتند. از حمام‌های یونان باستان گرفته تا چشمه‌های آبگرم ژاپنی، مردم از تمام طبقات اجتماعی برای ورزش، حمام کردن و معاشرت در حمام‌های عمومی جمع می‌شدند. امروزه مردم از دوش انفرادی لذت بیشتری می‌برند تا حمام عمومی، اما این عادت هر قدر هم نهادینه به نظر برسد، لزوماً از نظر بهداشتی ارجح نیست. کارشناسان درباره تکامل فرهنگ حمام کردن و آنچه در این فرآیند به دست آمده و از دست رفته، اندیشیده‌اند. 

تاریخ هزار ساله‌ی حمام کردن

شیوه‌های حمام کردن به عنوان بخش مهمی از زندگی، در طول تاریخ بازتاب ایده‌آل‌های متغیر درباره مراقبت شخصی و سلامت بوده است. 

در دوران باستان، به ویژه در امپراتوری روم،  میتوان گفت حمام کردن به طور کامل یک امر عمومی بود. تنها تعداد کمی از ثروتمندترین حمام خصوصی داشتند، در حالی که باقی مردم به حمام عمومی می‌رفتند. این حمام‌ها معمولاً در مجتمع‌های بسیار بزرگ بود و شامل امکاناتی مانند ماساژ، کتابخانه و حتی غذا و نوشیدنی میشد.

ویرجینا اسمیت، مورخ می‌گوید: «تصاویر هنری زیادی با مضمون مهمانی‌ها و اتفاقاتی که در آن‌ها افتاده و مردم در حال شام خوردن در حمام های عمومی وجود دارد». 

به گفته کاترین آشِنبورگ نویسنده، برای یونانیان باستان، حمام کردن یک تطهیر آیینی پیش از مراسم مذهبی یا استقبال از مهمانان بود. حمام‌های سنتی ژاپنی اهداف درمانی و مذهبی داشتند و بعدها از آن‌ها به عنوان محل تجمع استفاده میشد. بانیاهای روسی (اتاقک سونا) و حمام‌های ترکی نیز از نظر تاریخی مراکز مهم فعالیت‌های اجتماعی و مذهبی بودند. 

آشنبورگ می‌گوید: «حمام کردن همیشه در ذهن مردم به معنای پاکیزگی نبود. گاهی تصور می‌شد قرار گرفتن در آب نه تنها کاری برای تمیز شدن نمی‌کند، بلکه برای سلامتی خطرناک است.»

برای نمونه، در دوران مرگ سیاه، حمام‌های عمومی بسته شدند، چون اروپاییان قرون وسطی معتقد بودند باز شدن منافذ با آب گرم سبب می‌شود طاعون از طریق پوست وارد بدن شود. 

به گفته جیمز هامبلین، پزشک و مدرس دانشگاه ییل، اگرچه این تفکر نادرست بود، اما نگرانی‌های بهداشتی در مورد حمام‌های عمومی وجود داشت: «در برخی گزارشات از حمام‌های باستانی، لایه‌هایی از لجن روی سطح آب توصیف شده است. اگر این موضوع واقعیت داشته باشد، آن‌ها در معرض عوامل بیماری‌زا قرار داشتند.» 

عصر جدید حمام کردن

حمام کردن عمومی در مقیاس بزرگ سرانجام در اواخر قرن بیستم در غرب از بین رفت. هامبلین می‌گوید: «یکی از محرک‌های اصلی، ظهور نظریه میکروبی بیماری‌ها بود، زمانی که حمام کردن به شدت با پاکیزگی مرتبط شد.» 

از اواسط دهه ۱۸۰۰، شهرهای بریتانیا شروع به ساخت حمام‌ها و دستشویی‌های عمومی برای فقرا کردند. همین اتفاق خیلی زود در ایالات متحده رخ داد، به ویژه در شهر نیویورک، جایی که لوله‌کشی هنوز در دسترس نبود و جمعیت مهاجران رو به ازدیاد بود. با توسعه به اصطلاح «حمام بارانی»؛ دوش اولیه که نخستین بار برای کارگران نظامی و صنعتی اروپایی استفاده شد، چشم‌انداز جدیدی از سلامت و بهداشت عمومی به وجود آمد. 

دوران حمام‌های طولانی، مجلل و مشترک گذشته بود. حمام بارانی به دلیل فضا، آب، سوخت و مقرون به صرفه بودن، به بهترین گزینه برای حمام کردن تبدیل شد. با شروع نصب لوله‌کشی در خانه‌ها، وان و دوش شخصی به طور فزاینده‌ای رواج یافت و در نهایت به یک امر عادی تبدیل شد. 

