سیل بندهای غیر اصولی تمهیدی پرطرفدار و ناکارآمد/ عواقب زیان بار تجاوز به حریم رودخانه ها/ وقوع سیلاب قابل پیش بینی نیست

به گزارش خبرنگار ایلنا از اهواز، علی حبیب نژاد به بررسی سیلاب از منظر زمین شناختی و زیست محیطی پرداخت و گفت: هنگامی که در یک بازه زمانی کوتاه شدت بارش ها بقدری باشد که خروجی های سطحی توان خروج آب و هدایت آن به مسیرهای امن را نداشته باشد سیلاب تشکیل می شود.

وی افزود: سیلاب در واقع جزو بزرگترین حوادث طبیعی است که مطابق آمارهای جهانی جزو خسارت بارترین ها نیز محسوب می شود. طبق آمارهای جهانی از سال 88 تا 98 میلادی تلفات انسانی که در اثر حوادث طبیعی سیلاب و طوفان و زمین لرزه در نقاط مختلف جهان به جا گذاشته شده قریب 58 درصد این تلفات مربوط به سیلاب بوده است و نکته نگران کننده در این آمار روند تلفات رو به افزایش سالیانه سیلاب نسبت به زلزله و طوفان در جهان است که می تواند بیانگر غفلت و یا سوء مدیریت و یا طمع ورزی ها در این حوزه باشد.

حبیب نژاد در خصوص روش های عمده مهار سیلاب ها تصریح کرد: از زمان های دور تاکنون ملت های مختلف برای مواجهه با سیل روش های متفاوتی را بکارگرفته اند که بیشتر محدود به حفظ و احیای جنگلها....احداث سیل بندها می شود؛ همچنین سدها، مخازن و کانال های کنترل و انتقال سیلاب می باشد که البته تحقیقات مفصل و دقیق علمی در این زمینه ها بصورت آکادمیک و علمی در جریان است.

احداث سیل بند غیر اصولی تمهیدی پر طرفدار و ناکارآمد

وی در خصوص احداث سیل بند عنوان کرد: احداث سیل بند تمهیدی پر طرفدار است است، البته متاسفانه بدون مطالعه و شتابزده و بدون دقت لازم اجرا می شود.

این کارشناس ارشد زمین شناسی با یادآوری مطالعاتی که در حاشیه رود زرد چین در طی سالیان متمادی انجام شده و مدتی پیش انتشار یافته، بیان کرد: این مطالعات نشان می دهد که برخلاف تصور رایج، احداث سیل بند از نوع غیر اصولی و شتابزده و بی برنامه باعث بالا آمدن بستر رودخانه زرد چین شده و بجای آن در گستره وسیعی رسوب گذاری در محدوده سیل بندها اتفاق افتاده است با بالا آمدن بستر رودخانه زرد چین اجبارا ارتفاع سیل بندهای حاشیه آن نیز افزایش یافت و پس از یک دوره زمانی تقریبا صدساله بستر رودخانه در برخی نقاط حدود 21 متر بالاتر از دشت های اطراف شده است.

سابقه طغیان رودخانه کشکان به ۲۰۰ سال میرسد

وی خاطرنشان کرد: دشت های اطراف رودها نیز همواره متاثر از سیلاب هستند و دوره برگشت سیلاب همواره این دشتها را زیر آب می برد، مثلا رودخانه کشکان در لرستان دوره برگشت دویست ساله را اکنون از خود نشان داده است و  در تاریخچه این رود سابقه طغیان و سیلاب در حدود دویست سال پیش را داشته ایم.

حبیب نژاد گفت: جالب است بدانید که برنامه ملی بیمه سیلاب ها در آمریکا بصورت یک قانون مصوب و قدیمی که در حال اجراست حداقل دوره برگشت رودهای این کشور را صد سال تثبیت کرده و براساس این دوره عمل می کند.

روش های علمی برای پیش بینی سیلاب وجود ندارد

وی با اشاره به اینکه روش مورد اطمینان برای پیش بینی سیلاب بعدی و مقیاس بزرگی آن همچون پدیده زلزله هنوز بطور علمی وجود ندارد، تصریح کرد: بررسی سوابق و اندازه گیری های فصلی و کنترل های نقشه های هواشناسی و تصاویر ماهواره ای و علم GIS در این زمینه بشدت مشغول تخقیق و پژوهش هستند.

حبیب نژاد تاکید کرد: در طراحی سیل بندها که اکنون یک کرسی مطالعاتی در علم رودخانه و رسوب شناسی و مهندسی هیدرولیک است، مطالعات تخصصی و مفصلی انجام می شود که بر پایه شرایط خاک، پی و نوع خاک مورد استفاده در خاکریز و همچنین تراکم مناسب خاکریز و نیز حفاظت بالادست سیل بند در مقابل آبشستگی و نوع منابع قرضه و در نهایت ملاحظات محیطی و زیست محیطی دیگر است

این کارشناس ارشد زمین شناسی معتقد است؛ از مهمترین و شاید قدیمی ترین روش های محدود کردن جریان سیلاب در عرض معینی از رودخانه سازه هایی مانند دیواره های سیل بند و گوره ها یا خاکریزهای سیل بند هستند.

گوره ها(بندهای خاکی)

وی افزود: گوره ها در واقع بندهای خاکی کوتاهی هستند که در فواصل مختلف از کناره رودخانه و در امتداد آن ساخته می شوند تا نقش سواحل مصنوعی را در دوره های سیلابی که آب رودخانه از سواحل طبیعی خود بیرون می رود را ایفا کند و بخش عمده زمین های اطراف رودخانه را از آبگرفتگی محافظت می نماید.  

حبیب نژاد ادامه داد: در طراحی گوره ها استفاده از منابع قرضه محلی و در دسترس برای پروژه و کنترل مطلوب نفوذپذیری لایه های خاک و دقت نظر در طراحی و اجرای زهکش ها و نیز شیب بندی در احداث گوره ها و همچنین عرض اجرای خاکریز گوره از موارد مهم و شاخص است.

 وی اشاره کرد: در مناطق شهری و سایر مناطقی که ارزش زمین نسبتا گران و با صرفه اقتصادی بالا است، بجای گوره ترجیحا از دیواره های سیل بند استفاده می کنند.

این کارشناس ارشد زمین شناسی در خصوص عواملی که بسته به جغرافیا و زمین شناسی  منطقه و شرایط زیستی محیطی در تشکیل سیلاب ها موثرند، بیان کرد: نابودی جنگلها و مراتع- فرسایش خاک - بارش های موسمی- تغییرات اقلیمی و آب و هوایی- از بین بردن حریم رودخانه و کوچک کردن مجرای عبور - طوفان های دریایی- بادهای شدید سطح اقیانوس بخصوص در نواحی نزدیک دریا و اقیانوس- امواج حاصل از لرزه های درونی زمین در کف دریا و اقیانوس که اغلب با سونامی نیز همراهند- فعالیت های آتشفشانی و... از جمله این عوامل است.

به گفته حبیب نژاد، در واقع اگر واقع بینانه نگاه کنیم سیلاب زمانی رخ می دهد که خاک و گیاهان نتوانند بارش را جذب کنند و در نتیجه کانال طبیعی رودخانه کشش گذردهی رواناب ایجاد شده را نداشته باشد.

وی افزود: البته ناگفته نماند که تقریبا طبق مطالعات، سی درصد بارشها به رواناب تبدیل می شوند که این میزان با ذوب برفها افزایش می یابند؛ پس از فروکش کردن سیلاب، مناطق زیر سیل پوشیده از گل و لای می شوند.

لازم به ذکر است، این رسوبات حاصل از سیلاب به لحاظ کشاورزی سرشار از مواد مغذی برای زمین های زراعی و کشاورزی هستند.

عواقب بروز سیل از موارد مهم مورد بحث محققان زمین شناسی و رسوب شناسی است.

حبیب نژاد اشاره کرد: دره رود می سی سی پی آمریکا و دره رود نیل در مصر و هلال حاصلخیز خاورمیانه که از فلسطین اشغالی تا خلیح فارس و کشور ما را شامل می شود نمونه های دشت سیلابی غنی زراعی پس از فروکش سیلابهای قدیمی هستند.

تخریب زیستگاه های گوزن زرد یکی از عواقب سیل

وی افزود: روی دیگر سکه پس از سیلاب سازه های تخریب شده ساخت بشر اعم از پلها و تاسیسات و منازل و مزارع و درختان نابود شده و بقایای اشیای سبک و سنگین حمل شده در اثر سیلاب و خروج انواع موجودات جانوری بخصوص خزندگان و حشرات از مخفیگاهشان و نابودی زیستگاه های حیات وحش(مانند زیستگاه گوزن زرد در مسیر رود کرخه) و نیز گسترش بیمارهای واگیر و غیر واگیر(همچون بیماری های گوارشی و پوستی و ریوی) است که به آنها مشکلات پسماند و فاضلاب و قطع راه های ارتباطی و راه آهن و امکانات رفاهی مردم (مانند برق و گاز و تلفن) نیز اضافه می گردد که البته عمدتا در حریم رودخانه و یا حوالی مسیر رودها  هستند، مشکلاتی برای زمینها و مناطق مسکونی و غیر مسکونی بوجود می آورد که برای احداث مجدد سازه ها و بهسازی و نوسازی مناطق درگیر مجددا باید بررسی و کنترل و با هزینه های فراوان رفع مشکل شوند.