نائومی آدیو، استادیار علوم سیاسی دانشگاه تورنتو میسیساگا، این تغییر را تا حد زیادی به ظهور سرمایه‌داری صنعتی در آمریکا نسبت می‌دهد.

هنوز حمام‌های عمومی در سراسر جهان از جمله در ترکیه، روسیه و ژاپن وجود دارند. اما آداب نظافت روزانه ما تا حد زیادی به حمام‌های خصوص محدود شده و این لزوماً نشانه بهتر شدن این تغییر برای سلامتی نیست. 

هامبلین می‌گوید: «ما جنبه اجتماعی حمام کردن را از دست داده‌ایم.» 

دوش گرفتن یا حمام کردن در وان، کدام یک بهتر است؟ 

از منظر بهداشتی، تحقیقات کمی درباره این موضوع انجام شده است. کِلی رِینولدز، استاد جامعه، محیط‌زیست و سیاست دانشگاه آریزونا، می‌گوید با توجه به تمیز بودن منبع آب، هر دو برای بهداشت شخصی مؤثر هستند و به انتخاب شخصی بستگی دارند. 

اِیمی هوآنگ، متخصص پوست به کسانی که نگران غوطه‌ور شدن در آب غیربهداشتی هستند، می‌گوید: «نباید هیچ نگرانی وجود داشته باشد مگر اینکه خیلی کثیف باشید». 

هامبلین می‌گوید، مانند میکروبیوم روده، بیوم پوست حاوی هزاران گونه میکروب است که روی پوست زندگی می‌کنند و محافظ آن هستند. در صورتی که آب بیش از حد داغ باشد، از صابون بیش از حد استفاده شود و سریع و خشن لیف بکشید، حمام کردن در وان و دوش گرفتن هر دو می‌تواند به طور موقت این بیوم را از بین ببرد یا به پوست آسیب برساند. 

هوآنگ می‌گوید: «گزینه‌ی ایده‌آل یک صابون ملایم بدون عطر، بدون رنگ و در حالت ایده‌آل بدون کف است. حتی نیاز نیست همه جا را لیف بکشید. روی کف سر (اگر موهایتان را می‌شویید)، زیر بغل و پاها تمرکز کنید. کاترینا آبوآبارا، دانشیار پوست می‌افزاید که استفاده از لیف و پارچه‌های شستشو می‌تواند به سد پوستی آسیب برساند و شستن با دست کافی است. 

مثلاً برای افراد مبتلا به اگزما یا سایر بیماری‌های پوستی، حمام می‌تواند بخش موثری از رژیم درمانی آن‌ها باشد. هوآنگ می‌گوید: «از آنجا که در وان نسبت به دوش، مدت‌زمان بیشتری در آب هستید، پوست شما نرم‌تر می‌شود، در نتیجه وقتی به پوستتان دارو می‌مالید، پوست شما آن را بهتر جذب می‌کند». 

به گفته جاستین گروسو، روانشناس ذهن و بدن، حمام آب گرم می‌تواند تقویت‌کننده جسمی و روحی باشد. او می‌گوید غرق شدن در وان، بیش از دوش گرفتن، خلق و خوی افراد مبتلا به افسردگی را بهبود می‌بخشد، خواب افراد مبتلا به بی‌خوابی را بهتر می‌کند و تأثیرات مثبتی بر سیستم قلبی عروقی دارد. 

اینکه چگونه حمام گرم بر بدن اثر می‌گذارد هنوز به طور دقیق مشخص نشده است. گروسو می‌گوید: «شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد حمام گرم رگ‌های خونی را گشاد می‌کند و اجازه می‌دهد اکسیژن و مواد مغذی بیشتری به قسمت‌های پیرامونی بدن برسد.» 

اَشلی مِیسون، روانشناس بالینی می‌گوید: «مسئله گرما است. مطالعات اولیه نشان می‌دهد غوطه‌ور شدن در سونا، اتاق‌های بخار، جکوزی و دوش یا وان آب گرم حداقل یک بار در روز می‌تواند مفید باشد.» 

هامبلین می‌گوید در مجموع، وقتی صحبت از تمیز کردن می‌شود، «کمتر، بهتر است». او می‌گوید صنعت بهداشت شخصی، به عملی جنبه پزشکی داده که ارتباط بسیار کمی با پیشگیری از بیماری دارد. او بدون نادیده گرفتن ضرورت صابون در سلامت عمومی، بازاریابی مدرن را برای القای این باور اشتباه به مصرف‌کنندگان درباره اهمیت روتین‌های روزانه با استفاده از محصولات گران‌قیمت سرزنش می‌کند. 

هامبلین می‌گوید از نظر پزشکی، حمام عمومی هرگز وسیله‌ای برای سلامتی بهتر نبوده، اما از نظر ارتباط اجتماعی و آرامش روانی، شک ندارم اثربخش بوده است.