حبیب نژاد ادامه داد: حوادث و مخاطرات زمین شناختی در زمین های درگیر سیلاب با توجه به شرایط غرقاب زمینها و نیز شرایط فوق اشباع هر چند باعث افزایش و گسترش و بالا آمدن سطح اب زیرزمینی و پرشدن آبخوان ها می شود، ولی عواقب نامناسبی نیز برای زمینهای تحت سیلاب به همراه دارد.

وی افزود: فرسایش و تخریب خاک در بالا دست رودخانه و رسوبگذاری های فراوان در پایین دست رودخانه فرونشست و رمبندگی زمین هایی که پوک و سست بوده اند و سطح آب انها پایین بوده و عملا خشک و غیر اشباع بوده اند که با بالا آمدن سطح آب و غرقاب شدن این زمینها رمبندگی و فرونشست در آنها رخ می دهد، از جمله عواقب زمین های متاثر از سیلاب است.

حبیب نژاد با اشاره به اینکه این نوع زمینها البته در جنوب خوزستان کمترند، ولی در شمال خوزستان و مناطق مرکزی ایران  گسترش بیشتری دارند، تصریح کرد: رانش لایه های زمین و همچنین زمین لغزش یا لند اسلایدها بخصوص در مناطق شیبدار و کوهستانی مانند بخش های مرتفع زاگرس بخصوص مناطق بالادست استان های چهار محال بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد و قوع پدیده واگرایی در لایه های خاک که در مسیر رود کرخه تا هورالعظیم این پتانسیل بوفور وجود دارد و در واقع لایه های ریز دانه زمین با تداوم و تکرار تاثیر آب بصورت حفره ها و سوراخ های عمیق پیوسته در می آیند که مشکلات زیادی در سازه ها بخصوص کانال های آب و ایستگاه های پمپاژ ایجاد می کنند.

این کارشناس زمین شناسی در خصوص مشکلاتی که سیلاب برای سازه ها و کانال های آب ایجاد می کند، عنوان کرد: تورم و آماسی شدن لایه های رسی بخصوص رس های پلاستیک که در جنوب خوزستان مانند آبادان، خرمشهر و بندر ماهشهر و نیز جنوب اهواز فراوان وجود دارد، ایجاد و یا افزایش پتانسیل روانگرایی لایه های ماسه ای سست و با تراکم پایین  و رس های مستعد روانگرایی، تشکیل کارست های آهکی و دولین های گچی که بیشتر خاص مناطقی که سازندهای آهکی و گچی در منطقه است؛ مانند مناطق شمال خوزستان و بالادست دزفول، اندیمشک و مناطق کرمانشاه بخصوص برای کارست های اهکی و منطقه ایلام، کج شدگی و شکستن و نشست های  پیش بینی نشده در سازه ها و پی و فونداسیون سازه های بظاهر سالم و یا حتی آسیب دیده، تشکیل لایه های خاک های جدید دست خورده ناهمگن و نابرجا و بافت های نامتعادل و سست در زمین های مناطق پس ازسیلاب که می تواند بسیار برای احداث سازه بروی آنها به دلایل مختلف ازجمله نشست های نامتقارن خطر ساز گردد، برخی از مواردی بود که خیلی سریع و تیتر وار می شد به انها اشاره کرد.

تجاوز به حریم رودخانه ها عواقب خوبی به همراه ندارد

وی در پایان خاطرنشان کرد: مطالعات و تحقیقات مفصلی که همواره در زمینه رودخانه ها و رواناب ها در مراکز علمی و تحقیقاتی و حتی اجرایی در حال انجام و یا قبلا انجام شده است همگی به این نکته تاکید دارند که رودخانه راه خود رامی رود و راه خود را می جوید ولی زمانی سیلابی و خروشان و مخرب می گردد که جای مناسب و فضا و ظرف مخصوص به خود را از دست بدهد. تجاوز به حریم رودخانه در هیچ جای کره خاکی  عواقب خوبی بهمراه نداشته است‌.
 

گفتگو از: مریم جم